Οι Κορίνθιοι δηµιουργοί του περιοδικού του µεσοπολέµου Νέοι Βωµοί

Γιάννης. Μπάρτζης ρ. Παν/µίου Αθηνών Συγγραφέας Οι Κορίνθιοι δηµιουργοί του περιοδικού του µεσοπολέµου Νέοι Βωµοί Το Νοέµβριο του 2000, σε υλοποίηση µιας πρωτότυπης ιδέας του τότε /ντή των ΓΑΚ Κορινθίας, αείµνηστου Αδάµ Αθουσάκη, πραγµατοποιήθηκε στην Κόρινθο «Έκθεση µαθητικού τύπου της Κορινθίας». 1 Σε κεντρική εναρκτήρια εκδήλωση της διοργάνωσης, ο ερευνητής του Ε.Ι.Ε., Κώστας Τσικνάκης, αναφέρθηκε δι ολίγων και στο αθηναϊκό περιοδικό του µεσοπολέµου, Νέοι Βωµοί, 2 το οποίο δεν ανήκε βέβαια στο «µαθητικό τύπο», αλλά ενδιέφερε το κορινθιακό κοινό, αφού, ό- πως αποκάλυψε ο οµιλητής, την εκδοτική οµάδα του την αποτελούσαν πέντε Κορίνθιοι νέοι. 3 Αυτήν ακριβώς την Κορινθιακή συµµετοχή, σε µιαν από τις πλέον πρωτοπόρες όσο και σπουδαία από φιλολογική και κοινωνιολογική άποψη, εκδοτική δραστηριότητα, θα παρουσιάσουµε εδώ εκτενέστερα, διευκρινίζοντας και διαφωτίζοντας ά- γνωστες ως τώρα πτυχές της. Γιατί πραγµατικά, επειδή η κυκλοφορία του συγκεκριµένου περιοδικού δεν άντεξε για πολύ στο χρόνο και οι δηµιουργοί του δε συνέχισαν - ως οµάδα- ανάλογες πνευµατικές δραστηριότητες, βασικά στοιχεία της ιστορίας του έµεναν για καιρό αδιευκρίνιστα κι έχουν γραφτεί ανακρίβειες ακόµα και από έγκριτους ερευνητές του χώρου. 4 Στη µελέτη της για τα περιοδικά της Αριστεράς στο µεσοπόλεµο, η Χριστίνα Ντουνιά, αναφερόµενη στα µέλη της εκδοτικής «συντροφιάς» του περιοδικού, υποθέ- 1 Βλ. Κείµενα Άγγελου Μανωλάκη (Νοµάρχη Κορινθίας), Αδάµ Αθουσάκη και Γιάννη. Μπάρτζη, «Έκθεση µαθητικού τύπου της Κορινθίας», περ. Κορινθιακή Πορεία, τχ. 27, Ιανουάριος- Φεβρουάριος 2001, σσ. 8-9. 2 Για το περ. Νέοι Βωµοί, βλ. Κ. Τσικνάκης, Ελληνικός νεανικός τύπος Καταγραφή, έκδοση Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας Γενικής Γραµµατείας Νέας Γενιάς, Αθήνα 1986, σσ. 203-204 Ερευνητική οµάδα, Εποπτεία Χ. Λ. Καράογλου, Περιοδικά λόγου και τέχνης (1901-1940), τ. Α, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 350-352. 3 Στο βιβλίο του Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1915-1936) ό.π., ο Κώστας Τσικνάκης, όταν καταγράφει τα στοιχεία των Νέων Βωµών, δεν αναφέρει υπόνοια για τον κοινό τόπο καταγωγής των µελών της εκδοτικής οµάδας του περιοδικού. 4 Βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του Μεσοπολέµου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2001, τ. Α. σ. 85. 1

τει πως είναι µάλλον από κάποια κοµµατική οργάνωση του Πειραιά. 5 Οι Νέοι Βωµοί εµφανίστηκαν στα αθηναϊκά γράµµατα το πρώτο εξάµηνο του 1924 και αγκαλιάστηκαν πρωτίστως από τον κόσµο της Αριστεράς ως η επίσηµη έκφρασή της στο χώρο του πνεύµατος, της πάλης των ιδεών, της τέχνης και του πολιτισµού. Την ίδια χρονιά ξεκινούν την εκδοτική τους πορεία άλλα δέκα Αθηναϊκά λογοτεχνικά περιοδικά και τουλάχιστον επτά σε επαρχιακές πόλεις. 6 ύο από αυτά, όπως και οι Νέοι Βωµοί, φέρουν στον τίτλο τους το επίθετο «Νέα», τα Νέα Γράµµατα και η Νέα Τέχνη. Ο µεσοπόλεµος χαρακτηρίζεται από την πληθώρα έκδοσης περιοδικών. Ίσως αυτό ερµηνεύει ως ένα βαθµό και τη δυναµική παρουσία του διηγήµατος, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 20, σε αντίθεση µε τον αντίστοιχο µικρό αριθµό µυθιστορη- µάτων αυτής της περιόδου. Τα περιοδικά αντιπροσώπευαν το πιο νεωτερικό στοιχείο της πνευµατικής ζωής του τόπου, και «αποτελούσαν τον αποκλειστικό σχεδόν αγωγό των νέων ιδεών προς την ελληνική πνευµατική ζωή». 7 Στη σύνταξη των Νέων Βωµών και στη συγγραφή των άρθρων συµµετείχαν µέλη και στενές επιρροές του ΣΕΚΕ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα Ελλάδος), που από το Νοέµβριο του ίδιου έτους θα µετονοµαστεί σε ΚΚΕ. Ο Ριζοσπάστης προβάλλει την ύλη του και το συνιστά ακόµα και στους εργάτες αναγνώστες του: «Είναι ένα περιοδικό που ασχολείται αποκλειστικά µε τη διεθνή προλεταριακή τέχνη. Αν και αυστηρά φιλολογικού χαρακτήρος, µπορεί να το παρακολουθήσουν όχι µόνον οι διανοούµενοι, αλλά και κάθε εργάτης». 