Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τεύχος 41 Νοέμβρης 2010

Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τεύχος 41 Νοέμβρης 2010 27 Νοέμβρη ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΩΜΑΤΕΙΟ 17 Νοέμβρη 1973 Μέρα μνήμης

Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΣΤΟ 3ο ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Ε ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1982-2006 του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη- Εκπαιδευτικού Σε παλιότερη εργασία μας είχαμε αναφερθεί στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάστηκε ο Καραγκιόζης μέσα από τα σχολικά βιβλία της Γλώσσας για το Δημοτικό Σχολείο κατά την περίοδο 1982-2006, αξιοποιώντας μια σειρά από θεατρικά κείμενα και ένα ανέκδοτο αυτού του λαϊκού ήρωα 1. Η εργασία αυτή συνεχίστηκε μέσα από τη μελέτη της παρουσίας του Καραγκιόζη και στα καινούρια βιβλία του Δημοτικού που διδάσκονται από το 2006 και εξής. Οι αναφορές όμως των νέων σχολικών βιβλίων δεν περιορίζονται πλέον αποκλειστικά και μόνο στο μάθημα της νεοελληνικής Γλώσσας, αλλά εντοπίζονται και σε άλλα εγχειρίδια, όπως αυτά της Θεατρικής Αγωγής και της Φυσικής, αξιοποιώντας όχι μόνο θεατρικούς διαλόγους του Καραγκιόζη αλλά και ενημερωτικά Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΜΑΣ Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τζωρτζ 6 Αθήνα 106 77 Τεύχος 41 Nοέμβρης 2010 Εξώφυλλο: Πάνος Καπετανίδης Διόρθωση κειμένου: Θωμάς Αθ. Αγραφιώτης ΕΚΔΟΤΗΣ: Πάνος Β. Καπετανίδης τηλέφωνο: 210 46 16 664 Γράψε και το δικό σου κείμενο για την εφημερίδα του Σωματείου «Ο Καραγκιόζης μας» κείμενα με πληροφορίες γύρω από την αισθητική και ιστορική διάσταση της τέχνης του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών 2. Η αναφορά αυτή στις αισθητικές και τις ιστορικές διαστάσεις του Καραγκιόζη είχε ως αποτέλεσμα να επιστρέψουμε στα παλιότερα σχολικά βιβλία για το Δημοτικό και να ασχοληθούμε με μία διδακτική ενότητα για το Θέατρο Σκιών που δεν μας είχε απασχολήσει στη μελέτη μας για τα παλιά βιβλία της Γλώσσας, επειδή ήταν (ως εξαίρεση) η μοναδική για το Θέατρο Σκιών που δεν είχε καμία σχέση με θεατρικούς διαλόγους και μυθοπλασία. Η ενότητα αυτή είχε αμιγώς ιστορικό χαρακτήρα και θα μας απασχολήσει στην παρούσα εργασία, προκειμένου να ολοκληρωθεί η αναφορά μας για το Θέατρο Σκιών στα προηγούμενα εγχειρίδια της Γλώσσας για το Δημοτικό Σχολείο. Αναλυτικότερα, στο τρίτο τεύχος του παλιού βιβλίου της Γλώσσας για την Πέμπτη Δημοτικού εντοπίζεται η ενότητα «Η παλιά Αθήνα», η οποία αποτελείται από πέντε υποενότητες: α) «Η Αθήνα πρωτεύουσα», β) «Η Αθήνα στα μάτια ενός ξένου», γ) «Η Ωραία Ελλάς», δ) «Οι πρώτες εφημερίδες της Αθήνας» και ε) «Ο Καραγκιόζης στην Αθήνα» 3. Ειδικότερα, η τελευταία υποενότητα αποτελεί το σημείο αναφοράς για την εργασία μας και συνεπώς αξίζει τον κόπο να παραθέσουμε το πλήρες κείμενό της: «Φαίνεται ότι στα χρόνια εκείνα (ενν. στα χρόνια του βασιλιά Όθωνα) έκαμε την εμφάνισή του στην Αθήνα για πρώτη φορά το θέατρο των σκιών με παραστάσεις του Καραγκιόζη για μεγάλους. Μια εφημερίδα της εποχής αναφέρει έναν τέτοιον 2

Καραγκιόζη στην Πλάκα. Και γράφει ότι ξοδεύοντας κανείς δέκα μόνο λεπτά, πέντε για την είσοδο και πέντε για ένα ναργιλέ, μπορούσε να διασκεδάσει τρεις ολόκληρες ώρες, ακατάπαυστα γελώντας όλο αυτό το διάστημα. Αναγράφει ακόμη την είδηση ότι σε μια παράσταση γιορτάστηκαν οι γάμοι του Καραγκιόζη. Από τότε το ρεπερτόριο του θεάτρου των σκιών πλουτίστηκε με πολλά έργα, όπως: Ο Καραγκιόζης κυβερνήτης, Ο Καραγκιόζης προφήτης, Ο Καραγκιόζης τραπεζίτης, Ο Καραγκιόζης λωποδύτης κ.