Συγκριτική Ανάλυση του Γενικού Συστήματος Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος στις Χώρες του Νοτιοευρωπαϊκού μοντέλου Κοινωνικής Προστασίας.

1 Συγκριτική Ανάλυση του Γενικού Συστήματος Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος στις Χώρες του Νοτιοευρωπαϊκού μοντέλου Κοινωνικής Προστασίας. 1. Τα «μοντέλα» κοινωνικής προστασίας στις χώρες της Ε.Ε. 1.1 Το «Αγγλοσαξονικό» και «Ηπειρωτικό» μοντέλο κοινωνικής προστασίας Η πορεία της ανάπτυξης του κοινωνικού κράτους είναι συνυφασμένη με δύο βασικά θεωρητικά πρότυπα οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνικής προστασίας, το θεσμικό - αναδιανεμητικό μοντέλο (institutional - redistributional model) και το υπολειμματικό μοντέλο (residual model). Το θεσμικό - αναδιανεμητικό μοντέλο (Bismarck) υιοθετεί μεθόδους καθολικής προστασίας και προσανατολίζεται στην πρόληψη των κοινωνικών προβλημάτων, αποτρέποντας παράλληλα το στιγματισμό των χρηστών των κοινωνικών υπηρεσιών. Εμφορείται από τις αξίες της συλλογικής κοινωνικής ευθύνης και του κοινωνικού χαρακτήρα του κράτους και θεωρεί ότι οι μηχανισμοί της αγοράς διαιωνίζουν και επιδεινώνουν τις κοινωνικές ανισότητες. Αντίθετα, το υπολειμματικό μοντέλο (Beveridge) ενστερνίζεται την ιδεολογία του φιλελευθερισμού και την αντίληψη ότι η ατομική πρωτοβουλία, οι μηχανισμοί της αγοράς και η οικογενειακή φροντίδα επαρκούν συνήθως για την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. Σε αντίθετη περίπτωση, το κράτος παρέχει επιλεκτική βοήθεια σε όσους βρίσκονται λίγο πριν από τα όρια της εξαθλίωσης μετά από έλεγχο πόρων, το χαμηλό επίπεδο των οποίων αποτελεί προϋπόθεση για την παροχή υποστήριξης 45. Το πρώτο μοντέλο περιλαμβάνει τη Γερμανία, Γαλλία, τις Κάτω Χώρες και την Αυστρία. Εδώ, η παράδοση τύπου «Bismarck» της κάλυψης μέσω απασχόλησης ή οικογενειακής κατάστασης είναι ακόμη εμφανής τόσο στην προστασία εισοδήματος όσο και στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης. Μόνο οι Κάτω Χώρες έχουν 45 Βλ. Βενιέρης Δ., «Εισαγωγή στην Κοινωνική Πολιτική & την Κοινωνική Διοίκηση»,(2001),σελ.34-35

2 αποκλίνει μερικώς από την παράδοση αυτή καθιερώνοντας μερικά καθολικά προγράμματα. Η αρχή της ασφάλισης αποτελεί ακόμα την βάση για τον καθορισμό των παροχών και τις μεθόδους χρηματοδότησης (βασιζόμενη κατά το μεγαλύτερο μέρος στις εισφορές) με διαφορετικούς κανονισμούς που εφαρμόζονται συχνά σε διάφορες επαγγελματικές ομάδες. Αν και είναι εκτεταμένη, η κοινωνική ασφάλιση αφήνει παρόλα αυτά κενά στην προστασία, τα οποία συμπληρώνονται από το (έντονα αναπτυγμένο) πρόγραμμα κοινωνικής βοήθειας. Τα επαγγελματικά ταμεία παίζουν εξέχοντα διοικητικό ρόλο, με ευρεία ανάμιξη των κοινωνικών εταίρων 46. Το δεύτερο μοντέλο περιλαμβάνει το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία. Στην πρώτη χώρα, η κάλυψη της κοινωνικής προστασίας είναι καθολική και στην δεύτερη είναι σχεδόν καθολική (υπάρχουν μερικές εξαιρέσεις για αυτούς που βρίσκονται στο περιθώριο της αγοράς εργασίας ή έξω από αυτή και η Ιρλανδική εθνική υπηρεσία υγείας προβλέπει πλήρες δικαίωμα μόνο βάση οικονομικής ανάγκης). Τα βασικά ποσά επιδομάτων είναι λιγότερα από τα Σκανδιναβικά και γίνεται ευρεία χρήση του ελέγχου προσωπικών πόρων. Η υγειονομική περίθαλψη χρηματοδοτείται από την γενική φορολογία, αλλά οι εισφορές παίζουν σημαντικό ρόλο στην χρηματοδότηση των χρηματικών επιδομάτων. Όπως και στην Σκανδιναβία, υπάρχει ολοκληρωμένο διοικητικό πλαίσιο επικεντρωμένο στις δημόσιες αρχές. Στον καθορισμό της πολιτικής ή στη διεύθυνση οι κοινωνική εταίροι αναμιγνύονται μόνο περιθωριακά 47. Όσο αφορά, την ύπαρξη γενικού συστήματος ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος στις χώρες των δυο αυτών μοντέλων, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι καταβάλλονται προνοιακά επιδόματα είτε με βάση ενιαίο σύστημα για όλους τους άπορους πολίτες (π.χ. Γερμανία), είτε με βάση τη διάκριση των ηλικιωμένων που δεν θεμελιώνουν συνταξιοδοτικά δικαιώματα ή δικαιούνται σύνταξη κατώτερης των ελαχίστων ορίων συντήρησης (π.χ. Γαλλία, Αυστρία). Στις σύγχρονες τάσεις στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας καταγράφεται σήμερα, στο πλαίσιο των κρατών - μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ενίσχυση συγκεκριμένων κατηγοριών του πληθυσμού με ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα. Έτσι, στο Βέλγιο θεσμοθετήθηκε στον Ιούνιο του 1996 ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, στη Γερμανία επιχειρήθηκε η νομοθετική αναδιοργάνωση του δικαιώματος στην κοινωνική βοήθεια, στην Ολλανδία παρέχεται εθνική σύνταξη γήρατος για το σύνολο 46 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Η Κοινωνική Προστασία στην Ευρώπη», (1995), σελ. 34 47 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, όπ. π., (1995), σελ. 34.

3 του πληθυσμού, ενώ αναπροσαρμογές στο σύστημα της εθνικής σύνταξης γήρατος επιχειρήθηκαν και στην Φιλανδία 48. 1.2 Το «Νοτιοευρωπαϊκό» μοντέλο κοινωνικής προστασίας Είναι η Νότια Ευρώπη «ξεχωριστή» σε σύγκριση με άλλες μακροπεριοχές της Ευρωπαϊκής ηπείρου; Τα έθνη της Νότιας Ευρώπης ακολούθησαν μια ιδιαίτερη οδό προς τον εκσυγχρονισμό, εξακολουθούν δε να μοιράζονται ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα στις σύγχρονες πολιτικές οικονομίες τους. Φυσικά, υφίστανται σημαντικές διαφορές μεταξύ των χωρών της εν λόγω περιφέρειας: οι ενδοπεριφερειακές παραλλαγές είναι ασφαλώς πολύ μεγαλύτερες από ό,τι σε άλλες οικογένειες εθνών, π.χ. τη Σκανδιναβία. Ωστόσο, δύσκολα μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι η έννοια «Νότια Ευρώπη» έχει όχι μόνο γεωγραφικές αλλά και ουσιαστικές πολιτικοοικονομικές συνδηλώσεις 49. Η ιδέα ότι η περιοχή αυτή έχει διακριτό χαρακτήρα όσον αφορά την κοινωνική πολιτική είναι βασικό αντικείμενο πολλών επιστημονικών συζητήσεων. Οι πρώτες συγκριτικές έρευνες της δεκαετίας του 90 επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ορισμένων συστηματικών περιφερειακών ομοιοτήτων, όπως είναι: - η σχετική υπανάπτυξη του κοινωνικού κράτους - η σημασία και η ανθεκτικότητα της οικογένειας ως ενός «συμψηφιστικού μηχανισμού» για την πρόνοια των μελών της και - μια κοινωνική κουλτούρα που διαπνέεται από μια ιδιότυπη αλληλεγγύη, έντονα επηρεασμένη από το κοινωνικό δόγμα της Εκκλησίας. Υπάρχουν πολλά γνωρίσματα στον κατάλογο των ιδιομορφιών που παρουσιάζει η Νότια Ευρώπη ως προς την κοινωνική πολιτική της. Από κοινού, ωστόσο, συνθέτουν αθροιστικά ένα μάλλον συνεκτικό σύνολο στοιχείων τα οποία μπορεί κανείς να πραγματευτεί ως ενιαίο θεσμικό μόρφωμα, με σχετικά αυτόνομη εσωτερική λογική. Το σύνολο το χαρακτηριστικών προσδιορίζει ένα τύπο κοινωνικού κράτους που συγκροτείται από συστημικές αλληλεξαρτήσεις και διακρίνεται από άλλους ευρωπαϊκούς τύπους. Υπάρχουν τουλάχιστον ορισμένες παράμετροι του τύπου τις οποίες μπορεί κανείς να πραγματευθεί με όρους μοντέλου, με άλλα λόγια, ως 48 Βλ. Κοντιάδης Ξ., «Όψεις αναδιάρθρωσης του κράτους πρόνοιας στην Ευρώπη», (1997),σελ.117-118 49 Βλ. Ferrera Μ., «Η ανασυγκρότηση του κοινωνικού κράτους στην Νότια Ευρώπη», σ. 36-37, σε Ματσαγγάνης Μ. (επ.), Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη, 1999.