8 Η Χριστίνα Ντουνιά σηµειώνει ότι το συγκεκριµένο περιοδικό «δεν παρουσιάζει απλώς ιδεολογική συγγένεια µε το ΣΕΚΕ, αλλά συνδέεται µαζί του και µε κάποιας µορφής οργανωτική σχέση». 9 Το βέβαιο είναι ότι οι Νέοι Βωµοί αποτελούν τον αρχικό κρίκο στην εξέλιξη των επίσηµων λογοτεχνικών περιοδικών εκδόσεων της Αριστεράς που ακολούθησαν: Λογοτεχνική Επιθεώρηση (1927), Νέα Επιθεώρηση (1928-1929), Πρωτοπόροι (1930-1931) και Νέοι Πρωτοπόροι (1932-1936). 5 Η Χριστίνα Ντουνιά γράφει σχετικά: «Η έλλειψη βιογραφικών στοιχείων µάς εµποδίζει να προσδιορίσουµε µε ακρίβεια το ρόλο τους. Το εύλογο ερώτηµα, αν η θέση τους στην έκδοση του περιοδικού δε σχετίζεται µε τη φιλολογική αλλά µε την πολιτική τους δραστηριότητα, δεν είναι δυνατόν, κατά συνέπεια, να απαντηθεί µε σιγουριά. Η ανακοίνωση του πρώτου τεύχους που αναφέρεται στην οργάνωση νέων του Πειραιά ίσως µαρτυρά από πού ξεκίνησε η πρωτοβουλία για τη δηµιουργία του περιοδικού». Λογοτεχνία και πολιτική - Τα περιοδικά της Αριστεράς στο Μεσοπόλεµο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1996, σ. 64. 6 Σηµειώνουµε ορισµένους τίτλους επαρχιακών φιλολογικών περιοδικών, που ξεκίνησαν την έκδοσή τους το 1924: Τα Νιάτα στην Ερµούπολη της Σύρου, ο Έφηβος στη Χαλκίδα, Τα Τυχερά στο Άργος, ο Ερωτόκριτος και ο Αυγερινός στα Χανιά, η Ακροθίνια στην Πάτρα, η Κερκυραϊκή Ανθολογία στην Κέρκυρα κ.ά. Βλ. Λάµπρος Βαρελλάς, «Το λογοτεχνικό περιοδικό της επαρχίας στον µεσοπόλεµο (1919-1940), Προβληµατισµοί και πραγµατικότητα», Πρακτικά επιστηµονικού συµποσίου, Ο περιοδικός τύπος στο µεσοπόλεµο, εκδ. Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας (ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη), Αθήνα 2001, σ. 78. 7 Βάσιας Τσοκόπουλος, «Περιοδικά και εκδοτικοί οίκοι στο µεσοπόλεµο», Πρακτικά επιστηµονικού συµποσίου, Ο περιοδικός τύπος στο µεσοπόλεµο, ό.π., σ. 15. 8 Βλ. εφ. Ριζοσπάστης, 6 Απριλίου 1924. 9 Χριστίνα Ντουνιά, Λογοτεχνία και πολιτική Τα περιοδικά της Αριστεράς στο µεσοπόλεµο, ό.π., σ. 62. Βλ. επίσης της ίδιας, Κ. Γ. Καρυωτάκης - Η αντοχή µιας αδέσποτης τέχνης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2000, σ. 30. Στο «µαρξιστικό χώρο» τοποθετεί το περιοδικό Νέοι Βωµοί και ο ερευνητής Επαµ. Μπαλούµης, Πεζογραφία του 20 Μεσοπόλεµος, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1996, σ. 137 2

Είναι µια διαπίστωση, η οποία δε στηρίζεται µόνο στο ότι αρκετοί από τους βασικούς συνεργάτες παραµένουν οι ίδιοι σε όλα τα ανωτέρω περιοδικά (Γιάννης Κορδάτος και Πέτρος Πικρός -διευθυντής και αρχισυντάκτης τότε αντίστοιχα του Ριζοσπάστη- Νίκος Κατηφόρης, Ρήγας Γκόλφης, Τάσος όντης κ.ά.), αλλά και στο ότι είναι κοινή τόσο η ταυτότητα των ιδεών που προβάλλουν όσο και η σχέση «που διατηρούν µε τον πολιτικό εκφραστή αυτών των ιδεών». 10 Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε το «Γεννάρη» 11 του 1924. Στο οπισθόφυλλο δίδονταν οι εξής πληροφορίες: «Μηνιαίο φύλλο Χρόνος Α, Αριθµός 1, Εκδίδεται από συντροφιά νέων Ταχυδροµική διεύθυνση: Α. Μεντζελίδην (Οµήρου 56 Αθήνα) Ταχυδροµική επιταγή στην [ανωτέρω] διεύθυνση». Στην τελευταία σελίδα, µια παράγραφος µε τίτλο «Παρενθέσεις», αποτελούσε την επικοινωνία της εκδοτικής οµάδας µε το αναγνωστικό κοινό του περιοδικού. Εκεί ξεκαθαριζόταν πως: «Για ό,τι δηµοσιεύεται, είναι υπεύθυνη η συντροφιά των Νέων Βωµών που έχει επίσης και υπεύθυνη γνώµη. [ ] Οι Νέοι Βωµοί υπόσχονται να δώσουν από τις στήλες τους τα καλύτερα έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας, τα έργα εκείνων που συµµερίζονται τη δυστυχία των ανθρώπων [ ]». Στην τελευταία ακριβώς αράδα αποκαλυπτόταν ότι: «Τη συντροφιά των Νέων Βωµών αποτελούνε οι Γ. Γαµβρούλης, Τ. όντης, Νίκος Καρσιώτης, Ά. Μεντζελίδης και Θ. Νόσης». Το πρώτο τεύχος αρχίζει µε το διήγηµα του Πέτρου Πικρού «Χουανίττα». 