ά.» 4. Είναι προφανές ότι το προαναφερθέν κείμενο αναφέρεται κατά κύριο λόγο σε ιστορικά στοιχεία γύρω από την τέχνη του Καραγκιόζη κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Έτσι λοιπόν, και μέσα στα πλαίσια μιας κριτικής προσέγγισης των πληροφοριών που δίνονται για τον Καραγκιόζη στην παλιά Αθήνα, μπορούμε να σχολιάσουμε τα εξής: 1) Οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι το συγκεκριμένο ιστορικού περιεχομένου κείμενο σέβεται τις βασικές αρχές της ιστορικής επιστήμης, καθώς αντλεί τις πιο πολλές πληροφορίες του από τις πηγές εκείνης της εποχής και πιο συγκεκριμένα από την αθηναϊκή εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη». Η ανωτέρω εφημερίδα στο φύλλο της 9ης Φεβρουαρίου 1852 (αριθμός 977, σ. 3) αναφέρεται εκτενώς στην προαναφερθείσα παράσταση Καραγκιόζη στην αθηναϊκή συνοικία της Πλάκας και συγκεκριμένα στο ανέβασμα του κωμικού έργου «Οι Γάμοι του Καραγκιόζη», για το οποίο παραδίδεται λεπτομερέστατη περιγραφή και στην οποία γράφονται, εκτός των άλλων, τα εξής: «Κατά την συνοικίαν της Πλάκας εσυστήθη ανατολικόν Θέατρον. Εξοδεύων δε τις δέκα μόνον λεπτά, πέντε δηλαδή διά την είσοδον και άλλα πέντε διά ένα Ναργελέν, δύναται να διασκεδάση τρεις ολοκλήρους ώρας, εξακολουθών να γελά ακαταπαύστως καθ όλον αυτό το διάστημα. Κατά την τελευταίαν παράστασιν εωρτάσθησαν οι γάμοι του Καραγκιόζη, όστις κατά την φράσιν του, επροθυμοποιήθη να προσκαλέση διαφόρους από την Δύσιν και Ανατολήν, Άρκτον και Μεσημβρίαν, και από όλα τα Δωδεκάνησα. Εκεί λοιπόν έβλεπε τις διαφόρων εθνών ανθρώπους με ποικίλας ενδυμασίας» 5 κ.τ.λ.. Η αξιοποίηση αυτής της πηγής είναι πολύ ορθή για την πρώτη εμφάνιση του Θεάτρου Σκιών στην πρωτεύουσα της Ελλάδας, διότι πρόκειται για την πρώτη σαφή και ρητή αναφορά για διεξαγωγή παράστασης Καραγκιόζη στην Αθήνα μετά την Απελευθέρωση. Υπάρχουν βεβαίως και ορισμένες άλλες πηγές που αναφέρονται σε Θέατρο Σκιών στην ελεύθερη Ελλάδα (πριν το 1852 και οπωσδήποτε μετά το 1830 που δημιουργείται το νεοελληνικό κράτος), αλλά πρόκειται: α) είτε για παράσταση στο Ναύπλιο του 1841 που περιγράφεται πολύ πιο λιτά και πάλι από την εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη» 6, β) είτε για πολύ μεταγενέστερες πηγές που αναφέρονται πολύ πιο αόριστα σε παραστάσεις Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1834 7, γ) είτε για πηγές που δεν κάνουν ρητή αναφορά σε συγκεκριμένη παράσταση του Καραγκιόζη, αλλά μιλούν γενικά για «κινητά θέατρα» 8, δ) είτε τέλος για πηγές με χρονολογική ασάφεια και ορισμένες αμφιβολίες ως προς την αξιοπιστία των διηγήσεών τους σχετικά με το Θέατρο Σκιών «πολύ κοντά στα χρόνια της επανάστασης» 9. 2) Εκτός από τις παραπάνω ιστορικές πληροφορίες, το κείμενο της Γλώσσας 3

αναφέρει επίσης ότι οι τότε παραστάσεις του Καραγκιόζη ήταν για μεγάλους (και όχι για παιδιά όπως σήμερα), μια άποψη που συμφωνεί και με άλλες πηγές της ίδιας περιόδου, κυρίως αν λάβει κανείς υπόψη το αρνητικό άρθρο της εφημερίδας «Αθηνά» της 4ης Ιανουαρίου 1854, μόλις δύο χρόνια μετά το ανωτέρω κείμενο της εφημερίδας «Ταχύπτερος Φήμη» 10 και με θέμα την ακαταλληλότητα του θεάματος αυτού για τους μαθητές εκείνης της εποχής. Το παραπάνω γεγονός κρίνεται λογικό, αν αναλογιστεί κανείς την άμεση επίδραση αυτών των παραστάσεων από τον αισχρό και άσεμνο οθωμανικό μπερντέ 11 αλλά και την παρακάτω διήγηση που αποδίδεται στον στρατηγό Μακρυγιάννη και που σκιαγραφεί το αυστηρά ακατάλληλο περιεχόμενο των έργων του Θεάτρου Σκιών κατά τα μέσα του 19ου αιώνα: «Κάποτε ο Μακρυγιάννης με τα παλληκάρια του είχεν εισέλθει εις έναν Καραγκιόζη, του οποίου το ακροατήριον ήτο μεικτόν και ο Καραγκιόζης απέφευγε τας βωμολοχίας. Ο Μακρυγιάννης διεμαρτυρήθη διά το μασκάρεμα αυτό του Καραγκιόζη, έβγαλε τας γυναίκας έξω και διέταξε τον καραγκιοζοπαίχτη να πη εκείνα που ήξερε» 12. 