4 συναρτούμενες και απορρέουσες από μια ιδιαζόντως νοτιοευρωπαϊκή κανονιστική θεώρηση του κοινωνικού κράτους. Δεν αναφερόμαστε μόνο στην προτίμηση προς την επικουρικότητα, την έμφαση στην οικογένεια και τις ενδιάμεσες δομές, αλλά επίσης στο κράμα «κατακερματισμού σε επαγγελματική βάση» στην αναπλήρωση εισοδήματος και «καθολικότητας» στην υγειονομική περίθαλψη 50. Η διττή αυτή προσέγγιση, εντυπωμένη σε συγκεκριμένες και λεπτομερείς διατάξεις του ιταλικού, πορτογαλικού, ισπανικού και ελληνικού συντάγματος, διαφοροποιεί προγραμματικά το νοτιοευρωπαϊκό μοντέλο κοινωνικού κράτους τόσο από εκείνο των Αγγλοσαξονικών χωρών (Beveridge), όσο και από εκείνο της Ηπειρωτικής Ευρώπης (Bismarck). Η ιδέα ότι οι χρηματικές παροχές πρέπει να συνδέονται με τη θέση στην εργασία (και χρηματοδοτούνται από εισφορές) ενώ, αντίθετα, η υγειονομική περίθαλψη πρέπει να συνδέεται με την κοινωνική ιδιότητα του πολίτη και μόνο και να παρέχεται σε καθολική βάση και με αποκεντρωμένες μορφές, αποτελεί σχετικά ένα διακριτό και πρωτότυπο κοινωνικό σχέδιο των χωρών της Νότιας Ευρώπης 51. Αναλυτικότερα το μοντέλο αυτό περιλαμβάνει την Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία και την Ελλάδα. Στις χώρες αυτές, ο θεσμικός σχεδιασμός των συστημάτων κοινωνικής προστασίας μοιράζεται ένα παρόμοιο μικτό σχήμα. Αφενός υπάρχουν έντονα διασπασμένα συστήματα προστασίας του εισοδήματος τύπου «Bismarck», με πολύ γενναιόδωρους τύπους υπολογισμού των συντάξεων αλλά συνήθως χωρίς εθνικό πρόγραμμα ελαχίστου εισοδήματος, έτσι που τα κενά στην κάλυψη να είναι μεγαλύτερα από παντού αλλού στην Ένωση και αφετέρου οι χώρες αυτές καθιέρωσαν εθνικές υπηρεσίες υγείας με καθολική και προτυποποιημένη κάλυψη. Τα επαγγελματικά ταμεία και οι κοινωνικοί εταίροι παίζουν εξέχοντα ρόλο στην προστασία του εισοδήματος, αλλά όχι πια στην υγειονομική περίθαλψη για την οποία η γενική φορολογία αντικαθιστά βαθμιαία τις εισφορές ως πηγή χρηματοδότησης 52. 50 Βλ. Ferrera Μ., όπ. π., (1997), σελ. 44. 51 Βλ. Ferrera Μ., όπ. π., (1997), σελ. 44-45. 52 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, όπ. π., (1995), σελ. 34.

5 2. Γενικά συστήματα Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος στις χώρες της Νότιας Ευρώπης 2.1 Η περίπτωση της Πορτογαλίας Στην Πορτογαλία ο σποραδικός και μη συστηματικός χαρακτήρας της κρατικής κοινωνικής ενίσχυσης παρήγαγε την αποτυχία στη μάχη κατά της φτώχειας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η σοσιαλιστική κυβέρνηση που ήρθε στην εξουσία το 1995 αποφάσισε να υιοθετήσει μια περισσότερο διαρθρωμένη δράση για την ανακούφιση της φτώχειας. Για το σκοπό αυτό υπέβαλε στο Κοινοβούλιο πρόταση για την δημιουργία του Rendimento Minimo Garantido (R.M.G) επίδομα ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος για οικογένειες σε κατάσταση πλήρους ανέχειας. Το πρόγραμμα του ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος εγκαινιάσθηκε τον Ιούνιο του 1996. Η εφαρμογή του στη διάρκεια του πρώτου έτους περιορίστηκε σε ένα αριθμό πιλοτικών περιοχών που κάλυπταν διαφορετικές γεωγραφικές και κοινωνικές συνθήκες. Από τις αρχές του Ιουλίου 1997 επεκτάθηκε σε ολόκληρη την χώρα 53. Η νέα πολιτική αντλεί έμπνευση από το γαλλικό Revenu Minimum d Insertion όσον αφορά το στόχο του συνδυασμού της οικονομικής υποστήριξης με την κοινωνική και επαγγελματική ενσωμάτωση. Οι δικαιούχοι ελαχίστου εισοδήματος δεσμεύονται να καθορίζουν μαζί με τις τοπικές επιτροπές αξιολόγησης ένα πρόγραμμα ενσωμάτωσης, το οποίο σε γενικές γραμμές σημαίνει ότι πρέπει να είναι έτοιμοι να δεχθούν μια απασχόληση ή να ακολουθήσουν ένα πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης, εκτός από όσους αδυνατούν να συμμετάσχουν σε τέτοιο πρόγραμμα λόγω ηλικίας, κατάσταση υγείας ή οικογενειακών περιστάσεων. Το ελάχιστο εισόδημα, στην Πορτογαλία, είναι ένα μη ανταποδοτικό επίδομα που χορηγείται μετά από έλεγχο των ιδίων πόρων, χρηματοδοτείται από τον Κρατικό προϋπολογισμό και διευθύνεται από τις περιφερειακές υπηρεσίες κοινωνικής ασφάλειας. Ο σχεδιασμός, η εφαρμογή και ο έλεγχος των προγραμμάτων ένταξης είναι ευθύνη των τοπικών επιτροπών αξιολόγησης. Οι επιτροπές αυτές αποτελούνται 53 Βλ. Hespanha P., «Το κράτος πρόνοιας και η κοινωνία πρόνοιας στην ημιπεριφέρεια: Η περίπτωση της Πορτογαλίας», σ. 129, σε Ματσαγγάνης Μ. (επ.), Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη, 1999.

6 υποχρεωτικά από εκπροσώπους των τοπικών κρατικών υπηρεσιών στους τομείς της κοινωνικής ασφάλειας, της απασχόλησης, της επαγγελματικής κατάρτισης, της εκπαίδευσης και της υγείας, και προαιρετικά από εκπροσώπους άλλων κρατικών υπηρεσιών, τοπικών αρχών, εθελοντικών κοινωνικών οργανώσεων, μη κερδοσκοπικών οργανισμών, εργατικών συνδικάτων, εργοδοτών κ.α 54. Διάφοροι φορείς της κοινωνίας πολιτών έδειξαν μεγάλη διαθεσιμότητα εμπλοκής σε τοπικές συνεργασίες, κυρίως μέσω των τοπικών επιτροπών αξιολόγησης. Η καινοτομία του πορτογαλικού προγράμματος είναι ότι φέρνει στην πρώτη γραμμή ποικίλους στρατηγικούς φορείς, που αντιπροσωπεύουν διαφορετικά τοπικά συμφέροντα, που έχουν βαθιά γνώση των τοπικών προβλημάτων και που παρέχουν υπηρεσίες πολύ χαμηλού κόστους. Οι φορείς αυτοί έχουν αρμοδιότητες αποφασιστικές και διαθέτουν εξουσία αυτόνομη, όχι εκχωρημένη από τους κρατικούς φορείς. Πιθανόν η κύρια κριτική για το ελάχιστο εισόδημα στην Πορτογαλία είναι ότι η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι προϊόν σφαιρικών παραγόντων, που δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν συστηματικά σε τοπική βάση 55. 2.1.1 Τεχνικά χαρακτηριστικά του γενικού προγράμματος ελαχίστου εισοδήματος στην Πορτογαλία Το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα (G.M.I) στην χώρα της Πορτογαλίας ονομάζεται Rendimento Minimo Garantido (R.M.G) και εισήχθη για πρώτη φορά σε πιλοτική εφαρμογή στις 29.6.1996 με τον νόμο 19-Α/96 και σε καθολική εφαρμογή στις 31.7.1997 με τον νόμο 196/97. Η εφαρμογή του G.M.I έχει πρωταρχικό στόχο, να εξασφαλίσει, ότι τα άτομα και οι οικογένειες τους θα έχουν ικανοποιητικούς πόρους για την κάλυψη των βασικών τους αναγκών, ενώ ταυτόχρονα μεριμνά για την καλύτερη δυνατή κοινωνική και οικονομική τους ενσωμάτωση. Το G.M.I αποτελεί μία γραμμή ελαχίστου εισοδήματος που καλύπτει τις βασικές ανάγκες, η οποία διατηρεί ένα σεβαστό επίπεδο αξιοπρέπειας του ανθρώπου (για αυτόν το λόγο άλλωστε, διαχωρίζεται από τον θεσμό του Ελάχιστου 54 Βλ. Hespanha P., όπ. π., (1999), σελ. 130. 55 Βλ. Hespanha P., όπ. π., (1999), σελ. 131-132.