12 Ο ίδιος στη συνέχεια σε άλλα τεύχη θα αναπτύξει µε εκλαϊκευτικό τρόπο θέµατα θεωρητικής προσέγγισης της Τέχνης, ερµηνεύοντάς τα υπό το πρίσµα των µαρξιστικών αντιλήψεων. 13 Από τη σηµαντική θέση που έχουν τα κείµενά του και από διάφορα σηµειώµατα της διεύθυνσης του περιοδικού, γίνεται φανερό ότι ο Πέτρος Πικρός, ο οποίος την ίδια περίοδο είναι και αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη, αποτελεί βασικό στέλεχος της έκδοσης, έστω κι αν δεν αποτελεί µέλος της «συντροφιάς». Η αποκάλυψη του Κώστα Τσικνάκη ότι οι πέντε νέοι της «συντροφιάς» προέρχονταν από την περιοχή της Κορινθίας, διασταυρώνεται µε σχετική έρευνα του µελετητή των Κορινθιακών γραµµάτων, σκηνοθέτη κινηµατογράφου, Βασίλη Ν. Ξύδη 14 και επιβεβαιώνεται και εµπλουτίζεται µε ακόµα περισσότερα στοιχεία από τη δική µας έρευνα. 10 Βλ. Χρ. Ντουνιά, Λογοτεχνία και πολιτική, ό.π., σ. 63. 11 Η ορθογραφία από το πρωτότυπο. 12 Το ίδιο διήγηµα, ελαφρά τροποποιηµένο (εκφραστικά βελτιωµένο) το συµπεριέλαβε ο Π. Πικρός στη συλλογή διηγηµάτων του Σα θα γίνουµε άνθρωποι. Βλ. Γιάννης. Μπάρτζης, Πέτρος Πικρός Στράτευση, Αντιπαραθέσεις, Πικρίες στη Λογοτεχνία του Μεσοπολέµου, εκδ. Αντ. Σταµούλη, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 168-170. 13 Βλ. Π. Πικρός, «Η εκδήλωση της πάλης των τάξεων στη σύγχρονη Τέχνη», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 5, Μάης 1924, σσ. 146-151. Του ίδιου: «Στο φως του αισθητικού µατεριαλισµού Το περιβάλλον και η συνείδηση στην αισθητική παραγωγή», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 6, Ιούνης 1924, σσ. 182-186. 14 Για τους Τάσο όντη και Άγγελο Μεντζελίδη, οι οποίοι ήσαν οι µόνοι από τη συντροφιά που δηµοσίευαν κείµενά τους στο περιοδικό, βλ. Κορίνθιοι ποιητές, εκδ. Πολιτιστικού και Πνευµατικού Κέντρου ήµου Κορινθίων, Κόρινθος 1988, σ. 119 Β. Ξύδης, Ανθολογία - Το ελεγειακό, το φανταστικό και το απόκοσµο στους Κορίνθιους ποιητές, εκδ. Κορινθιακής Εστίας «Λέων Σγουρός», Κόρινθος 1999, σσ. 230-231. 3

Ποιοι ήσαν λοιπόν αυτοί οι νεαροί Κορίνθιοι, που «τόλµησαν» να «εισβάλουν» ως συγκροτηµένη εκδοτική οµάδα στα αθηναϊκά γράµµατα, µε τόσο πρωτοπόρα διάθεση; Ο Άγγελος Β. Μεντζελίδης γεννήθηκε στο χωριό Στόµι της Κορινθίας το 1903. Από τα πρώτα χρόνια της ζωής του η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στο Λέχαιο. Υπήρξε µαθητής του εκεί ηµοτικού Σχολείου και κατόπιν µαθητής του Γυµνασίου Κορίνθου. Το 1923 πήγε στην Αθήνα, για να φοιτήσει στη Νοµική Σχολή. ιέκοψε όµως µετά το δεύτερο ακαδηµαϊκό έτος τις πανεπιστηµιακές του σπουδές για λόγους κυρίως οικονοµικούς και επέστρεψε στο Λέχαιο. Το 1924 που συµµετέχει στην εκδοτική συντροφιά µε τους άλλους τέσσερις συµπατριώτες του είναι 21 ετών. Κατά τη σύντοµη διάρκεια της παραµονής του στην πρωτεύουσα, τον συναντάµε ως συνεργάτη και άλλων λογοτεχνικών και κοινωνιολογικών περιοδικών, όπως στη Νέα Σκέψη και στα Φιλολογικά Τετράδια το 1925, µαζί µε το Ρήγα Γκόλφη, τον Άγγελο Σικελιανό, τον Μένο Φιλήντα, τον Πέτρο Χάρη κ.