3) Με αφορμή την προαναφερθείσα παράσταση «Οι Γάμοι του Καραγκιόζη», που διασώζεται με παραλλαγές και τροποποιήσεις και στο υπάρχον δραματολόγιο του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών, οι συγγραφείς κάνουν μια σύντομη αναφορά και σε άλλα μεταγενέστερα έργα του συγκεκριμένου δραματολογίου και πιο συγκεκριμένα στα έργα «Ο Καραγκιόζης κυβερνήτης», «Ο Καραγκιόζης προφήτης», «Ο Καραγκιόζης τραπεζίτης» και «Ο Καραγκιόζης λωποδύτης». Η μνεία αυτών των τίτλων σε καμία περίπτωση δεν εξαντλεί τον κατάλογο των θεατρικών έργων του Καραγκιόζη, αλλά πολύ περισσότερο δεν μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτική, καθώς το κριτήριό της είναι η επιλογή των τίτλων που αναφέρονται στη χρήση των αρσενικών ουσιαστικών σε ίτης, σε ήτης και σε ύτης, απλώς για τις ανάγκες της δεύτερης άσκησης του μαθήματος 13 και χωρίς να υπάρχει κανένα άμεσο ενδιαφέρον για μια σαφή αναφορά προσεκτικά επιλεγμένων παραστάσεων από όλο το ρεπερτόριο του Καραγκιόζη. Από τους παραπάνω τίτλους πάντως, ο πιο γνωστός και αντιπροσωπευτικός είναι κατά κύριο λόγο «Ο Καραγκιόζης Προφήτης» και κατόπιν «Ο Καραγκιόζης Κυβερνήτης». ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγραφιώτης Θωμάς, «Ο Καραγκιόζης στα εγχειρίδια Η Γλώσσα μου του Δημοτικού Σχολείου», ΜΑΚΕΔΝΟΝ, τεύχ. 15 (2006), σ. 67-77. Αγραφιώτης Θωμάς, «Ο Καραγκιόζης στα σημερινά εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου», ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΘΕΑΤΡΟ, τεύχ. 12 (υπό έκδοση το 2011). Αγραφιώτης Θωμάς, Το νεοελληνικό Θέατρο Σκιών ως μέσο αγωγής των μαθητών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης- χριστιανοπαιδαγωγική θεώρηση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008. Βελαλίδης Α.- Βουγιούκας Α.- Καλαπανίδας Κ.- Κανάκης Ν.- Μπλούνας Α.- Παπαδημητρίου Χ., Η Γλώσσα μου για την Ε Δημοτικού, τρίτο μέρος, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 2003, σ. 43-45. Ιωάννου Γιώργος, Ο Καραγκιόζης, τόμ. Α, Αθήνα 1995. Μπίρης Κώστας, Ο Καραγκιόζης: Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο, Αθήναι 1952. Παμπούκης Ιορδάνης, «Οι πρώτες ρίζες του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών», ΙΝΔΙΚΤΟΣ, τεύχ. 20 (2006), σ. 242-245. 4

Πούχνερ Βάλτερ, Οι βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985. Φωτιάδης Θανάσης, Καραγκιόζης ο πρόσφυγας: Ελληνικό Θέατρο Σκιών (εθνογραφική έρευνα), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1977. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Βλ. Θ. Αγραφιώτη, «Ο Καραγκιόζης στα εγχειρίδια Η Γλώσσα μου του Δημοτικού Σχολείου», ΜΑΚΕΔΝΟΝ, τεύχ. 15 (2006), σ. 67-77. 2. Βλ. Θ. Αγραφιώτη, «Ο Καραγκιόζης στα σημερινά εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου», ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΘΕΑΤΡΟ, τεύχ. 12 (υπό έκδοση το 2011). 3. Βλ. Α. Βελαλίδη- Α. Βουγιούκα- Κ. Καλαπανίδα- Ν. Κανάκη- Α. Μπλούνα- Χ. Παπαδημητρίου, Η Γλώσσα μου για την Ε Δημοτικού, τρίτο μέρος, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 2003, σ. 43-45. 4. Α. Βελαλίδη- Α. Βουγιούκα- Κ. Καλαπανίδα- Ν. Κανάκη- Α. Μπλούνα- Χ. Παπαδημητρίου, ό. π., σ. 45. 5. Κ. Μπίρη, Ο Καραγκιόζης: Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο, Αθήναι 1952, σ. 24. 6. Βλ. Β. Πούχνερ, Οι βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985, σ. 32-33: «Την 21η του παρόντος θα παρουσιασθή εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ- Αββάτην και Κουτζούκ Μεϊμέτην». 7. Βλ. Β. Πούχνερ, ό. π., σ. 30-31: «Μόνον ο Καραγκιόζης είχε κατασκηνώσει εις ρυπαρόν τι καφενείον παρά την Βρύσιν του Βορειά, από Τουρκοκρατίας ακόμη σωζόμενον, και με βωμολοχίας επικαίρους, εσατύριζε τα εισδύοντα τότε φραγκικά ήθη. Εκεί εψυχαγωγούντο οι Αθηναίοι. Δεν απηξίουν δε να εισέρχωνται και οι παρά τη Ελληνική Αυλή πρεσβευταί και οι Έλληνες εκείνοι, οίτινες εκ μεγάλων ευρωπαϊκών κέντρων, μετά την λήξιν του αγώνος, προσήλθον εις την ελληνικήν πρωτεύουσαν». 