7 Εθνικό Μισθού, ο οποίος καλύπτει τα ελάχιστα ποσοστά / μισθούς που πρέπει οι εργοδότες να πληρώνουν στους εργοδοτούμενους) 56. Το G.M.I είναι ουσιαστικά ένα συμβόλαιο όπου, παρέχεται ένα εισόδημα, σε αντάλλαγμα του οποίου, ο δικαιούχος υποχρεούται να συμμετέχει σε προγράμματα κοινωνικής ενσωμάτωσης. Η καινοτομία αυτού του μέτρου ενυπάρχει στον διττό του χαρακτήρα καθώς, από την μία ο δικαιούχος έχει πρόσβαση σε χρηματικό επίδομα (G.M.I) ενώ ταυτόχρονα έχει πρόσβαση σε μια δέσμη μέτρων όπως: ενσωμάτωση στην αγορά εργασίας, ένταξη ή επανένταξη στο εκπαιδευτικό σύστημα, επαγγελματική κατάρτιση κ.α. Είναι επίσης, ένα επικουρικό μέτρο σε σχέση με τα υπόλοιπα κοινωνικά επιδόματα, δηλαδή οι δικαιούχοι θα πρέπει πρώτα να απαιτήσουν τα προϋπάρχοντα κοινωνικά επιδόματα. Το G.M.I μπορεί να πάρει την μορφή επικουρικού επιδόματος στα ήδη υπάρχοντα επιδόματα, καθώς καλύπτει την διαφορά μεταξύ του εκάστοτε κοινωνικού επιδόματος και του επιπέδου ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος 57. Κριτήρια Επιλεξιμότητας Το νομικό πλαίσιο του Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος (G.M.I) στην Πορτογαλία διαθέτει σε ένα ευρύ φάσμα κριτηρίων επιλεξιμότητας όπως προσωπικά χαρακτηριστικά (εθνικότητα, τόπος μόνιμης διαμονής, ηλικία), οικονομικούς πόρους καθώς επίσης και επιθυμία για εργασία του υποψήφιου δικαιούχου. Το G.M.I απευθύνεται σε όλους τους πολίτες, που μπορούν να αποδείξουν ότι δεν διαθέτουν τους απαραίτητους πόρους για αξιοπρεπή διαβίωση, ανεξαρτήτου εθνικότητας, και οι οποίοι είναι νόμιμοι κάτοικοι στην επικράτεια της Πορτογαλίας. Η ηλικία είναι ένα επί πρόσθετο απαιτούμενο της προσωπικής κατάστασης του υποψηφίου δικαιούχου. Οι εν λόγω δικαιούχοι θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 18 χρονών με ορισμένες όμως εξαιρέσεις όπως: οι έγκυες γυναίκες και τα νεαρά άτομα με εξαρτώμενα τέκνα ή εξαρτώμενα άτομα με ειδικές ανάγκες 58. 56 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., «Fighting Poverty & Social Exclusion in Southern Europe: The Case of Portugal», (2002), σελ. 20 57 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ. 21. 58 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ. 21.

8 Υπολογισμός Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος Το G.M.I προσφέρει διαφορετικό ύψος χρηματικού επιδόματος ανάλογα την εκάστοτε περίπτωση. Αξιολογείται το εισόδημα του αιτούντος και στην συνέχεια το επίδομα που του αναλογεί ανταποκρίνεται στην διαφορά μεταξύ του εισοδήματος του και στο όριο του ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος. Τοιουτοτρόπως, ένα σημαντικό βήμα στην παραπάνω διαδικασία είναι η αντικειμενική και ενδελεχείς μέτρηση του εισοδήματος των αιτούντων, καθορίζοντας έτσι το ακριβή ποσό που θα πρέπει να καταβληθεί. Επίσης εξετάζονται, τα οικογενειακά έσοδα του αιτούντος, εκτός από τα προσωπικά έσοδα, τα έσοδα του/της συζύγου, καθώς επίσης τα έσοδα και άλλων ατόμων που ζουν στην οικογένεια του αιτούντος όπως στενών συγγενών κ.λπ. 59 (Βλ. Πίνακα 1 & 2). ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ποσοστό % G.M.I που αναλογεί σε μια μέση οικογένεια της Πορτογαλίας 60 Άτομα Οικογένειας Ποσό (G.M.I) επί % Για το 1 ο ενήλικο άτομο νοικοκυριού 100% του ποσού Για το 2 ο ενήλικο άτομο νοικοκυριού +100% του ποσού Για το 3 ο ενήλικο άτομο νοικοκυριού +70% του ποσού Για κάθε τέκνο νοικοκυριού +50% του ποσού Το G.M.I χορηγείται κάθε μήνα, μέσω των Κέντρων Τοπικών Επιτροπών Αξιολόγησης. Οι δικαιούχοι λαμβάνων το επίδομα για ένα χρόνο και μετά την λήξη του ανανεώνεται αυτόματα, εάν οι δικαιούχοι συνεχίζουν να ικανοποιούν τα απαραίτητα κριτήρια με τα οποία επιλέχτηκαν. Η αιτήσεις των υποψηφίων δικαιούχων, για την χορήγηση του G.M.I, γίνονται δεκτές όταν τα προαπαιτούμενα ικανοποιούνται. Όλοι οι αιτούντες περνούν από το τεστ μέσων και εισοδήματος, όπου θα πρέπει να προσκομίσουν όλα τα απαραίτητα αποδεικτικά στοιχεία που φανερώνουν την οικονομική τους κατάσταση. Εάν τα παραπάνω στοιχεία δεν παρουσιαστούν στις κοινωνικές υπηρεσίες οι αίτηση απορρίπτεται. Κοινωνικοί λειτουργοί από τις τοπικές επιτροπές αξιολόγησης έχουν πρόσβαση στην πραγματική 59 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ. 22. 60 Πηγή: http://europa.eu.int/comm/employment_social/ missoc/2002/p_part11_en.htm

9 κοινωνική και οικονομική κατάσταση του αιτούντος / δικαιούχου. Αυτή η διαδικασία είναι ένα μέρος του τεστ μέσων και εισοδήματος και μπορεί να οδηγήσει σε αναπροσαρμογή ή και ακόμα στην διακοπή χορήγησης του επιδόματος εάν το πραγματικό και το δηλωθέν εισόδημα του νοικοκυριού του δικαιούχου είναι εμφανώς διαφορετικά 61. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Χρηματικό ποσό G.M.I σε Ευρώ ανάλογα την οικογενειακή κατάσταση 62 Οικογενειακή Κατάσταση Ποσό (G.M.I) σε Ευρώ Για 1 α ενήλικο άτομο νοικοκυριού 138.27 Ευρώ /μήνα Για ένα ζευγάρι 276.54 Ευρώ /μήνα Για 3 α ενήλικα άτομα νοικοκυριού 373.34 Ευρώ /μήνα - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Μονογονεικές Οικογένειες Με ένα τέκνο 207.41 Ευρώ /μήνα Με δυο τέκνα 276.54 Ευρώ /μήνα - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Για ζευγάρια με ένα τέκνο 345.68 Ευρώ /μήνα Για ζευγάρια με δυο τέκνα 414.81 Ευρώ /μήνα Για ζευγάρια με τρία τέκνα 483.94 Ευρώ /μήνα Συμβόλαιο Κοινωνικής Ενσωμάτωσης Ένας κοινωνικός λειτουργός αναλογεί σε κάθε αιτούντα (του επιδόματος), ο οποίος συντάσσει μια αναφορά, η οποία γίνεται μέρος της διαδικασίας που πρέπει να ακολουθήσει το νοικοκυριό. Αυτή η αναφορά περιλαμβάνει μια περιγραφή των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο αιτών και το νοικοκυριό στο οποίο ανήκει και μια πρόταση σχεδίου επανένταξης. Η έγκριση και η επίβλεψη των σχεδίων επανένταξης γίνεται από τις Τοπικές Επιτροπές Αξιολόγησης, σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης. Η καινοτομία στην παραπάνω διαδικασία έγκειται στην «συμβολαιοποίηση» των προγραμμάτων επανένταξης. Τα προγράμματα αυτά παίρνουν την μορφή ενός συμβολαίου το οποίο υπογράφεται από τον κοινωνικό λειτουργό των τοπικών επιτροπών αξιολόγησης, τον δικαιούχο και από άλλα μέλη της οικογένειας του. Για αυτό το λόγο, η διαδικασία αυτή απαιτεί την στενή συνεργασία μεταξύ του 61 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ. 23. 62 Πηγή: http://europa.eu.int/comm/employment_social/ missoc/2002/p_part11_en.htm