ά. Ανήκε σε φτωχή αγροτική οικογένεια και, Άγγελος Μεντζελίδης παρά τις προσδοκίες του για ανώτερες σπουδές, η ζωή του κύλησε µέσα στην αγροτική βιοπάλη. εν είχε ποτέ του µόνιµη εργασία. Το αγροτικό του εισόδηµα ήταν πενιχρό και µετά βίας εξασφάλιζε τις ανάγκες της οικογένειάς του. Μόνη καταφυγή και παρηγορία έβρισκε στην ποίηση και στην εν γένει πνευµατική δραστηριότητα. Ασχολήθηκε µε την τοπική Κορινθιακή δηµοσιογραφία από νεαρή ηλικία. Θεώρησε το δηµοσιογραφικό επάγγελµα ως σπουδαίο κοινωνικό λειτούργηµα και το υπηρέτησε µε συνέπεια και ευθύνη. Το 1934 ανέλαβε την αρχισυνταξία και τη διεύθυνση της εφηµερίδας Σηµαία της Κορινθίας και το 1939 της εφηµερίδας Νέα Κόρινθος. Στις στήλες των εφηµερίδων αυτών προέβαλλε και στήριζε το έργο αρκετών νέων Κορινθίων ποιητών και πεζογράφων. To 1934 κυκλοφόρησε η ποιητική του συλλογή Ανθρώπινοι καϋµοί, δυσεύρετη σήµερα. 15 Ποιήµατά του και αποσπάσµατα πεζών έργων του δηµοσιεύθηκαν σε έγκριτα περιοδικά πανελλήνιας εµβέλειας όπως Πορεία, Ελληνικά Γράµµατα, Ελληνική ηµιουργία, Αβγή Κύπρου 16 κ.ά. 15 Βλ. Σώζων Θωµόπουλος, Κορίνθιοι συγγραφείς, Αθήνα 1962, σ. 30. Επίσης Γιάννης Θ. Σπηλιόπουλος, Εισαγωγή στην τρίτοµη έκδοση: Φρίξου Β. Σταυρόπουλου - Ποιητικά έργα, τ. Α, σσ. 24-25. 16 Το λογοτεχνικό περιοδικό Αβγή εκδίδεται στη Λεµεσό της Κύπρου από τον Απρίλιο του 1924 έως το Μάρτιο του 1925 σε δώδεκα µηνιαία τεύχη. 16 Βασικοί συντελεστές της έκδοσης είναι οι τότε εικοσιπεντάχρονοι Γιάννης Λεύκης (1899-1991) και Α. Ιντιάνος (1899-1968), ο εικοσιδυάχρονος Χρ. Χριστοδουλίδης (1902-1940) και ο εικοσάχρονος Αιµίλιος Χουρµούζιος (1904-1973). Το περιοδικό ακολουθεί το ρεύµα της δηµοτικής µε ψυχαρικές τάσεις (η ορθογραφία του τίτλου είναι ενδεικτική) και ιδεολογικά εκφράζει τις σοσιαλιστικές αντιλήψεις για την κοινωνία, για την ιστορία και για την τέχνη. ιαπιστώνονται στενοί δεσµοί της Αβγής µε άλλα οµοειδή περιοδικά του Ελληνισµού, ό- πως µε την Αργώ, τα Γράµµατα και τη Νέα Ζωή της Αλεξάνδρειας, µε τα Νέα Γράµµατα, τη Νέα Τέχνη 4

είγµα της εκτίµησης που έχαιρε στον πνευµατικό κόσµο της Αθήνας, είναι τρία ερωτήµατα που του έστειλε µε γράµµα του ο Ναπολέων Λαπαθιώτης: «Γιατί δεν έρχεσαι στην Αθήνα; Γιατί δε µε επισκέπτεσαι όταν έρχεσαι; Γιατί δε µου γράφεις;». 17 Η δηµοσιογραφία, η ποίηση και το θέατρο ήταν οι µεγάλες του αγάπες. Το έργο του όµως δεν ολοκληρώθηκε. Πέθανε σε ηλικία µόλις 49 ετών, το Μάιο του 1952, από τη νόσο της υδρωπικίας. Κατά το µελετητή της Κορινθιακής Λογοτεχνίας, Σήφη Κόλλια: «Αν ο Άγγελος Μεντζελίδης είχε περισσότερα χρόνια ζωής, θα ήταν σήµερα ένας από τους µεγάλους Έλληνες λογοτέχνες». 18 Ο Τάσος όντης γεννήθηκε το 1905 στο Γαλατάκι της Κορινθίας στην παραλία του Σαρωνικού. Αριστούχος απόφοιτος του Γυµνασίου Κορίνθου εγγράφεται το 1924 στη Νοµική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Συµφοιτητής για δύο χρόνια µε το συµπατριώτη και εγκάρδιο φίλο του, Άγγελο Μεντζελίδη, συνεργάζεται µαζί του για την έκδοση των Νέων Βωµών σε ηλικία 19 ετών. Μαζί κάνουν σηµαντικά βήµατα στους φιλολογικούς και κοινωνιολογικούς προβληµατισµούς. Φαίνεται πως ο Τάσος όντης λειτούργησε ως σύνδεσµος της Κορινθιακής «Συντροφιάς των Νέων Βωµών» µε τον πολιτικό οργανισµό του Κοµµουνιστικού Κόµµατος. Είναι ο µόνος άλλωστε που θα διατηρήσει τη σχέση αυτή και στη συνέχεια. Τάσος όντης Τον συναντάµε να συνεργάζεται και στους Πρωτοπόρους (1930-1931), το φιλολογικό περιοδικό που δηµιούργησε και διηύθυνε ο Πέτρος Πικρός, 19 αλλά και τους Νέους Βωµούς της Αθήνας, κυρίως στο χαρακτήρα των λογοτεχνικών συνεργασιών και των κριτικών ή µεταφραστικών επιλογών και στις «υποφώσκουσες ή περισσότερο δηλωτικές διαθλάσεις από την αριστερή ιδεολογία». Βασικοί συνεργάτες των Νέων Βωµών όπως ο Πέτρος Πικρός και ο Άγγελος Μεντζελίδης παρουσιάζονται στις σελίδες της Αβγής. Μάλιστα η δηµοσίευση τριών αποσπασµάτων από ανέκδοτο µυθιστόρηµα του Άγγελου Μεντζελίδη µε τίτλο «Πληγές που στάζουν» προκάλεσαν σειρά αντιδράσεων για το ουαϊλδικό τους χαρακτήρα. Βλ. Λευτέρης Παπαλεοντίου, «Το λογοτεχνικό περιοδικό Αβγή (Λεµεσός 1924-1925) - Λογοτεχνικές, γλωσσικές, ιδεολογικές αναζητήσεις στην Κύπρο του Μεσοπολέµου», Πρακτικά επιστηµονικού συµποσίου, Ο περιοδικός τύπος στο µεσοπόλεµο, ό.