8. Βλ. Θ. Φωτιάδη, Καραγκιόζης ο πρόσφυγας: Ελληνικό Θέατρο Σκιών (εθνογραφική έρευνα), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1977, σ. 331: «Η επαγρύπνησις των κοινών παιγνιδίων και κινητών θεάτρων, καθόσον αφορά τα καλά ήθη ανατίθεται εις την ιδιαιτέραν επαγρύπνησιν της αστυνομίας». 9. Γ. Ιωάννου, Ο Καραγκιόζης, τόμ. Α, Αθήνα 1995, σ. 21. 10. Βλ. Κ. Μπίρη, ό. π., σ. 26: «Λυπούμεθα βλέποντες την Διεύθυνσιν της Αστυνομίας ανεχομένην και συγχωρούσαν την εν τισί καφενίοις παράστασιν του λεγομένου Καραγκιόζη, ενώ άλλοτε αυστηρώς εμποδίζετο αυτή. Αγνοεί φαίνεται ο κ. Διευθυντής οποίων αισχρών και ασέμνων πράξεων σκηναί παρίστανται διά των νευροσπάστων εις τα βωμολοχικά ταύτα των Ασιατών θέατρα, και οποία διαφθορά διαχέεται ως εκ τούτων εις όλην την κοινωνίαν μας, αφού απειράριθμον πλήθος διαφόρων παίδων, και πολλοί μάλιστα εκ των μαθητών των Γυμνασίων και των λοιπών σχολείων μας, δεν παύουσι συχνάζοντες εις αυτά καθ εσπέραν αδιακόπως». 11. Για τις κωμωδίες του άσεμνου και αισχρού οθωμανικού Θεάτρου Σκιών και τις επιδράσεις τους στο νεοελληνικό Θέατρο Σκιών κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, βλ. Θ. Αγραφιώτη, Το νεοελληνικό Θέατρο Σκιών ως μέσο αγωγής των μαθητών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης- χριστιανοπαιδαγωγική θεώρηση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 55-57, 75-77. 12. Ιορδ. Παμπούκη, «Οι πρώτες ρίζες του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών», ΙΝΔΙΚΤΟΣ, τεύχ. 20 (2006), σ. 242. Η πληροφορία για τον Μακρυγιάννη προέρχεται από τους καθηγητές Λαογραφίας Στίλπωνα Κυριακίδη και Νικόλαο Πολίτη. 13. Βλ. Α. Βελαλίδη- Α. Βουγιούκα- Κ. Καλαπανίδα- Ν. Κανάκη- Α. Μπλούνα- Χ. Παπαδημητρίου, ό. π., σ. 46. Γράψε το δικό σου κείμενο για την εφημερίδα του Σωματείου «Ο Καραγκιόζης μας» Στείλε ε το με e-mail στο: : panoskap@mycosmos.gr a p o s m o s 5

6 ΜΝΗΜΗ ΜΑΡΚΟΥ ΖΑΡΙΚΟΥ (1925-2010) Με τον πρόσφατο θάνατο του Μάρκου Ζαρίκου κλείνει μια ολόκληρη εποχή για την τέχνη του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών. Μετά το χαμό του Βάγγου, του Ευγένιου Σπαθάρη και του Μάνθου Αθηναίου (τα τελευταία δύο χρόνια), ο σχεδόν συνομήλικός τους, γεννηθείς το 1925, Μάρκος Ζαρίκος έφυγε από τη ζωή και πέρασε στην αιωνιότητα του κόσμου των σκιών, την Πέμπτη 7 Οκτώβρη 2010, αποτελώντας τον τελευταίο πλέον μάχιμο της τέχνης του Καραγκιόζη από τη γενιά της δεκαετίας του 1920. Ο Ζαρίκος βέβαια δεν ήταν καραγκιοζοπαίχτης. Ανήκε όμως στην ομάδα των σπουδαίων ζωγράφων του Καραγκιόζη (με το εικαστικό του έργο) και κυρίως στη χορεία των φιλοσόφων της τέχνης του «Καμπουρομακρυχέρη», όπως επέμενε να αποκαλεί τον ξυπόλυτο ήρωα του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών. Βαθύτατα και έντιμα πολιτικοποιημένος, με συνειδητές πολιτικές πεποιθήσεις, ο Μάρκος Ζαρίκος ταυτίστηκε με τους αγώνες, τη στωικότητα και την καρτερικότητα του «Καμπουρομακρυχέρη», επιμένοντας για το νέο αυτό όνομα που μπορεί να μην επιβλήθηκε στην τέχνη του Θεάτρου Σκιών, άλλα άφησε και αφήνει τα φιλοσοφικά του αποτυπώματα. Γράφει ο ίδιος χαρακτηριστικά: «Καραγκιόζης στα τούρκικα θα πει Μαυρομάτης στα ελληνικά. Αλλά αν έκανε γενιές και γενιές να γελάσουν, δεν γέλασαν για τα μαύρα του τα μάτια. Γέλασαν και προβληματίστηκαν για την παροιμιώδη καμπούρα του, που κουβαλάει τα βάρη του κατατρεγμένου λαού μας στην μακρόχρονη σκλαβιά. Το μακρύ του χέρι είναι έτσι σπονδυλωτά φτιαγμένο για να μπορεί να εκφράζεται και να φτάνει εκεί όπου- όταν- άδικα του απαγορεύεται. ( ) Ο Καμπουρομακρυχέρης είναι ο γνήσιος ελληνικός λαϊκός τύπος, αγέρωχος μέσα στην κακοτυχία του, ασυμβίβαστος με το τότε κοινωνικό κατεστημένο, ωραίος και αγωνιστής, με το υπέροχο καμπουρομακρυχέρικο σχήμα του» (Μ. Ζαρίκου, «Καμπουρομακρυχέρης κι όχι Καραγκιόζης», ΖΥΓΟΣ, τεύχ. 20 (1976), σ. 75). Παράλληλα με την ανωτέρω θεωρητική διδασκαλία