10 υπεύθυνου κοινωνικού λειτουργού και του δικαιούχου, με απώτερο στόχο την προετοιμασία για την καλύτερη δυνατή κοινωνική και οικονομική επανένταξη του τελευταίου 63. Η συμφωνία επανένταξης μπορεί να επαναδιαπραγματευτεί με τον δικαιούχο εάν είναι ανέφικτη ή εάν πρέπει να τροποποιηθεί. Η όλη διαδικασία είναι υποχρεωτική, καθώς ένας από τους όρους που πρέπει να υλοποιηθούν ώστε ο αιτών να αποκτήσει το δικαίωμα πρόσβασης στο επίδομα G.M.I είναι ότι πρέπει να είναι διαθέσιμος να ξεκινήσει ένα πρόγραμμα επανένταξης. Τέλος το G.M.I αντιπροσωπεύει μια νέα προσέγγιση, αντίθετα με τις παραδοσιακές μεθόδους, στην παροχή κοινωνικής βοήθειας με την εισαγωγή μιας νέας φιλοσοφίας δράσης, η οποία εμπεριέχει τις ιδέες των εγγυημένων δικαιωμάτων, της κοινωνικής ενσωμάτωσης με τα από διαπραγμάτευση και του αποκεντρωτικού και συμμετοχικού μάνατζμεντ. Η καινοτομία του νέου αυτού προγράμματος ενυπάρχει στην φιλοσοφία της «συμβολαιοποίηση» και ύπαρξη συντονισμό σε τοπικό επίπεδο 64. Δικαιούχοι του Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος Από την αρχή της χορήγησης του ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος έως τον Δεκέμβριο του 2001, 752.296 άτομα είχαν δικαιωθεί το επίδομα (περίπου το 7,5% του συνολικού πληθυσμού της Πορτογαλίας), από του οποίους οι 354.258 (περίπου το 3,6% του πληθυσμού) έλαβαν το επίδομα G.M.I για το έτος 2001(Βλ. Διάγραμμα 1). Δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στα κριτήρια επιλεξιμότητας, από έναν αριθμό 431.496 ατόμων που συμμετείχε στην διαδικασία αξιολόγησης, οι 171.832 (39,8%) απερρίφθησαν. Η αιτία του μεγάλου ποσοστού απόρριψης είναι διττός: το 80,7% των απορριφθέντων είχαν μεγαλύτερο επίπεδο εισοδήματος από αυτό που απαιτούνταν για την χορήγηση του G.M.I και το 12,7% δεν δήλωσαν κανένα εισόδημα κατά την διάρκεια της αξιολόγησης 65. Παρά τις μεγάλες επικρίσεις, που δέχτηκε η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Πορτογαλίας, οτι το μέτρο του G.M.I δεν ενθαρρύνει την εργασία, η μέση χρηματική αξία του επιδόματος τον μήνα Δεκέμβριο του 2001 ήταν 140.09 Ευρώ ανά νοικοκυριό και 48.11 Ευρώ ανά άτομο. Τα συνολικά έξοδα της χορήγησης του 63 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ. 23. 64 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ. 23. 65 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ. 26-27.

11 ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος ανέρχονται σε 248.314 χιλιάδες Ευρώ για το έτος 2000 (0.2% του Α.Ε.Π της Πορτογαλίας), ενώ μειώθηκε σε 235.432 χιλιάδες Ευρώ το 2001. Επίσης οι δικαιούχοι του G.M.I είναι πολύ περισσότεροι στη νότια Πορτογαλία (38.3%) και την Λισσαβόνα (22,5%), καθώς σε εκείνες τις περιοχές υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση φτωχών στρωμάτων του πληθυσμού και είναι περισσότερο πυκνοκατοικημένες 66. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 Ετήσια εξέλιξη των δικαιούχων G.M.I επί του συνολικού πληθυσμού της Πορτογαλίας 67 Εκατ. Χιλι. Κάτοικοι 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 4,3 4,2 3,4 3,6 1,2 1997 1998 1999 2000 2001 Έτη Μετά την εμβρυϊκή περίοδος μεταξύ 1997 και 1999, το πρόγραμμα του ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος εισήλθε σε μια φάση ωριμότητας, πλέον, και ο αριθμός των δικαιούχων συνεχώς μειώνεται. Ένας σημαντικός αριθμός δικαιούχων ενσωματώθηκαν στην κοινωνία μετά από μια περίοδο παροχής βοήθειας από το επίδομα του G.M.I. Τον μήνα Δεκέμβριο του 2001, 138.208 οικογένειες, στις οποίες αντιστοιχούν 398.038 άτομα, σταμάτησαν να λαμβάνουν το επίδομα ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος. Περίπου το 64.7% αυτών των ατόμων σταμάτησαν να 66 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ..27. 67 Source: Institute para o Desenvolvimento Social, December 2001.

12 λαμβάνουν το επίδομα G.M.I διότι έπαψαν πια να βρίσκονται σε κατάσταση ανάγκης 68. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2 Ετήσιοι δικαιούχοι Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος σε άτομα και νοικοκυριά 69 500.000 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 1997 1998 1999 2000 2001 Έτη Άτομα Νοικοκυριά Τέλος τον Σεπτέμβριο του 2001, 71.339 προγράμματα επανένταξης είχαν εφαρμοστεί, καλύπτοντας 168.875 άτομα. Τα προγράμματα κοινωνικής ενσωμάτωσης κατανέμονται ανάμεσα σε διάφορους τομείς (Βλ. Διάγραμμα 3). Ο τομέας της κοινωνικής δράσης κατέχει την πρώτη θέση σε αριθμό δικαιούχων, αντιπροσωπεύοντας το 33,3% του συνόλου των προγραμμάτων επανένταξης. Οι τομείς που ακολουθούν είναι της υγείας (23,5%), της παιδείας (15,2%) και της απασχόλησης με 14,9%. Λαμβάνοντας υπ όψη τα δομικά προβλήματα των Πορτογάλων, αξίζει να αναφέρουμε ότι 14.252 δικαιούχοι παρακολουθούν 68 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ..27. 69 Source: Institute para o Desenvolvimento Social, December 2001.

13 εκπαιδευτικά προγράμματα και 16.969 παιδιά και νέοι άνθρωποι επέστρεψαν για να τελειώσουν το σχολείο. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3 Τομείς / περιοχές επανένταξης 70 στην Πορτογαλία 33,30% 15,20% 2,90% 14,90% 10,20% 23,50% Εκπαίδευση Επαγ. Κατάρτιση Απασχόληση Υγεία Στέγαση Κοιν. Υπηρεσίες Εν κατακλείδι, στα αμέσως επόμενα χρόνια η μεγαλύτερη πρόκληση για την πολιτική ηγεσία στην Πορτογαλία θα είναι η ενίσχυση της ικανότητας του συστήματος έτσι ώστε να πετύχει συγκεκριμένη πρόοδο στην συνολική ποιότητα των σχεδίων και προγραμμάτων κοινωνικής και οικονομικής επανένταξης. Αυτό το εγχείρημα απαιτεί συνεχιζόμενη επένδυση πάνω στο γενικό σύστημα ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος της Πορτογαλίας, πράγμα το οποίο είναι αμφίβολο εάν θα μπορέσει να συνεχιστεί στο μέλλον 71. 70 Source: Institute para o Desenvolvimento Social, December 2001. 71 Βλ. Capucha L., Bomba T., Fernandes R. & Matos G., όπ. π., (2002), σελ..37.

14 2.2 Η περίπτωση της Ιταλίας Από το 1977 το Ιταλικό κράτος έχει μεταβιβάσει τις αρμοδιότητες κοινωνικής πρόνοιας στις περιφέρειες και τους δήμους, οι οποίοι κληρονόμησαν την περιουσία και τις λειτουργίες των τοπικών φιλανθρωπικών φορέων προκειμένου να εφαρμόσουν το Minimo Vitale or Reddito Minimo (R.M.I) ελάχιστο εισόδημα διαβίωσης. Στην Ιταλία το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα είναι τοπικής εμβέλειας και χορηγείται στη βάση της κατηγορίας του δικαιούχου αντί των αναγκών του. Πολλές περιφέρειες, αν και όχι όλες, ενέκριναν περιφερειακούς νόμους για την κοινωνική πρόνοια εν αναμονή ενός εθνικού νόμου πλαισίου. Επιπλέον, τα κριτήρια πρόσβασης στις κοινωνικές παροχές διαφέρουν ανά περιφέρεια. Η συνέπεια όλων αυτών είναι η ύπαρξη ενός διαφοροποιημένου συστήματος κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη στην Ιταλία 72. Το κατώτατο όριο ηλικίας στο οποίο δικαιούται κανείς να λάβει το επίδομα είναι τα 18 έτη. Οι δικαιούχοι πρέπει επίσης να αποδείξουν ότι είναι μόνιμοι κάτοικοι, ενώ οι υπόλοιπες προϋποθέσεις ορίζονται σε τοπικό επίπεδο. Οι όροι επιλεξιμότητας είναι αυστηρότερη για τους ικανούς προς εργασία παρά για τους ηλικιωμένους και τα άτομα με βαριά αναπηρία. Οι ικανοί προς εργασία οφείλουν να είναι έτοιμοι να δεχθούν μια θέση εργασίας εφόσον τους προσφερθεί ή να εργαστούν σε δημόσια έργα. Από το 1983, κυρίως στις βόρειες περιφέρειες, ως μέρος του συγκεκριμένου προγράμματος κοινωνικής πρόνοιας προσφέρονται προγράμματα κατάρτισης. Το ποσό της παροχής ποικίλει από περιφέρεια σε περιφέρεια. Επίσης, ορισμένες ομάδες όπως συνταξιούχοι και ανάπηροι λαμβάνουν πιο γενναιόδωρες παροχές, ενώ οι ικανοί προς εργασία (στους οποίους συμπεριλαμβάνονται οι μητέρες μονογονεϊκών οικογενειών) υφίστανται λιγότερο γενναιόδωρη μεταχείριση 73. 72 Βλ. Garcia S., «Ο Κατακερματισμός της Κοινωνικής Ιδιότητας του Πολίτη στη Νότια Ευρώπη», σ. 165, σε Ματσαγγάνης Μ. (επ.), Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη, 1999. 73 Βλ. Garcia S., όπ. π., (1999), σελ.166.