π., σσ. 181-182. 17 Βλ. [ανωνύµως], Κορίνθιοι ποιητές, έκδοση Πολιτιστικού και Πνευµατικού Κέντρου ή- µου Κορινθίων, Κόρινθος 1988, σ. 119. 18 Βλ. ηµ ιαµαντόπουλος, «Άγγελος Β. Μεντζελίδης (1903-1952) - Ενας ξεχωριστός ποιητής και άνθρωπος», Ηµερίδες Κορινθιακής Λογοτεχνίας, Πρακτικά συνεδρίου, εκδ. Ιδρύµατος Κορινθιακών Μελετών, Αθήνα 2002, σσ. 71-77. 19 Για το περιοδικό Πρωτοπόροι, για την κρίση που ακολούθησε ανάµεσα στον Π. Πικρό και στην ηγεσία του ΚΚΕ και για τους Νέους Πρωτοπόρους, βλέπε: Γιάννης. Μπάρτζης, Πέτρος Πικρός..., ό.π., σσ. 73-92. 5

και στους Νέους Πρωτοπόρους (1931-1936), το φιλολογικό περιοδικό που εκδόθηκε από τους πιστούς στην κοµµατική γραµµή διανοουµένους, µετά την αποποµπή από τους κόλπους της Αριστεράς του ιδρυτή των Πρωτοπόρων. 20 Η γερµανική κατοχή θα βρει το νεαρό δικηγόρο και αγωνιστή, Τάσο όντη, σε καίριες θέσεις της Αργολιδοκορινθιακής Αντίστασης. 21 Κατά την περίοδο του εµφυλίου πολέµου συλλαµβάνεται «για προληπτικούς λόγους» και εξορίζεται σε ξερονήσι του Αιγαίου. Με το τέλος της εµφύλιας τραγωδίας αποφυλακίζεται και παρά τους κατατρεγµούς θα εξασκήσει το δικηγορικό επάγγελµα στην πόλη της Κορίνθου «πάντοτε ακριβοδίκαια, παρεµβατικός και φιλοπρόοδος καθώς και άριστος οικογενειάρχης». 22 Πέθανε το 1975 σε ηλικία 70 χρόνων. O Γιώργος ηµ. Γαµβρούλης γεννήθηκε στον Άσσο της Κορινθίας το 1903 όπου και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Ανήκε σε φτωχή αγροτική οικογένεια και, παρά τις νεανικές του προσδοκίες, αναγκάστηκε να παραµείνει στο αγροτικό επάγγελµα. Απόφοιτος του Γυµνασίου Κορίνθου υπήρξε συµµαθητής και φίλος του Άγγελου Μεντζελίδη και του Τάσου όντη. Η φιλία τους διατηρήθηκε και στα κατοπινά µεταπολεµικά χρόνια. Όταν µάλιστα κατά την εµφυλιοπολεµική περίοδο ο Τάσος όντης -διαρκώς διωκόµενος- θέλησε να διαφυλάξει πολύτιµα βιβλία και χειρόγραφά του, τα εµπιστεύθηκε στο Γιώργο Γαµβρούλη κι εκείνος τα έκρυψε στο σπίτι του. υστυχώς όµως και στον Άσσο χάθηκαν όλα κατά τις έρευνες και την τροµοκρατία της εποχής του εµφυλίου πολέµου. Ο Γιώργος Γαµβρούλης αγαπούσε τα γράµµατα, διάβαζε από µικρός ελληνική και ξένη λογοτεχνία και παρακολουθούσε µε ενδιαφέρον στα Γιώργος Γαµβρούλης φιλολογικά περιοδικά τις πνευµατικές εξελίξεις, αν και παρέµεινε αποµονωµένος στην κορινθιακή επαρχία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειχνε για το θέατρο. Από τα γυµνασιακά του χρόνια είχε ασχοληθεί µε τη συγγραφή θεατρικών έργων. Ένα θεατρικό του έργο σώζεται ακόµα στο σπίτι του σε χειρόγραφο τετράδιο. Ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1925 στον Άσσο. Έχει τίτλο «Το ξύπνηµα από την νάρκη» (τραγωδία σε τρία µέρη). Στη σελίδα τίτλου και στο τέλος της πρώτης πράξης επαναλαµβάνεται ιδιόχειρη αφιέρωση του συγγραφέα: «Στον αγαπητό µου Τάσο όντη - Σπουδαστήν δικαίου». Σε ορισµένες σελίδες, στο περιθώριο του χειρογράφου, έχει σηµειώσει διορθωτικές παρατηρήσεις ο Τάσος όντης. Το θέµα του καλλιεργεί α- ντιπολεµικά αισθήµατα, προβάλλει ιδέες για τη γυναικεία απελευθέρωση και για το 20 Βλ. Μαρία Σακελλαρίου, Νέοι Πρωτοπόροι (1931-1936), Ευρετήρια περιοδικών λόγου και τέχνης, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999. 21 Βλ. Βασίλης Ξύδης, Ανθολογία - Το ελεγειακό, το φανταστικό και το απόκοσµο στους Κορίνθιους ποιητές, ό.π., σ. 231. 22 Ό.π. 6