του για το Θέατρο Σκιών, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί και στα εικαστικά του Μάρκου Ζαρίκου (και ιδιαίτερα στα μελανόμορφά του), με τα οποία κόσμησε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις ζωγραφικής στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Παράλληλα με τις παραπάνω εκθέσεις, πρωτοστάτησε στη συγγραφή ποιημάτων και την έκδοση βιβλίων με θέμα την τέχνη και τις περιπέτειες του Καραγκιόζη. Γνωρίζοντας την τέχνη αυτή από τους παλιούς μάστορές της, ο Μάρκος Ζαρίκος μεταλαμπάδευσε την εμπειρία και τις γνώσεις του στους νεότερους καραγκιοζοπαίχτες μέχρι και τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην Πάτρα, την κοιτίδα του νεοελληνικού Καραγκιόζη, στην οποία άφησε την τελευταία του πνοή, αγναντεύοντας, μέχρι και την τελευταία στιγμή, απέναντι από το κρεβάτι του τη φιγούρα του καμπουρομακρυχέρη ήρωα. Το Μάρκο Ζαρίκο τον γνώρισα στο πανηγύρι του χωριού μου στις 26 Ιουλίου του 1998. Τότε μου έδειξε τις γνωστές σε όλους φιγουρογραφίες του. Από κει και πέρα δε θέλαμε άλλο για να γίνουμε κολλητοί, παρά τη «μικρή» διαφορά ηλικίας, εγώ του 1985 και αυτός του 1925! Πριν αναλύσω πιο πολύ τη γνωριμία-συνεργασία μας, θα ήθελα να αναφέρω δυο λόγια για τη ζωή και το έργο του, όπως Για τον Μάρκο Ζαρίκο Του Σωκράτη Κοτσορέ ο ίδιος μου αφηγήθηκε. Γεννήθηκε, όπως αναφέρω και πιο πάνω, το 1925, Νοέμβριο μήνα. Από μικρός εθίστηκε στο θέατρο σκιών, στη μάντρα του Αντώνη Μόλλα στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας και, όπως μου έχει πει ο ίδιος, ήταν το καλύτερο «σέρβις» του Μόλλα. Λέγοντας «σέρβις» εννοούσε το άτομο που έδινε στον παίκτη την κατάλληλη φιγούρα την κατάλληλη στιγμή. Ήταν μάλιστα παρών στο

περιβόητο επεισόδιο με την παράσταση του Αθανάσιου Διάκου που άλλοι λένε ότι ένας αστυνομικός πυροβόλησε και άλλοι λένε ότι ένας στρατιωτικός πυροβόλησε και επίσης ότι σκοτώθηκε κάποιος βοηθός ή τραυματίστηκε και ο ίδιος ο Μόλλας. Μου είπε ωστόσο ότι το πραγματικό γεγονός ήταν πως μία έγκυος ταράχτηκε με τη σούβλιση του Διάκου και τότε ένας στρατιωτικός πυροβόλησε στον αέρα για να σταματήσει η παράσταση. Με το γιο του Αντώνη Μόλλα, το Μίμη, ήταν φίλοι πολύ στενοί. Η κατοχή τον βρήκε σε μικρή ηλικία, μόλις 15 ετών, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε να προσφέρει τα μέγιστα στην πατρίδα, κάτι που όμως του στοίχισε και το θάνατο του πατέρα του. Ήταν από τους λίγους επιζήσαντες στα χιτλερικά στρατόπεδα Νταχάου και μάλιστα είχε τη φρικτή εμπειρία, δίπλα από το κελί του, οι τότε νεοναζί να πλένονται τραγουδώντας και να χρησιμοποιούν τα σαπούνια που είχαν γίνει από τους Εβραίους. Επιστρέφοντας από το Νταχάου και ξεκινώντας ο Εμφύλιος πόλεμος, καθότι αριστερός συμμετείχε ενεργά, καταδιώχτηκε, βασανίστηκε, φυλακίστηκε και εκτοπίστηκε στα διάφορα ξερονήσια (Μακρόνησο, Γυάρο και Ικαρία, η όποια τον σημάδεψε και στην οποία κάθε χρόνο ερχόταν για διακοπές). Στην εξορία που έκανε στην Ικαρία, μπόρεσε να ρίξει το χωροφύλακα που τον μετέφερε σε ένα γκρεμό και να ξεφύγει. Αφού τριγύριζε μέρες με τις χειροπέδες, τον βρήκαν κάποιοι αντάρτες από την ομάδα του Σίμου Γεράκη (ο οποίος καταγόταν από το χωριό μου, Πετροπούλι Ικαρίας). Αφού κατάλαβαν πως δεν ήταν βαλτός, έγινε ένας από αυτούς. Αγωνίστηκε εκεί ώσπου έφυγαν για τη Σάμο. Σε μία μάχη τραυματίστηκε τόσο βαριά, ώστε οι σύντροφοί του τον νόμισαν για πεθαμένο. Όταν ξαναπήγε μετά από χρόνια στην Ικαρία, δεν το πίστευαν. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, γνώρισε το μεγάλο λογοτέχνη Γιάννη Κορδάτο, ο οποίος έγινε δάσκαλός του. Επίσης ασχολήθηκε με τις φιγουρογραφίες του και με τον Καμπουρομακρυχέρη, όπως αποκαλούσε ο ίδιος τον Καραγκιόζη. Από το σπίτι του στην οδό Κωνσταντίνου Τσαλδάρη 72 στου Γκύζη, είχαν περάσει όλες οι μεγάλες προσωπικότητες της λογοτεχνίας και της τέχνης, όπως ο Ρίτσος, ο Ρώτας, ο Σκαρίμπας και άλλοι πολλοί. Επίσης ήταν πολύ φίλος με πολλούς παλιούς καραγκιοζοπαίχτες, όπως ο Βασίλαρος, ο Μίμης Μόλλας που προανέφερα, ο Πέτρος Δώριζας, και αυτός αριστερός, όπως και ο Ορέστης, ο Φρίξος, ο Βάγγος, ο Γιώργος Χαρίδημος, ο Γιάνναρος και άλλοι. Είχε κάνει πολύ σπουδαίες εκθέσεις, με κορυφαίες, αυτήν στο Παρίσι, στον Πύργο του Άιφελ, με τίτλο «Ο Καραγκιόζης Παριζιάνος» και αυτήν στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου στην Κρήτη. Από το 2000 και μετά, που μπήκα και εγώ επαγγελματικά πλέον στο χώρο του Καραγκιόζη- Καμπουρομακρυχέρη, ερχόταν στις παραστάσεις μου, και μάλιστα στην αρχή με προλόγιζε και απήγγειλε και κάποια από τα ποιήματά του. Σε μια παράσταση μάλιστα μου είπε: «Απόψε με έκανες παιδάκι, θυμήθηκα τα παιδικά μου χρόνια». Σε κάποιες μάλιστα από αυτές τις παραστάσεις, λόγω προϋπηρεσίας με το Μόλλα, συμμετείχε στις παραστάσεις ως βοηθός μου και σέρβις. Η γνωριμία μας λοιπόν δεν έμεινε μόνο εκεί. Πήγαινα συχνά στο σπίτι του, ερχόταν κι αυτός στο δικό μου, ατέλειωτες ώρες στο τηλέφωνο κτλ.. Αποκτήσαμε μια σχέση σαν να ήμασταν συνομήλικοι. Έλεγε πάντα: «Τις γνώσεις τις δίνω απλόχερα για να πατσίσω με τη ζωή που μου τα έμαθε και για να μην πεθάνω χρεωμένος. Όταν πεθάνω, δε θέλω να με διαβάσουνε, αφού είμαι διαβασμένος! Τόσα βιβλία μου έχουν κυκλοφορήσει και έχουν διαβαστεί». Τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην Πάτρα, τη γενέτειρα του Καραγκιόζη στο Κωνσταντοπούλειο Γηροκομείο Πατρών. Και κει ακόμα δεν πτοήθηκα λόγω απόστασης, και δεν έχανα ευκαιρία να τον επισκέπτομαι και να κλέβω τις γνώσεις του, καθώς ήταν μια ανοιχτή εγκυκλοπαίδεια, και όπως έλεγε ο Ηλίας Πετρόπουλος, (με τον οποίο είχαν έρθει κάποτε σε ρήξη, αλλά δεν είναι της παρούσης να το αναφέρω): «Κάθε γέρος που πεθαίνει, είναι μια βιβλιοθήκη που καίγεται». Μιλούσαμε για τα παλιά, αναπολούσε την Ικαρία, καμιά φορά μάλιστα του πήγαινα και Ικαριώτικο κρασί, και όπως το έλεγε ο ίδιος, με ομηρική έκφραση, Πράμνειος Οίνος. Με λύπη πληροφορήθηκα το θάνατό του, μεσημέρι Πέμπτης 7 Οκτωβρίου του 2010. Ήταν ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και του Θεάτρου Σκιών, και ίσως ο τελευταίος μεγάλος της λογοτεχνίας που το Υπουργείο Πολιτισμού τον είχε τιμήσει εν ζωή. Υπάρχει μάλιστα και ένα σκίτσο του στα νεοελληνικά κείμενα της Πρώτης Γυμνασίου. Στην κηδεία του ήταν πολύ γαλήνιος, λες και κοιμόταν. Καλό ταξίδι, δάσκαλε! 7

ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΠΡΟΣ: Τα μέλη και τους φίλους του Π.Σ.Θ. Σκιών. ΘΕΜΑ: Πρόσκληση σε Γενική Συνέλευση. Αγαπητά μέλη, το Διοικητικό Συμβούλιο του Σωματείου σάς καλεί στην Τακτική Γενική Συνέλευση που θα γίνει το Σάββατο 27 Νοέμβρη 2010 και ώρα 9:30 π.μ. στα γραφεία του Σωματείου μας οδός Τζώρτζ 6 (πλ. Κάνιγγος, 4ος όροφος, γραφείο 7). ΘΕΜΑΤΑ ΗΜΕΡΗΣΙΑΣ ΔΙΑΤΑΞΗΣ: 1. Απολογισμός Δ. Σ. για τη χρήση που έληξε. 2. Έκθεση ελεγκτικής επιτροπής για τη διαχείριση του Δ.Σ. από την προηγούμενη περίοδο. 3. Απαλλαγή Δ.Σ. από κάθε ευθύνη. 4. Προϋπολογισμός δαπανών Διοικητικού και Καλλιτεχνικού Συμβουλίου και προγραμματισμός δράσης για την νέα περίοδο. 5. Εκλογή Εφορευτικής Επιτροπής για την διεξαγωγή ΑΡΧΑΙΡΕΣΙΩΝ για την ανάδειξη νέου Καλλιτεχνικού Συμβουλίου. 6. ΑΡΧΑΙΡΕΣΙΕΣ (περίπου από ώρα 1.00 μ.μ.) για την ανάδειξη νέου 5μελούς Διοικητικού Συμβουλίου και νέου 7μελούς Καλλιτεχνικού Συμβουλίου της Εθνικής Σκηνής Θεάτρου Σκιών, καθώς και νέας 3μελούς Ελεγκτικής Επιτροπής. Η ψηφοφορία θα συνεχιστεί μέχρι τις 2:00 μ.μ.. Η συμμετοχή όλων είναι απαραίτητη. ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΕΣ: Όσα από τα μέλη επιθυμούν να θέσουν υποψηφιότητα για το 7μελές Καλλιτεχνικό Συμβούλιο της Εθνικής Σκηνής Θεάτρου Σκιών, είτε για την 3μελή εξελεγκτική επιτροπή, πρέπει να υποβάλλουν γραπτή δήλωση υποψηφιότητας και εφόσον έχουν τις προϋποθέσεις να εκλέγουν και να εκλέγονται, δηλαδή: α) Να έχουν γίνει μέλη δύο μήνες πριν από την ψηφοφορία και β) να έχουν πληρώσει τις συνδρομές τους μέχρι τον μήνα που πραγματοποιείται η Γενική Συνέλευση. Καλό είναι και προς αποφυγή παρεξηγήσεων, οι δηλώσεις υποψηφιοτήτων να δοθούν προσωπικά στα γραφεία του Σωματείου, μέχρι Τρίτη 23 Νοέμβρη (οπότε και συνέρχεται το Δ.Σ. για την ανακήρυξη των υποψηφίων). Με φιλικούς χαιρετισμούς, για το Παν. Σωμ. Θεάτρου Σκιών, Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ Ο ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ Πάνος Καπετανίδης Πέτρος Γιωργανιός 8

17 Νοέμβρη Μετά τον θάνατο και του αρχιπραξικοπηματία και αμετανόητου προδότη της Κύπρου Δημήτρη Ιωαννίδη (16 Αυγούστου 2010), που τον Νοέμβρη του 1973 αποδείχθηκε ότι ήταν αυτός που είχε δώσει την εντολή για εισβολή του άρματος ΑΜΧ-30 μέσα στο χώρο του ιδρύματος, ας σημειωθεί ότι πλέον έγκλειστος στις φυλακές παραμένει μόνο ο επίσης αμετανόητος Νικόλαος Ντερτιλής, ενώ ο Στυλιανός Παττακός (που αποφυλακίστηκε πριν 20 χρόνια λόγω «ανήκεστου βλάβης της υγείας του»), έχει το θράσος να δίνει ακόμα και συνεντεύξεις για τα χρόνια της τρισκατάρατης εποχής της επταετίας της χούντας δηλώνοντας κι αυτός αμετανόητος. Ας θυμηθούμε μέσα από το χρονικό που ακολουθεί, τις μαύρες εκείνες μέρες, 37 χρόνια μετά: O ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΗΚΩΜΟΣ Ήταν Νοέμβρης μεστωμένος. Μέσ απ τ αγκαλιάσματα του φθινόπωρου ξεπρόβαιναν τα μάτια των ανθρώπων, αλαφιασμένα με κόκκινες βρύσες και τρέμουλο στα βλέφαρα. Κι ο Έλληνας ζούσε, κινιόταν και παράδερνε, δίχως ελπίδα καλυτέρεψης. Είχε μπήξει δυνατή στριγκλιά ο φόβος στα στήθια του λαού κι όλο και βόγκαγε και θύμιζε της τυραγνίας την όψη. Πισωπάτησε η αντίσταση και βουβάθηκαν τα στόματα. Απόμειναν μονάχα οι ελπίδες, θαμμένες κάτω από τον χειμώνα της απελπισιάς. Και μέσα στη σιωπή, μέσα στο βούλιαγμα της ύπαρξης, η κραυγή της νειότης έσκιζε τον αγέρα! Δεν ήτανε μονάχα μια ιαχή τρελών μικρών ηρώων. Δεν ήτανε μια αναλαμπή που σβήστηκε μέσα στης παιδικής αλαφράδας το πέρασμα. Ήταν της νεολαίας μας ο αγώνας που πνίγηκε στο αίμα της. Σκέψη Ελληνική και παγκόσμια μνημόνεψε τα άνθια που κόπηκαν, τα βλαστάρια που μαράθηκαν. Σκέψη Ελληνική και παγκόσμια κατάρα στους φονιάδες! 9

Μη θαρρέψεις πως δεν το πρέπει η ώρα. Όλες οι ώρες κι οι στιγμές ποθούν να ρουφάνε τον γδικιωμό! Τα νεανικά δάχτυλα γαντζωμένα στα κάγκελα της πόρτας και μέσα ο πυρετός της συναδέλφωσης. Μέσα ο σταθμός, το νοσοκομείο, τα τροφίματα, τα τραγούδια. Μέσα ο αγώνας και η έκκληση. Σε κάλεσαν, λαέ, κείνη την νύχτα την φθινοπωριάτικη. Σε κάλεσαν τα νιάτα ταμπουρωμένα πίσω από την πίστη στο λεφτέρωμα να ενωθείς μαζί τους. Κι άκουσαν την κραυγή της νειότης που βρήκε το νήμα του σωστού και του λέφτερου! Ξεχάστε άνθρωποι της Ελλάδας τις έγνοιες της ζήσης σας και δεν τους πρέπει ο σαρκασμός ο βαλμένος από τα φαράγγια της σάπιας σκέψης. Ήταν το βαρύ χτύπημα της καμπάνας του ξεσηκωμού. Το πολυτεχνείο και οι πολιορκημένοι του. Οι νέοι που μεσ από το αγνό πυρετό της αντίστασης, ονειρεύτηκαν της Δημοκρατίας τα μάτια γιομάτα φως. Κι η πλατιά μερίδα του λαού που ακολουθούσε και θάρρεψε κι αυτή πως είχε φτάσει του λυτρωμού η ώρα. Όλα τούτα, αυτό το κομμάτι της σκέψης και της ώθησης προχωρούσαν. Προχωρούσαν και ζητούσαν: Μια θέση για τον άνθρωπο που παραπετάξανε της δικτατορίας οι παραδαρμοί. Και πάλεψαν ενωμένοι! Ένα σκοπό είχε ο αγώνας: Την ΛΕΥΤΕΡΙΑ και το ΔΙΚΙΟ! Ο αγώνας, που καπηλεύτηκαν του σκοταδιού οι δυνάμεις. Που θέλησαν να τον λερώσουν, να τον παρουσιάσουν σαν μια αναρχία δίχως λογική Ο αγώνας που από πολλούς που μπορούσαν, έμεινε αβοήθητος, είναι των μικρών ο ζηλευτός προορισμός. Είναι των ανωνύμων το τάξιμο: Να πέφτουν και να βάζουν τα θεμέλια. Είναι του λαού η πόρεψη, το 10