15 2.2.1 Τεχνικά χαρακτηριστικά του γενικού προγράμματος ελαχίστου εισοδήματος στην Ιταλία Τον Δεκέμβριο του 1997, η Ιταλική Κυβέρνηση του Prodi παρέλαβε την πρόταση της Επιτροπής Onofri, η οποία πρότεινε την εισαγωγή ενός προγράμματος ελαχίστου εισοδήματος στην Ιταλία. Τον Ιούνιο του 1998, η ίδια κυβέρνηση, με νομοθετικό διάταγμα εγκαινίασε την πειραματική περίοδο εφαρμογής του Reddito Minimo di Inserimento (R.M.I) -Minimum Insertion Income-. Η νέα πολιτική, και στην περίπτωση της Ιταλίας, αντλεί έμπνευση από το γαλλικό Revenu Minimum d Insertion το οποίο είναι σε εφαρμογή στην Γαλλία, ήδη, από το 1988. Ο νόμος 237/98 αναφέρει ότι το πρόγραμμα ελαχίστου εισοδήματος (R.M.I) είναι σχεδιασμένο να δρα ως μη κατηγοριακό εγγυημένο δίκτυο ασφαλείας, για την κάλυψη της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, διαμέσου οικονομικής υποστήριξης. Το πρόγραμμα αποτελείται από δυο στοιχεία: a) χρηματικό βοήθημα και b) πρόγραμμα κοινωνικής ενσωμάτωσης 74. Το πρόγραμμα R.M.I ξεκίνησε να λειτουργεί πειραματικά σε 39 δήμους της Ιταλίας (Βλ. Χάρτη 1), οι οποίοι επιλέχθηκαν βάση κοινωνικοοικονομικούς δείκτες, για μια περίοδο δυο ετών, αρχίζοντας από τα τέλη του 1998 έως την 31 η Δεκεμβρίου του 2000. Πέντε από τους 39 Δήμους επιλέχθηκαν στο Βορά της Ιταλίας, δέκα στην κεντρική χώρα και 24 Δήμοι στον Νότο. Η επέκταση του πειραματικού προγράμματος θα συμπεριλαμβάνει πάνω από 260 Δήμους σε όλη την Ιταλία (Βλ. Χάρτη 1), ιδίως στο Νότο, σε ένα σύνολο 306 Δήμων. Τέλος η επέκταση του πειραματικού προγράμματος θα αξιολογηθεί στο τέλος μιας περιόδου δύο ετών 75. Το άρθρο 23 του νόμου 328/2000 διατύπωνε ότι στα μέσα του 2001 η Κυβέρνηση θα έπρεπε να καταθέσει μια έκθεση στο Κοινοβούλιο, η οποία θα περιείχε την αξιολόγηση του πειραματικού σταδίου του R.M.I, και ταυτόχρονα θα έπρεπε να νομοθετήσει επίσημα το πρόγραμμα ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος ως γενικό μέσω καταπολέμησης της φτώχειας. Παρόλα αυτά, έως το καλοκαίρι του 2002, δεν είχε συμβεί τίποτα από τα παραπάνω. 74 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., «Fighting Poverty & Social Exclusion in Southern Europe: The Case of Italy», (2002), σελ. 19. 75 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.20.

16 Κριτήρια επιλεξιμότητας Το R.M.I μπορεί να χορηγηθεί σε εκείνα τα άτομα που είναι νόμιμοι κάτοικοι, σε Δήμο ο οποίος συμμετέχει στο πειραματικό στάδιο, για τουλάχιστον 12 μήνες, που είναι πολίτες χωρών της Ε.Ε ή σε άτομα τρίτων χωρών οι οποίοι είναι νόμιμοι κάτοικοι Ιταλίας για τουλάχιστο τρία έτη. Για άτομα τα οποία είναι ικανά να εργαστούν και είναι άνεργοι, είναι υποχρεωτικό να είναι διαθέσιμοι να λάβουν μέρος σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης ή να εργαστούν. Το μηνιαίο χρηματικό επίδομα για έναν δικαιούχο του R.M.I δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τα 268 Ευρώ για το 2000. Το ακριβές ποσό του επιδόματος εξαρτάται από τον Δήμο κατοικίας καθώς χρησιμοποιούνται διαφορετικές κλίμακες υπολογισμού του επιδόματος. Τέλος το R.M.I χορηγείται για ένα χρόνο και ανανεώνεται αν οι όροι επιλεξιμότητας συνεχίζουν να ικανοποιούνται από τον εκάστοτε δικαιούχο 76. Υπολογισμός Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος Κάθε δικαιούχος χωρίς κανένα εισόδημα λάμβανε, το έτος 2000, 268 Ευρώ τον μήνα, ενώ το επίδομα για μια τετραμελή οικογένεια ανερχόταν στα 660 Ευρώ για το ίδιο έτος. Όμως το τελικό ποσό, επιδόματος R.M.I, που αναλογεί σε κάθε δικαιούχο καθορίζεται σε τοπικό επίπεδο και το ύψος του εξαρτάται από 3 βασικούς παράγοντες 77 : α) την εθνική ελάχιστη σύνταξη (pensione minima) που παίρνει ο εκάστοτε δικαιούχος, β) τα μη φορολογητέα εισοδήματα του δικαιούχου ή/και του νοικοκυριού του και γ) τον αριθμό των μελών του νοικοκυριού (Βλ. Πίνακα 4). Ο νόμος 237/98 αναφέρει ότι υπάρχει μια φόρμα / τύπος υπολογισμού του ύψους του χρηματικού επιδόματος R.M.I, που αναλογεί σε κάθε δικαιούχο, ανάλογα την οικογενειακή και οικονομική του κατάσταση, σε εθνικό επίπεδο (Βλ. Πίνακα 3), αλλά ξεχωριστά ο κάθε Δήμος έχει δημιουργήσει τμήματα - επιτροπές, έτσι ώστε το ύψος του επιδόματος που θα καταβληθεί τελικά στον δικαιούχο, να είναι ανάλογο και με τις συγκεκριμένες τοπικές ιδιαιτερότητες που επικρατούν στην εκάστοτε περιοχή 78. 76 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.21. 77 Πηγή: http://europa.eu.int/comm/employment_social/ missoc/2002/it_part11_en.htm 78 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.22.

17 ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Ποσοστό % R.M.I που αναλογεί σε μια μέση οικογένεια της Ιταλίας 79 Άτομα Οικογένειας Ποσό (R.M.I) επί % Για το 1 ο ενήλικο άτομο νοικοκυριού 120% του ποσού Για το 2 ο ενήλικο άτομο νοικοκυριού +75% του ποσού Για το 1 ο τέκνο του νοικοκυριού +50% του ποσού Για το 2 ο τέκνο του νοικοκυριού +20% του ποσού Για το 3 ο τέκνο του νοικοκυριού +20% του ποσού ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Χρηματικό ποσό R.M.I σε Ευρώ ανάλογα την οικογενειακή κατάσταση 80 Οικογενειακή Κατάσταση Ποσό (R.M.I) σε Ευρώ Για 1 α ενήλικα άτομα νοικοκυριού 268 Ευρώ /μήνα Για ένα ζευγάρι 420 Ευρώ /μήνα Για 3 α ενήλικα άτομα νοικοκυριού 546 Ευρώ /μήνα Για 4 α ενήλικα άτομα νοικοκυριού 660 Ευρώ /μήνα Για 5 α ενήλικα άτομα νοικοκυριού 764 Ευρώ /μήνα Για κάθε επιπλέον άτομο 94 Ευρώ /μήνα - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Οικογένειες με τέκνα Μονογονεϊκή Οικογένεια με ένα τέκνο 474 Ευρώ /μήνα Εργαζόμενο ζευγάρι + 1 ανήλικο τέκνο (3 άτομα) 600 Ευρώ /μήνα Εργαζόμενο ζευγάρι + 1 τουλάχιστον ανήλικο τέκνο (4 ατ.) 713 Ευρώ /μήνα - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Οικογένειες με Α.Μ.Ε.Α Άτομο ανενεργό ή με σοβαρή αναπηρία 402 Ευρώ /μήνα Ένα άτομο + ένα άτομο ανενεργό ή με σοβαρή αναπηρία 555 Ευρώ /μήνα Εργαζόμενο ζευγάρια + 1 τέκνο με σοβαρή αναπηρία 734 Ευρώ /μήνα Τρία μέλη νοικοκυριού + 1 μέλος με σοβαρή αναπηρία 793 Ευρώ /μήνα Το χρηματικό επίδομα R.M.I δίδεται σε άτομα και στις οικογένειες τους συμπεριλαμβανομένου και συγγενών που διαμένουν στο ίδιο νοικοκυριό. Τα έσοδα από εργασία υπολογίζονται στα συνολικά έσοδα του νοικοκυριού μόνο για το 75% 79 Πηγή: http://europa.eu.int/comm/employment_social/ missoc/2002/it_part11_en.htm 80 Πηγή: Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.46.