δικαίωµά της στον έρωτα, ενώ δεν παραλείπει να υποβάλλει την ελπίδα για την επαναστατική κοινωνική αλλαγή: «Είναι όµως κοντά, πολύ κοντά, τύραννοι, τρέµετε το φεγγερό ροδοχάραµα, που θα σηµάνει η ανάσταση η απολυτρωτική!». Είναι µάλλον βέβαιο ότι για σύντοµο διάστηµα ο Γιώργος Γαµβρούλης πήγε στην Αθήνα, για να φοιτήσει σε σχολή στελεχών της εταιρείας σιδηροδρόµων. Στη βιβλιοθήκη του ξεχωρίζουν ακόµα αρκετά βιβλία της περιόδου 1923-1924. ε γνωρίζουµε πόσον καιρό έµεινε στην πρωτεύουσα. Τον Ιούλιο του 1924, που έπαψαν να κυκλοφορούν οι Νέοι Βωµοί, τον βρίσκουµε επικεφαλής µιας 14µελούς οµάδας συγχωριανών του στον Άσσο να ασχολείται µε εξωραϊστικά έργα «δια προσωπικής εργασίας». Ο ίδιος κρατάει τα πρακτικά που σώζονται ακόµα. Ο πρόωρος θάνατος του πατέρα του τον ανάγκασε να παραµείνει οριστικά στο χωριό του, για να αναλάβει τις υποχρεώσεις στα κτήµατα της Το εξώφυλλο του χειρόγραφου θεατρικού έργου του Γ. Γαµβρούλη. οικογένειας. Ασχολήθηκε µε τα κοινά από πολύ νωρίς. Υπήρξε επί σειρά ετών Γραµµατέας και Πρόεδρος του τοπικού Γεωργικού Συνεταιρισµού. Αργότερα εκλέχτηκε πρόεδρος της Κοινότητας Άσσου. Πέθανε το 1969 σε ηλικία 66 χρόνων. Τις πληροφορίες µας τις έδωσε ο γιος του, ηµήτρης Γαµβρούλης, πρώην σηµαντικό στέλεχος της ΠΑΣΕΓΕΣ και επί δεκαετία και πλέον εκδότης του παιδικού περιοδικού της Αγροτικής Συνοµοσπονδίας, µε τίτλο Συνεργασία. Για το Νίκο Καρσιώτη το µόνο που µπορούµε να βεβαιώσουµε είναι πως ήταν συνοµήλικος του Γιώργου Γαµβρούλη και του Άγγελου Μεντζελίδη (άρα γεννηµένος το 1903). Μαζί πήγαιναν στο Γυµνάσιο Αρρένων Κορίνθου. Στο αρχείο του Γαµβρούλη βρέθηκε οµαδική φωτογραφία µαθητών και µαθητριών του Γυµνασίου Κορίνθου, από εκδροµή τους στον Πευκιά Ξυλοκάστρου, µε χρονολογία 20 Μαΐου 1922. Στο πίσω µέρος είναι γραµµένα µε µολύβι 16 ονόµατα συµµαθητών. Μεταξύ αυτών αναγράφεται και ο «Καρσιώτης Ν». Φαίνεται πως πέρα από τη συµµετοχή του στην έκδοση των Νέων Βωµών δεν ασχολήθηκε αργότερα µε άλλες πνευµατικές ή πολιτικές δραστηριότητες. Παρά τις επίµονες προσπάθειές µας δε στάθηκε δυνατό να εντοπίσουµε κάποιον συγγενή ή απόγονό του. 7

Αδύνατο στάθηκε να εντοπιστεί κάποιο βιογραφικό στοιχείο για τον άλλο άγνωστο της «συντροφιάς», τον Θ. Νόση. Υπάρχουν οικογένειες µε αυτό το όνοµα στην πόλη της Κορίνθου, στο Λουτράκι, στο χωριό του Τάσου όντη (το Γαλατάκι), στο Κιάτο και αλλού. Είναι µάλλον βέβαιο ότι κι αυτός ήταν µαθητής του ίδιου Γυ- µνασίου και µέλος της στενής συντροφιάς των Κορινθίων νεαρών διανοουµένων. υστυχώς δε σώζεται το µαθητολόγιο του Γυµνασίου Κορίνθου εκείνων των ετών, για να αντλήσουµε περισσότερες πληροφορίες. Από τα πέντε µέλη της εκδοτικής οµάδας, µόνο δύο -απ όσο τουλάχιστον µπορούµε να γνωρίζουµε- δηµοσιεύουν έργα τους στο περιοδικό. Ο Άγγελος Μεντζελίδης και ο Τάσος όντης. Στο πρώτο τεύχος µετά τη «Χουανίττα» του Πέτρου Πικρού ακολουθεί το κείµενο του Μεντζελίδη «Πληγές που στάζουν». 23 Αν και πεζό, κυριαρχείται από ποιητικό ύφος και εντάσσεται ιδεολογικά στο ίδιο αντιπολεµικό κλίµα, που διαπερνά σχεδόν όλες τις σελίδες των Νέων Βωµών. Κύριο µήνυµά του είναι ο παραλογισµός και η φρίκη του πολέµου καθώς και οι οδυνηρές συνέπειές του στην οικογένεια του επιστρατευµένου στρατιώτη, συνέπειες της µακράς απουσίας του, της φτώχειας και της κρίσης αξιών. Η οικογένειά του διαλύεται, η γυναίκα ή η αδερφή του εκπορνεύεται, κι όταν εκείνος ως «δοξασµένος φονιάς» επιστρέφει εξαθλιωµένος και ανάπηρος, βρίσκει στο σπίτι του ηθικά και κοινωνικά ερείπια. Είναι ένα αφηγηµατικό µοτίβο, που το συναντάµε επίσης σε διηγήµατα του Πέτρου Πικρού στη συλλογή Σα θα γίνουµε άνθρωποι, 24 όπως και σε διηγήµατα του Νίκου Κατηφόρη και του Κώστα Παρορίτη 25 που δηµοσιεύθηκαν σε επόµενα τεύχη των Νέων Βωµών. 26 Σαφής είναι η επίδραση αυτών των έργων και στο αδηµοσίευτο θεατρικό έργο του Γιώργου Γαµβρούλη. Ο Τάσος όντης δηµοσιεύει στο πρώτο τεύχος το σονέτο «Η συµφωνία των απόκληρων» από ανέκδοτη συλλογή ποιηµάτων του µε γενικότερο τίτλο «Βορεινές πνοές». 