δόσιμο Θυσία γίνηκε στον θεό ολάκερου του κόσμου: Τον ΑΝΘΡΩΠΟ! Άβυσσες απάντησαν σ αυτό τον χείμαρρο. Άβυσσες οπλισμένες με σίδερο, φωτιά και με της σαπίλας την μυρουδιά στο είναι Νιάτα διαβρωμένα από της φοβίας και της στραβής πορείας τα διδάγματα, στηθήκανε αντίκρυ στα άοπλα αδέλφια τους, με το χέρι στην σκανδάλη ή σκαρφαλωμένοι πάνω σ ένα τανκ. Σπρωγμένοι άλλοι από του φανατισμού το μαστίγιο κι άλλοι απ τον φόβο και τον εξαναγκασμό. Αντίκρισαν: ο λαός τους στρατιώτες και υψώθηκε η φωνή του παράπονου. Λυγμός γίνηκε η κραυγή και ερωτηματικό. Ήρθε η απάντηση με σκοτωμό Και πώς να τη ρίξεις στις σκοτεινές γωνιές της καρδιάς κείνη την νύχτα που γίνηκε χτηνωδική στο σβήσιμο της Πώς να μη γονατίσεις τρέμοντας, ξαναβλέποντας κείνο το χάραμα το κόκκινο απ των Ελλήνων αίμα; Κραυγές και απόγνωση! Κι οι φονιάδες να χιμάνε ν απολάψουν την διεστραμμένη ηδονή του να σκοτώνεις. Γιόμισαν οι δρόμοι βόγκο Κι έγινε η κάθε γωνία ο μάρτυρας της βίας. Γύρω οι γιομάτες κόκκινες πιτσιλιές τοίχοι. Κι οι πληγωμένοι να σφαδάζουν δίχως ελπίδα γλυτωμού. Οι κυνηγημένοι να αναζητάνε το σκοτάδι. Κι οι σκοτωμένοι να κοιτούν με άδεια μάτια Κι έπειτα η διαστρέβλωση και το μόλεμα του αγώνα. Άμυαλοι οι εκτελεστές που πίστεψαν πώς θα σβηνε μαζί με την νυχτιά εκείνη κι ο αγώνας. Ποτέ! Καμιά πάλη για την λεφτεριά δεν πέρασε χωρίς ν αφήσει πίσω της σημάδια. Χρόνια θα περάσουν από τότε. Θα διαβούνε πάνω από κείνες τις μέρες του Νοέμβρη δίχως να τις αγγίξει ο καιρός. Δίχως να ξεθωριάσουν. Δεν φοβούνται το διάβα των καιρών οι δίκαιες μάχες. Μονάχα οι φονιάδες το φοβούνται, γιατί τους φέρνει όλο και πιο κοντά στην τιμωρία. Γιατί κάθε μια μέρα, κρύβει γι 11

αυτούς μέσα της το μίσος. Γι αυτούς ποτέ δεν θα ναι καθάριος ο αγέρας. Πάντα θα πλανιόνται μέσα τους οι τύψεις. Οι ερινύες Οι χειρότερες από την αγχόνη και το τσεκούρι. Οι σκιές των σκοτωμένων παιδιών ποτέ μέχρι την ώρα του θανάτου δεν θα πάψουν να τους ακολουθάνε. Θλιβερή, ακούραστη συνοδεία! Αγωνιστή ανώνυμε! Που έζησες κείνες τις ώρες πλάι στους όμοιούς σου, με την λάμψη του ωραίου στα μάτια και με τον ιδρώτα στο μέτωπο. Εσύ, που σε σύρανε στου πλακόστρωτου την σκληρή παγωνιά τ άγρια χέρια των τυράννων. Εσύ που δεν υπάρχεις πια, παρά μονάχα μια μαρμαρένια πλάκα κι ένας σταυρός απόμεινε στους δικούς σου ν αγκαλιάζουν, μην το τρέξεις πως μάταια αγωνίστηκες. Σε γνοιάζεται εκείνος που τόσο λάτρεψες. Ο ΛΑΟΣ. Του λαού το στόμα σε τραγουδάει, του λαού τα μάτια σε κλαίνε, του λαού το χέρι θα τιμωρήσει τους ενόχους και θα εκδικηθεί Στον αγώνα και τη μνήμη σου κάνει όρκο η Ελλάδα να σε τιμήσει. Και κάθε που θα πέφτουνε τα βάρη πάνω στην πατρίδα, εσένα να χει στο νου, για ν ανασηκώνεται και πάλι. Και να μοχτεί πάνω σ εκείνα που και συ μόχτησες. Σύμβολο γίνηκες ηλιόφωτο και αμόλυντο. Και πάνω στην πολυπόθητη λεφτεριά, θα απλώνεται για πάντα το φεγγοβόλημά σου! 12 Πάνος Καπετανίδης, Νοέμβρης 1973 Ντροπή σου, Προβόπουλε Η εφημερίδα δεν συνηθίζει να ασχολείται με πράγματα εκτός του πολιτισμού, αλλά μετά την εξοργιστική πρόταση που κάνει προς την κυβέρνηση ο διοικητής της ΤτΕ Γ. Προβόπουλος, ζητεί ούτε λίγο ούτε πολύ μεταξύ άλλων το κλείσιμο των ΚΑΠΗ, την κατάργηση των εκδρομών και των καλοκαιρινών διακοπών που διοργανώνουν τα ΚΑΠΗ και ο ΟΓΑ και τη συνολική επανεξέταση των δαπανών για τη μεταφορά μαθητών από απομακρυσμένα χωριά στο σχολείο τους. Αφού παρατηρήσουμε ότι αυτός ο μπουρζουάς δεν θα χρειαστεί (λόγω της «μπάζας» που έχει κάνει) να φιλοξενηθεί σε ΚΑΠΗ που είναι η μόνη διέξοδος για τα «περήφανα γηρατειά», του συνιστούμε να βάλει αυτές τις προτάσεις του στον κώλο του και να προτείνει οτιδήποτε έχει να κάνει με αυτούς που τα έφαγαν, αν ενδιαφέρεται να σώσει την εθνική οικονομία. Άντε για να μην τους πάρουμε με τις πέτρες. Π. Καπετανίδης με το συμπάθιο.