18 της συνολικής τους αξίας. Αυτό αντανακλά σε μια προσπάθεια να αποφευχθεί η πιθανότητα ανεργίας και οι παγίδες φτώχειας. Μερικοί Δήμοι αποφάσισαν να παρέχουν το ίδιο ποσοστό (25%) αγνοώντας τα έσοδα από συντάξεις. Επίσης, για την χορήγηση του R.M.I, στον έλεγχο πόρων δεν υπολογίζονται τα έσοδα του νοικοκυριού που είναι μη φορολογητέα και άλλα έσοδα που προέρχονται από επιδόματα όπως οικογενειακά, πολυτέκνων και μητρότητας 81. Πολλοί Δήμοι έχουν επιλέξει να αφαιρούν ένα ποσό εξόδων (του νοικοκυριού) για τον υπολογισμό του ύψους επιδόματος ενός εν δυνάμει δικαιούχου. Οι πιο συχνές αφαιρέσεις εξόδων νοικοκυριού είναι: - Ενοικίου: περίπου οι μισοί Δήμοι, στην Ιταλία, αφαιρούν το ενοίκιο του νοικοκυριού. Μερικοί Δήμοι αφαιρούν όλο το ποσό του ενοικίου (π.χ. Νάπολη), άλλοι αφαιρούν ένα ποσοστό από το ενοίκιο (π.χ. 50% Alatri) και άλλοι αφαιρούν ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό (π.χ. 155 Ευρώ στην Catania, 310 στην Massa). - έξοδα υγείας : τα οποία δεν καλύπτονται από το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Όλες αυτές οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στους Δήμους, σε σχέση με την αρχική (εθνική) παροχή του επιδόματος R.M.I, υφίστανται και σχεδιάσθηκαν για να ανταποκρίνονται στις κοινωνικές ανάγκες που μπορεί να υπάρχουν σε διαφορετικές τοπικές κοινωνίες. Παρόλα αυτά, η έκθεση αξιολόγησης του προγράμματος R.M.I, σχετικά με την τάση της διαφορετικής αντιμετώπισης και παροχής σε ένα μεγάλο αριθμό Δήμων, ανέφερε ότι υφίσταται όχι για να ανταποκρίνεται σε διαφορετικές ανάγκες αλλά περισσότερο για άλλους λόγους. Ένας από τους παράγοντες που επηρεάζει την απόφαση των Δήμων να διαφοροποιηθούν, είτε αυξάνοντας είτε μειώνοντας την παροχή του R.M.I, από την γενική (εθνική) παροχή είναι η αναλογία μεταξύ διαθέσιμων πόρων και του αριθμού αιτούντων για την χορήγηση του ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος. Στην έκθεση αξιολόγησης αναφέρεται ότι αναπροσαρμογές του επιδόματος γίνονται συχνότερα στους Δήμους του Βορά της Ιταλίας, ενώ στους υπόλοιπους, ιδίως στον Νότο, όπου ο αριθμός των αιτούντων είναι μεγαλύτερος και οι διαθέσιμοι πόροι ανεπαρκείς, πραγματοποιούνται λιγότερες διαφοροποιήσεις 82. 81 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.22. 82 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.23.

19 Πρόγραμμα Κοινωνικής Ενσωμάτωσης Η χορήγηση του ελαχίστου εισοδήματος πραγματοποιείται υπό τον όρο συμμετοχής του δικαιούχου σε προγράμματα κοινωνικής ενσωμάτωσης, τα οποία παρέχονται από τις τοπικές αρχές. Τα προγράμματα αυτά, σχεδιάζονται σύμφωνα και γύρω από τα προσωπικά χαρακτηριστικά του δικαιούχου, με σκοπό την ανάδειξη των ατομικών δυνατοτήτων και την επίτευξη οικονομική ανεξαρτησία. Για τους ανήλικους δικαιούχους το πρόγραμμα περιέχει υποχρεωτική εκπαίδευση στο πρώτο στάδιο και επαγγελματική κατάρτιση στην συνέχεια. Ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα του Ιταλικού προγράμματος ελαχίστου εισοδήματος είναι ότι, τουλάχιστον σε επίπεδο αρχών, κάθε μέλος του επιδοτούμενου νοικοκυριού πρέπει να συμμετέχει σε ένα πρόγραμμα ενσωμάτωσης. Η άρνηση συμμετοχή στο πρόγραμμα ενσωμάτωσης ή αποτυχία εφαρμογής οδηγεί σε προσωρινή αναβολή, σε μείωση ή ακόμα και σε διακοπή του επιδόματος R.M.I 83. Δικαιούχοι που βρίσκονται σε ηλικία εργασίας, άνεργοι αλλά ικανοί να εργαστούν πρέπει να παίρνουν μέρος σε προγράμματα εκπαίδευσης και να είναι έτοιμοι να δεχθούν εάν τους προσφερθεί εργασία. Τα προγράμματα τα οποία προσφέρονταν από τους Δήμους κατά την διάρκεια της πρώτη φάση του πειραματικού σταδίου ήταν: - Ενασχόληση: μαθητείες, πρακτική άσκηση κ.α. - Δημόσια Χρησιμότητα: διατήρηση δημοτικών πάρκων, γραμματειακή ενασχόληση σε δημοτικές επιχειρήσεις κ.α. - Κατάρτιση : εκμάθηση ξένων γλωσσών, μαθήματα Η/Υ κ.α. - Εκπαίδευση : πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια. - Αποκατάσταση : για δικαιούχους με προβλήματα εξάρτησης από ναρκωτικά, αλκοολικούς, αναπήρους κ.α. - Οικογενειακή Υποστήριξη : βοήθεια σε μονογονεϊκές οικογένειες κ.α. - Κοινωνική Ενσωμάτωση : κοινωνική και εθελοντική εργασία κ.α. Στο Διάγραμμα 4 φαίνονται τα ποσοστά, των δικαιούχων, που απορροφήθηκαν στα προγράμματα κοινωνικής ενσωμάτωσης που πρόσφεραν οι Δήμοι, κατά την διάρκεια του πρώτου πειραματικού σταδίου του R.M.I. 83 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.23.

20 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 4 Τομείς / περιοχές ενσωμάτωσης στην Ιταλία 84 24% 2% 15% 10% 12% 20% 2% 15% Μαθητείες Κατάρτιση Αποκατάσταση Εθελοντισμός Δημόσια Χρησιμότητα Εκπαίδευση Οικογενειακή Υποστήριξη Υπόλοιπα Προγρ. Περιπτώσεις διακοπής επιδόματος ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος Υποχρεώσεις που πρέπει, επίσης, οι δικαιούχοι να ικανοποιούν είναι ότι θα πρέπει να ειδοποιούν τους Δήμους για οποιεσδήποτε αλλαγές στην σύνθεση της οικογένειας τους, στο εισόδημά τους, στα περιουσιακά τους στοιχεία και στον τόπο διαμονή τους. Οι Δήμοι έχουν την δυνατότητα να αναβάλουν ή να μειώσουν, είτε προσωρινά είτε μόνιμα, το επίδομα R.M.I εάν δεν ικανοποιούνται οι όροι που απαιτούνται. Όσο για τους δικαιούχους που έχουν δηλώσει ψευδείς πληροφορίες στην διαδικασία επιλεξιμότητας, επιπρόσθετα της διακοπής παροχής του επιδόματος αντιμετωπίζουν και άλλες κυρώσεις όπως επιστροφή του χρηματικού ποσού που είχαν λάβει από το επίδομα R.M.I έως εκείνη την στιγμή 85. 84 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.28-29. 85 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.23.

21 Δικαιούχοι του Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος Μεταξύ 1998 και 2000, κατά την διάρκεια της πειραματικής φάσης του R.M.I, περίπου 35.000 νοικοκυριά έλαβαν μέρος στο πρόγραμμα. Η μεγάλη πλειοψηφία των νοικοκυριών που επιδοτήθηκαν με το R.M.I, περισσότερο από 90% εκ του συνόλου, παρατηρούνται στους Δήμους της Νότιας Ιταλίας. Η παραπάνω κατάσταση μπορεί να επεξηγηθεί εάν θυμηθούμε ότι το 84% των συνολικών νοικοκυριών ζουν στους 24 Δήμους του Νότου. Επίσης, παρόλου που και οι 39 Δήμοι που επιλέχθηκαν, για την πειραματική φάση, παρουσίαζαν μεγαλύτερη ανεργία και προβλήματα φτώχειας, οι ρυθμοί φτώχειας είναι πολύ μεγαλύτεροι στον Νότο από ότι στον Βορά, και τοιουτοτρόπως είναι μεγαλύτερος και ο αριθμός των εν δυνάμει δικαιούχων. Όσο για την αναλογία μεταξύ αιτούντων και τελικώς δικαιούχων, το ποσοστό είναι περίπου 63% με κάποια ποικιλία μέσα και μεταξύ των κοινωνικών ομάδων των Δήμων 86. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 5 Επιδοτούμενα νοικοκυριά & άτομα από το R.M.I στην Ιταλία το 2000 87 Κάτοικοι 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 939 1290 Επιδ. Νοικ. 23362 25591 Επιδ. Νοικ. / Άτομα 2415 3406 Επιδ. Άτομα 85818 79997 Ιταλικός Βοράς Κεντρική Ιταλία Ιταλικός Νότος & Νήσοι Σύνολο 86 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.24-25. 87 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.25.