27 Κινείται στα όρια του συµβολισµού, συνδυάζοντας την οξεία κοινωνική κριτική µε φανερές επιδράσεις από τη «βόρεια» λογοτεχνία της µελαγχολίας και του γκρίζου ορίζοντα. Στο τρίτο τεύχος δηµοσιεύονται δύο ακόµα σύντοµα αφηγήµατα του Άγγελου Μεντζελίδη µε τίτλους: «Χτύποι στην ερηµιά» και «Ένα κλάµα». 28 Υφολογικά ακολουθούν µιαν ατµόσφαιρα ιλίγγου, που χαρακτηρίζει κι άλλους πεζογράφους 23 Άγγελος Μεντζελίδης, «Πληγές που στάζουν», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 1, Γεννάρης 1924, σσ. 6-7. 24 Θυµίζουµε τα διηγήµατα: «Λαµπρή στο χαµόσπιτο», «Μπαλάντα στο φεγγάρι» και «Ο µπουναµάς», της συλλογής Σα θα γίνουµε άνθρωποι, δεύτερη έκδοση, εκδ. Ι. Ν. Σιδέρη, Αθήνα χ.χ. (1928-1930). 25 Βλ. Κώστας Παρορίτης, «Τα κούτσουρα», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 2, Φλεβάρης 1924, σσ. 33-38. 26 Βλ. Νίκος Κατηφόρης, «Για µια καινούργια ανάσταση», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 5, Μάης 1924, σσ. 131-140 και τχ. 6, Ιούνης 1924, σσ. 170-180. 27 Τάσος όντης, «Η συµφωνία των απόκληρων», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 1, Γεννάρης 1924, σ. 10. 68-70. 28 Άγγελος Μεντζελίδης, «Χτύποι στην ερηµιά», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 3, Μάρτης 1924, σσ. 8

της δεκαετίας του 20. 29 Ακόµα και η ερωτική θεµατολογία του δεύτερου αφηγήµατος έχει αγχώδη χαρακτήρα και αφήνει µια γεύση βαθιάς πίκρας. Στο ίδιο τεύχος δηµοσιεύουν κριτικά σηµειώµατα ο Τάσος όντης µε υπογραφή Τ.Ι.. και ο Άγγελος Μεντζελίδης ως Α.Β.Μ. Ο Τάσος όντης κρίνει µε αυστηρή γλώσσα δύο ποιητικές συλλογές του Ή- βου ελφού (Η τριλογία της ψυχής µου και Ποιήµατα), ενώ ο Άγγελος Μεντζελίδης ασχολείται επικριτικά (απορριπτικά θα λέγαµε) µε τα πεζογραφήµατα: Πρωτοβρόχια του Βελ. Φρέρη και Καλότυχοι νεκροί του Τεύκρου Ανθία. 30 Στο τέταρτο τεύχος του περιοδικού ο Τάσος όντης δηµοσιεύει το σονέττο «Ο πετροµάχος». 31 Ένα ποίηµα δονούµενο από φιλεργατικά αισθήµατα και από υ- παινιγµούς για την κοινωνική αλλαγή, της οποίας η αυγή είναι -κατά τον ποιητήπολύ κοντά. Στη στήλη της κριτικής βιβλίου ο Άγγελος Μεντζελίδης δηµοσιεύει κριτικό σηµείωµα για το θεατρικό έργο «Ο καλλιτέχνης της ζωής» του Θέµου Ποταµιάνου. Το ύφος του σηµειώµατος αποδίδει χαρακτηριστικά η τελική γνώµη του Μεντζελίδη, ότι το συγκεκριµένο έργο «είναι γραµµένο στο γόνατο». 32 Στα επόµενα τεύχη δεν υπάρχει άλλη ενυπόγραφη συνεργασία των δύο Κορινθίων. Είναι πολύ πιθανό τόσο αυτοί όσο και τα λοιπά µέλη της «Συντροφιάς των Νέων Βωµών» να έγραφαν ανυπόγραφα σχόλια στις στήλες «Παράγραφοι» και «Παρενθέσεις», στις τελευταίες σελίδες του περιοδικού. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι καµιά αναφορά δεν έγινε ποτέ, που να θυµίζει την πατρίδα των εκδοτών. Ούτε ένα σηµείωµα, ούτε καν ένα µικρό σχόλιο ή µια τοπικού χαρακτήρα είδηση. Η εκδοτική οµάδα έµεινε µακριά από στενές τοπικιστικές πρακτικές και διοχέτευσε το µεράκι και το δυναµισµό της σε περιοδικό πανελλήνιας εµβέλειας µε κέντρο την Αθήνα. Απορίας άξιο είναι επίσης που δε συµµετέχουν στη ζωή του περιοδικού οι γνωστοί Κορίνθιοι λογοτέχνες Βασίλης Ρώτας και Ρώµος Φιλύρας, οι οποίοι κατά την ίδια χρονική περίοδο (1924) δηµοσιεύουν έργα τους σε αθηναϊκά λογοτεχνικά περιοδικά, όπως: Παρασκήνια και Νέα Τέχνη. 33 Η εµφανής και δηλωµένη πολιτική ιδεολογία µάλλον του περιοδικού και των µελών της «συντροφιάς», τους κράτησε έξω από τις σελίδες του. Ο Βασίλης Ρώτας εκείνη την περίοδο κινείται σε έναν πνευµατικό χώρο, που δε σχετίζεται µε τις µαρξιστικές ιδέες. 34 Στο έκτο τεύχος, που κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1924, έγινε ένας σύντοµος απολογισµός του εξαµήνου. Εκεί δίδεται και η υπόσχεση ότι στα επόµενα τεύχη οι Νέοι Βωµοί θα αλλάξουν µορφή. Ότι θα γίνει ένα περιοδικό, που «εφάµιλλό του δε 29 Βλ. Απόστολος Σαχίνης, Αναζητήσεις της νεοελληνικής πεζογραφίας στη µεσοπολεµική εικοσαετία, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1945, σ. 38. Στην ατµόσφαιρα ιλίγγου, αγχώδους µονόλογου και παρα- µιλητού εντάσσονται αρκετά διηγήµατα του Πέτρου Πικρού και του Νίκου Κατηφόρη. 30 Βλ. στήλη «Τα βιβλία», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 3, Μάρτης 1924, σσ. 94-96. 31 Τάσος όντης, «Ο πετροµάχος», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 4, Απρίλης 1924, σ. 108. 32 Α.Β.Μ. [= Άγγελος Μεντζελίδης], «Θέµου Ποταµιάνου Ο καλλιτέχνης της ζωής», κριτικό σηµείωµα, περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 4, Απρίλης 1924, σσ. 126-127. 33 Βλ. Περιοδικά λόγου και τέχνης (1901-1940), ό.π. 34 Η Χρ. Ντουνιά παρατηρεί ότι εσφαλµένα θεωρήθηκε ο Βασίλης Ρώτας ως εκφραστής του πνεύµατος της µεσοπολεµικής αριστεράς. Ο λαθεµένος αυτός χαρακτηρισµός, όπως σηµειώνει, «οφείλεται στην ύστερη πολιτική του τοποθέτηση, αλλά και στην εντυπωσιακή έλλειψη στοιχείων σχετικά µε τα περιοδικά του µεσοπολέµου» βλ. Κ. Γ. Καρυωτάκης..., ό.π., σ. 38. 9

βγήκε [ξανά] στην Ελλάδα». 35 Σχεδίαζαν να αυξήσουν τις σελίδες από 32 σε 48 ή ακόµα και 64, χωρίς να διαφοροποιηθεί η τιµή πώλησης. Υπόσχονταν «διακοσµητικό εξώφυλλο και καλλιτεχνική εκτύπωση» και στο εσωτερικό του «ξυλογραφίες και σκίτσα» (να σηµειώσουµε ότι τα πρώτα έξι τεύχη δεν είχαν εικονογράφηση). Όσο για την ύλη, γινόταν λόγος για «την πιο διαλεχτή και γερή επαναστατική λογοτεχνία, ποίηση, διήγηµα, δράµα, κριτικές, µελέτες και πλέρια παρακολούθηση της ξένης και ντόπιας πνευµατικής κίνησης». Όµως, µια αυτοκριτική αναφορά στις τελευταίες ακριβώς γραµµές εκείνου του έκτου τεύχους, µαρτυρεί ότι κάποιου άλλου είδους κινήσεις ή και πιέσεις είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται γύρω από την Κορινθιακή συντροφιά των «ροµαντικών» εκδοτών των Νέων Βωµών: «Μπορεί ίσιαµε σήµερα να έγιναν και κάποιες υποχωρήσεις στην ύλη. Ήταν ανάγκη από το Β ο όµως εξάµηνο δε θα γίνει καµιά. Θα τραβήξουµε στην επαναστατική και ανθρωπιστική µας κατεύθυνση µε αυστηρότητα. Συνταχτική επιτροπή θα κρίνει κάθε έργο και θα κάνει την απαραίτητη επιλογή». Παράλληλη ανακοίνωση στο Ριζοσπάστη, σύµφωνα µε την οποία οι Νέοι Βωµοί από το 7 ο τεύχος «θα υψωθούν στον αληθινό προορισµό ενός επαναστατικού περιοδικού Προλεταριακής τέχνης», 36 µαρτυρεί την προέλευση της απόφασης για «αυστηρότερο έλεγχο [της ύλης] και για καθαρότερη ιδεολογική γραµµή». 37 Φαίνεται ότι το έργο της «Συντροφιάς» είχε αντιµετωπιστεί µε αµφισβήτηση και είχε δροµολογηθεί πλέον προσπάθεια κηδεµόνευσης του περιοδικού της. Η κίνηση αυτή ήταν µοιραία για την εκδοτική πορεία των Νέων Βωµών. Παρά τις πο- µπώδεις υποσχέσεις που θα υλοποιούνταν από το επόµενο τεύχος, δεν υπήρξε συνέχεια. Το έκτο τεύχος, του Ιουνίου 1924, ήταν και το τελευταίο. Το καινοτόµο εκδοτικό έργο της Κορινθιακής συντροφιάς, ως διάττοντας α- στέρας στο φιλολογικό ουρανό του µεσοπολέµου, διέγραψε τη σύντοµη τροχιά του κι έσβησε. Πάνω στα δικά του ίχνη ακολούθησαν αργότερα άλλες εκδοτικές απόπειρες στο χώρο της πνευµατικής Αριστεράς, από τις οποίες κάποιες υπήρξαν βραχύβιες και άλλες περισσότερο ανθεκτικές. 35 [Ανωνύµως], «Έξη µήνες», περ. Νέοι Βωµοί, τχ. 6, Ιούνης 1924, σ. 124. 36 Βλ. [ανωνύµως], σχόλιο για τους Νέους Βωµούς, εφ. Ριζοσπάστης, 13 Ιουνίου 1924. 37 Χριστίνα Ντουνιά, Λογοτεχνία και πολιτική, ό.π., σ. 82. 10

Τελειόφοιτοι µαθητές του Γυµνασίου Κορίνθου, το 1922. Οµαδική φωτογραφία από εκδροµή στον Πευκιά του Ξυλοκάστρου. ιακρίνονται δύο από τα µέλη της οµάδας των Νέων Βωµών. 11