22 Στο τέλος της πρώτης πειραματικής φάσης, στις 31 α Δεκεμβρίου 2000, υπήρχαν πάνω από 25.000 επιδοτούμενα νοικοκυριά και σχεδόν 86.000 δικαιούχοι (Βλ. Διάγραμμα 5). Το 93% από αυτούς έμενε στον Νότο. Ο μέσος αριθμός των μελών των επιδοτούμενων οικογενειών είναι 3.35 μέλη, με τις επιδοτούμενες οικογένειες του Νότου μεγαλύτερες (σχεδόν 3.5 μέλη) από ότι οι αντίστοιχες του Βορά (περίπου 2.5 μέλη). Είναι, επίσης ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε τον τοπικό διαχωρισμό ανάμεσα σε δικαιούχους οι οποίοι ανήκουν στις δυο πιο ευάλωτες πληθυσμιακές κατηγορίες έναντι της φτώχειας: κάτω των 18 και άνω των 65 ετών. Στο Διάγραμμα 6 φαίνεται ότι το μερίδιο των δικαιούχων πάνω από 65 ετών στους Δήμους του Βορά είναι περισσότερο κατά τρις φορές από αυτούς του Νότου, ενώ οι ανήλικου δικαιούχοι του επιδόματος R.M.I, αποτελούν ένα μεγάλο μερίδιο του συνόλου των δικαιούχων στους Δήμους του Νότου. Τέλος, τα ποσοστά της Κεντρικής Ιταλίας είναι περισσότερο κοντά σε εκείνα του Βορά. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 6 Ανήλικοι & ηλικιωμένοι επιδοτούμενοι ως ποσοστό του συνόλου των δικαιούχων του R.M.I στην Ιταλία 88 40 35 30 25 20 15 10 5 0 38,8 29,3 29,7 6,5 5,1 1,8 Ατο.<17 Ετών Ατο.>65 Ετών Ανήλικοι - Ηλικιωμένοι Βόρεια Ιταλία Κεντρική Ιταλία Νότια Ιταλία 88 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.26.

23 Το να πολεμά την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό είναι σίγουρα ένα πολύ δύσκολο έργο για μια χώρα σαν την Ιταλία, η οποία πάσχει από τεράστιες τοπικές διαφορές (π.χ. στο πρόγραμμα ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος), από ένα δυσκίνητο νομοθετικό σύστημα και από ένα αδύνατο διοικητικό μηχανισμό με περιορισμένες δυνατότητες. Τα τελευταία χρόνια έχει ανοίξει μια νέα φάση με πολλές υποσχέσεις: αλλά πολλές σκιές παραμένουν, και στον τομέα της κοινωνικής ενσωμάτωσης αλλά και στον τομέα του γενικού προγραμματικού σχεδιασμού. Μπορούμε μόνο να ελπίζουμε, ότι κάτω από την ήπια πίεση των προγραμμάτων επανένταξης της Ε.Ε, αυτές οι σκιές μπορεί σταδιακά να εξαφανιστούν και ήδη από τα μέσα της δεκαετίας που διατρέχουμε να έχουμε πολύ θετικά αποτελέσματα 89. 2.3 Η περίπτωση της Ισπανίας Στην Ισπανία το κράτος έχει θεσπίσει το επίδομα Ingreso Minimo de Insercion ελαχίστου εισοδήματος ένταξης, το οποίο χορηγείται σε άτομα εργάσιμης ηλικίας. Το επίδομα δεν έχει θεσπιστεί νομοθετικά σε εθνική κλίμακα, ούτε έχει εφαρμοστεί με ενιαίο τρόπο στην επικράτεια: οι 17 Αυτόνομες Περιφέρειες εφαρμόζουν διάφορες παραλλαγές του προγράμματος που πρώτη καθιέρωσε η Αυτόνομη Περιφέρεια της Χώρας των Βάσκων το 1989. Ωστόσο, μόνο η Χώρα των Βάσκων, η Καταλονία, η Μαδρίτη και η Ναβάρα διαθέτουν προγράμματα συγκρίσιμα με αυτά άλλων Ευρωπαϊκών χωρών 90. Το ελάχιστο εισόδημα ένταξης παρέχεται με έλεγχο των ιδίων πόρων. Γενικά, οι δικαιούχοι είναι πολίτες μεταξύ 25 κα 65 ετών. Μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, όπως είναι η ανικανότητα προς εργασία ή η γονική φροντίδα, μπορούν άτομα κάτω των 25 ετών να είναι δικαιούχοι. Η παροχή χορηγείται στο νοικοκυριό: προκειμένου να κριθεί η επιλεξιμότητα του αποτιμώνται οι συνολικοί πόροι του. Αν και υπάρχουν παραλλαγές μεταξύ περιφερειών, σε γενικές γραμμές λαμβάνονται πλήρως υπ όψη οι καθαρές αποδοχές και οι άλλες κοινωνικές παροχές, εξαιρουμένου του επιδόματος τέκνων. Επίσης, εισοδήματα από επενδύσεις λαμβάνονται υπόψη. Οι αλλοδαποί 89 Βλ. Sacchi S., Bastagli F., Ferrera M., όπ. π., (2002), σελ.38. 90 Βλ. Garcia S., «Ο Κατακερματισμός της Κοινωνικής Ιδιότητας του Πολίτη στη Νότια Ευρώπη», σ. 162-163, σε Ματσαγγάνης Μ. (επ.), Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη, 1999.

24 μπορούν να γίνουν δικαιούχοι κατόπιν μονοετούς διαμονής στην Αυτόνομη περιφέρεια, ωστόσο δεν υπάρχουν ενιαία κριτήρια μεταξύ των περιφερειών. Η μεταβίβαση πληρωμών από μια περιφέρεια σε άλλη δεν είναι δυνατή 91. Γενικότερα, η πλειονότητα των περιφερειακών προγραμμάτων απέχουν πολύ από το να χαρακτηριστούν γενναιόδωρα. Το μέσο ποσό της παροχής κυμαίνεται στο μισό του ορίου φτώχειας, ενώ η αναλογία του εισοδήματος που συνεισφέρει η παροχή μειώνεται όσο αυξάνεται το μέγεθος της οικογένειας. Υπό την έννοια αυτή, το μέτρο όπως εφαρμόζεται στη Χώρα των Βάσκων αποτελεί εξαίρεση. Οι δικαιούχοι ελαχίστου εισοδήματος, εφόσον είναι οικονομικώς ενεργοί, πρέπει να είναι σε ενεργό αναζήτηση εργασίας και, συνεπώς, απαιτείται να είναι εγγεγραμμένοι στο Εθνικό Ίδρυμα Απασχόλησης. Στο εσωτερικό κάθε Αυτόνομης Περιφέρειας ισχύει μια μορφή Κοινωνικού Συμβολαίου μεταξύ του δικαιούχου και της κοινωνικής υπηρεσίας, το οποίο προβλέπει ενίσχυση δεξιοτήτων, κατάρτιση, υποστήριξη στην αναζήτηση εργασίας και, μόνο σε σχετικά μικρό αριθμό περιπτώσεων, τοποθέτηση σε θέση εργασίας 92. 2.3.1 Τεχνικά χαρακτηριστικά του γενικού προγράμματος ελαχίστου εισοδήματος στην Ισπανία Οι Ισπανικές Τοπικές Κυβερνήσεις των Αυτόνομων Περιφερειών έχουν επιδείξει μεγάλο ενδιαφέρον σε μια καινοτομική πολιτική η οποία περιέχει προνοιακά προγράμματα. Ανάμεσα στις ποικίλες δραστηριότητες τους μια αναγνωρίζεται άμεσα καθώς έχει μεγάλη απήχηση στο «κοινωνικό δίκτυο ασφαλείας» της Ισπανίας: τα προγράμματα ελαχίστου εισοδήματος ένταξης Rentas Minimas de Insercion minimum Income of Insertion. Η διαδικασία εγκαινίασης τους ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1988 με την ανακοίνωση της Τοπικής Κυβέρνησης των Βάσκων σχετικά με το πρόγραμμα εναντίων της φτώχειας (Plan de Lucha Contra la Pobreza). Η παραπάνω πρωτοβουλία έδωσε το έναυσμα σε μια «επαρχιακή μίμηση» με αποτέλεσμα έως το τέλος του 1990 και οι 17 Αυτόνομες Περιφέρειες (Βλ. Πίνακα 5) να έχουν ενεργοποιήσει επαρχιακά προγράμματα ελαχίστου εισοδήματος 93. 91 Βλ. Garcia S., όπ. π., (1999), σελ.163. 92 Βλ. Garcia S., όπ. π., (1999), σελ.164. 93 Βλ. Arriba A., Moreno L., «Fighting Poverty & Social Exclusion in Southern Europe: The Case of Spain», (2002), σελ. 22.

25 ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Η τυπολογία των περιφερειακών προγραμμάτων Ελαχίστου Εισοδήματος Ένταξης στην Ισπανία 94 Ελάχιστο Εισόδημα Ένταξης Κοινωνική Προστασία Εργασίας Ελάχιστο Εισόδημα Χώρα των Βάσκων Ένταξης (Ολοκληρωμένο) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Ελάχιστο Περιφέρεια Μαδρίτης Περιφέρεια Navarre Εισόδημα Περιφέρεια Καταλονίας Ένταξης (Περιορισμένο) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Βοηθητικά Περιφέρεια Aragon Περιφέρεια Asturias Προγράμματα Περιφέρεια Galicia Περιφέρεια Castille La Mancha Ελαχις. Εισοδημ. Περιφέρεια La Rioja - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Προγράμματα Περιφέρεια Καναρίων Νήσων Περιφέρεια Ανδαλουσίας Χαμηλής Περιφέρεια Cantabria Κάλυψης & Περιφέρεια Βαλένθια Ένταξης Περιφέρεια Extremadura Κριτήρια Επιλεξιμότητας Η εθνικότητα δεν είναι απαιτούμενο για να έχει κανείς πρόσβαση στα προγράμματα ελαχίστου εισοδήματος (εκτός από τις περιφέρειες Cantebria και Κανάριους Νήσους). Παρόλα αυτά, μια συγκεκριμένη περίοδο δήλωσης κατοικίας του δικαιούχου σε μία Αυτόνομη Περιφέρεια είναι απαραίτητη σε όλα τα προγράμματα. Ο προαπαιτούμενος χρόνος κατοικίας ποικίλει από Περιφέρεια σε Περιφέρεια: 10 χρόνια για την Περφ. Navarre, 5 χρόνια για την Περφ. Galicia ή και λιγότερο 2 χρόνια στην Περφ. της Καταλονίας 1 χρόνο στην Περφ. της Βαλένθια ή και καθόλου στην Περφ. Castille-La Mancha. Επίσης τα Περιφερειακά προγράμματα ελαχίστου εισοδήματος δεν έχουν σχέση με τα οικογενειακά επιδόματα. Οι αιτήσεις συμπληρώνονται από ένα άτομο, του οποίου όταν του δοθεί το επίδομα, είναι υπεύθυνο για τον οικογενειακό καταμερισμό. Υπό προϋποθέσεις, όλα τα μέλη της 94 Βλ. Arriba A., Moreno L., (2002), σελ. 26.

26 οικογένειας έχουν πρόσβαση στο βοήθημα δια μέσου ενός μόνο δικαιούχου. Τέλος υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για το τι είναι μια «οικογενειακή μονάδα» σε κάθε επαρχεία και διάφορα επίπεδα ηλικίας λαμβάνονται υπ όψη 95. Στις περισσότερες Περιφέρειες της Ισπανίας τα όρια ηλικίας για την παροχή του ελαχίστου εισοδήματος είναι μεταξύ 25 και 65 ετών. Η προστασία εκείνων των ατόμων που είναι πάνω από 65 ετών εναποτίθεται στην σύνταξη γήρατος (Βλ. Σχήμα 2). Μπορούμε να αναφέρουμε ότι τα Περιφερειακά προγράμματα ελαχίστου εισοδήματος παίζουν επικουρικό ρόλο σε σχέση με τα υπόλοιπα κοινωνικά επιδόματα. Τέλος ένας εν δυνάμει δικαιούχος του επιδόματος περνά από έλεγχο ιδίων πόρων έτσι ώστε να διαπιστωθεί εάν ο αιτών κατέχει εκείνους τους πόρους ώστε να έχει μια αξιοπρεπή διαβίωση. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 7 Η αριθμητική εξέλιξη των επιδοτούμενων νοικοκυριών από το πρόγραμμα ελαχίστου εισοδήματος ανά Περιφέρεια στην Ισπανία 96 18000 16000 14000 12000 10000 Νοικοκ. 8000 6000 4000 2000 0 1996 1997 1998 1999 2000 Έτη Ανδαλουσία Χώρα Βάσκων Καταλονία Μαδρίτη Βαλένθια Κανάριοι Νήσοι 95 Βλ. Arriba A., Moreno L., (2002), σελ. 26. 96 Βλ. Arriba A., Moreno L., (2002), σελ. 56.

27 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 8 Η αριθμητική εξέλιξη των επιδοτούμενων ατόμων από το πρόγραμμα ελαχίστου εισοδήματος στο σύνολο την Ισπανία 97 250000 200000 Δικαιούχοι 150000 100000 50000 0 1996 1997 1998 1999 2000 Έτη Συνολικός Αριθμός Δικαιούχων Πρόγραμμα Κοινωνικής Ενσωμάτωσης Όπως αναφέρθηκε προηγούμενος, τα Περιφερειακά προγράμματα ελαχίστου εισοδήματος στην Ισπανία, όπως και στην Πορτογαλία αλλά και στην Ιταλία, βασίστηκαν στην εμπειρία του Γαλλικού συστήματος R.M.I. Στο Ισπανικό πρόγραμμα, η ιδέα της κοινωνικής ενσωμάτωσης ήταν ένα στοιχείο το οποίο συμπεριλήφθηκε σε όλα τα προγράμματα των Αυτόνομων Περιφερειών. Στα μέσα της δεκαετίας του 90 μόνο το Βασκικό πρόγραμμα μπορούσε να περιληφθεί στα «γενναιόδωρα» προγράμματα το οποίο εγγυούνταν ταυτόχρονα έναν διττό χαρακτήρα, του χρηματικού επιδόματος και της κοινωνικής ενσωμάτωσης. Στα υπόλοιπα Περιφερειακά προγράμματα της Ισπανίας, οι δυο παραπάνω χαρακτήρες (επίδομα & ενσωμάτωση) ήταν δυο ξεχωριστά στοιχεία. Στις περισσότερες 97 Βλ. Arriba A., Moreno L., (2002), σελ. 55.

28 περιπτώσεις η ενσωμάτωση πραγματοποιείται δια μέσου της συγχώνευσης των δραστηριοτήτων της οικονομικής και εμπορικής φύσης 98. Η κατάταξη των δραστηριοτήτων που διοχετεύονται οι δικαιούχοι μπορούν να διαχωριστούν ως εξής: - Τομέας κοινωνικών υπηρεσιών: πρόσβαση στο σύστημα κοινωνικής προστασίας, προσωπική promotion, απομάκρυνση από την πενίας, ελεύθερος χρόνος ή/και δημιουργική απασχόληση. - Τομέας εκπαίδευσης: περαιτέρω εκπαίδευση για τους ενήλικες και πρωτοβάθμια εκπαίδευση για τους ανήλικους. - Τομέας απασχόλησης: προσανατολισμός και κίνητρα, επαγγελματική κατάρτιση, αυτοαπασχόληση, κοινωνική ενσωμάτωση και εταιρίες ενσωμάτωσης. - Τομέας συνεργασίας: κοινοτική βοήθεια και φροντίδα για τους ηλικιωμένους. Τα αποτελέσματα των Περιφερειακών πολιτικών εναντίων της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού προσδιορίζονται με μια μέτρια προοπτική. Θα χρειαστούν πολύ περισσότερες και βαθύτερες αναλύσεις ώστε να επιτευχθεί ο στόχος της αποκεντροποίησης του κοινωνικού κράτους. Το σημαντικό μάθημα που πηγάζει από την Ισπανική εμπειρία είναι η προσπάθεια της να θέσει σε εφαρμογή και τις δυο ηθικές παραμέτρους του εξευρωπαϊσμού: της επικουρικότητας και της δημοκρατικής ευθύνης 99. Εν κατακλείδι, μετά από μια «πανοραμική» άποψη των Γενικών Συστημάτων Ελαχίστου Εγγυημένου Εισοδήματος στις τρεις από τις τέσσερις χώρες του Νοτιοευρωπαϊκού μοντέλου κοινωνικής προστασίας, Πορτογαλία, Ιταλία και Ισπανία, είναι εύκολο να επιβεβαιώσουμε την αρχική μας υπόθεση ότι, παρά τις σημαντικές διαφορές από χώρα σε χώρα, ταιριάζουν σχεδόν τέλεια στο οργανωτικό καλούπι του συγκεκριμένου μοντέλου, καθώς μοιράζονται όλα τα βασικά χαρακτηριστικά. Η κοινωνική ασφάλιση είναι ανταποδοτική, οι κοινωνικές υπηρεσίες βρίσκονται υπό αναδιοργάνωση και δίνεται μεγάλη σημασία στον ρόλο της οικογένειας ως πυρήνας της κοινωνικής φροντίδας. Παρόλα αυτά η αποτελεσματικότητα έως τώρα είναι περιορισμένη έναντι της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού με μια, όμως, καλύτερη προοπτική για το μέλλον 100. 98 Βλ. Arriba A., Moreno L., (2002), σελ. 31. 99 Βλ. Arriba A., Moreno L., (2002), σελ. 35. 100 Βλ. Katrougalos G., Lazaridis G., «Southern European Welfare States : problems, challenges & prospects», (2003), σελ. 30.