Αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία της κλασικής εποχής

Αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία της κλασικής εποχής Ενότητα 5: ΩΡΙΜΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Ευρυδίκη Κεφαλίδου Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

ΙΑ 113 Μάθημα 5 ο Ευρυδίκη Κεφαλίδου Εικόνα 1

Ζ. του Λυκάονος Lycaon Painter Πελίκη Επώνυμο αγγείο Βρετανικό Μουσείο Νίκη και Τρώας Λυκάων Εικόνα 85

Ζ. του Λυκάονος Πελίκη Βοστώνη, MFA Νέκυια Ελπήνωρ, Οδυσσέας, Ερμής Εικόνα 86

Εικόνα 87

Εικόνα 88

Νέκυια, Ὀδύσσεια, ραψωδία λ Ο Οδυσσέας αφηγείται στον Αλκίνοο και τους Φαίακες πώς, με συμβουλή της Κίρκης, φεύγει με το καράβι του από την Αιαίη, το νησί της, για να πάει στο βασίλειο του Άδη και της Περσεφόνης και να πάρει πληροφορίες από τον Τειρεσία για τον γυρισμό του στην πατρίδα. Ακολουθώντας τις οδηγίες της Κίρκης, πλέει τον Ωκεανό, το θεϊκό ποτάμι που ζώνει τη γη, κι έρχεται, αφού περάσει πρώτα από τη γη των Κιμμερίων, στο ιερό άλσος της Περσεφόνης. Εκεί, κάνει όσα τον συμβούλεψε η θεά και συναντάει τις ψυχές των νεκρών, μιλάει με την ψυχή του Τειρεσία πρώτα, της μητέρας του κατόπιν, του Αγαμέμνονα, του Αχιλλέα κι έπειτα επιστρέφει στην Αιαίη.

Μετάφραση: Δ. Μαρωνίτης Το πλοίο, φτάνοντας εδώ, έξω το σύραμε και βγάλαμε απ' αυτό τα πρόβατα οι ίδιοι ύστερα κατά τις όχθες του Ωκεανού τραβήξαμε, ώσπου στον χώρο ήρθαμε που όρισε η Κίρκη. Αυτού ο Περιμήδης κι ο Ευρύλοχος τα ζώα έπιασαν, κι εγώ τραβώντας από το μερί το μυτερό μου ξίφος έσκαψα λάκκο ίσαμε πήχη από εδώ και από εκεί γύρω του έκανα σπονδές για όλους τους νεκρούς, πρώτα με μείγμα από μέλι κι από γάλα, ύστερα με γλυκό κρασί και με νερό τρίτη φορά κατόπιν, ενώ απάνω τους πασπάλισα και άσπρο κριθαράλευρο. Πολύ παρακαλούσα ακόμη, τάζοντάς τους, τους αδύναμους νεκρούς πως, άμα στην Ιθάκη επιστρέψω, στείρα αγελάδα, την καλύτερη, θα θυσιάσω στο ανάκτορό μου και θα γεμίσω τη φωτιά με πράματα ακριβά, μα χώρια για τον Τειρεσία, για κείνον μόνο, αρνί θα σφάξω κατάμαυρο, όποιο μέσα στα γιδοπρόβατά μου ξεχωρίζει. Κι αφού με προσευχές και παρακλήσεις στα πλήθη των νεκρών δεήθηκα, πήρα τα πρόβατα κι έκοψα τα κεφάλια τους στον λάκκο, κι έτρεχε το αίμα τους το μαύρο

Τότε μαζευτήκαν κάτω απ' το έρεβος των πεθαμένων οι ψυχές, των τελειωμένων. Νύφες κι αγόρια θαυμαστά και γέροντες πολυβασανισμένοι, ανύπαντρα μικρά κορίτσια, με νέο ακόμη πένθος στην ψυχή, κι επίσης πληγωμένοι πλήθος από ακόντια χάλκινα, άντρες από τον Άρη δαμασμένοι, με όπλα αιματόβρεχτα εκείνοι άλλος από αλλού ξεφύτρωναν και συγκεντρώνονταν πολλοί γύρω απ' τον λάκκο με θόρυβους θεόπνευστους κι εμένα κατακίτρινο ο φόβος μ' έπιασε. Τότε αμέσως τους συντρόφους παροτρύνοντας τους πρόσταξα τα γιδοπρόβατα, που κείτονταν εκεί απ' τον αλύπητο χαλκό σφαγμένα, να γδάρουν και να κάψουν εντελώς και να προσευχηθούνε στους θεούς, στον Άδη, τον πανίσχυρο, τη φοβερή την Περσεφόνη κι εγώ ο ίδιος τραβώντας από το μερί το μυτερό μου ξίφος κάθισα και τους αδύναμους νεκρούς δεν άφηνα κοντά στο αίμα να σιμώσουν προτού συμβουλευθώ τον Τειρεσία.

Πρώτη η ψυχή του Ελπήνορα πλησίασε, του σύντροφού μας,.. «Ελπήνορα, πώς ήρθες κάτω εδώ, στο ζοφερό σκοτάδι; έφτασες γρηγορότερα, αν κι ήσουνα πεζός, από εμένα που ήρθα με πλοίο μαύρο;» Έτσι του μίλησα, κι εκείνος μού απάντησε με λόγια και με θρήνους: «Γιε του Λαέρτη, Οδυσσέα πολυμήχανε, που πρόγονός σου είναι ο Δίας, κρασί παραπανίσιο και κακή μοίρα από θεού σταλμένη με ξεγέλασαν, κι όπως στης Κίρκης πλάγιαζα τ' ανάκτορο, δε σκέφτηκα πίσω να πάω, απ' την ψηλή τη σκάλα να κατέβω, μα έπεσα, ίσια βαδίζοντας, από τη στέγη μου 'σπασε του αυχένα ο σπόνδυλος, και η ψυχή μου κάτω έφτασε, στον Άδη. Μα τώρα σε παρακαλώ στ' όνομα όσων πίσω σου άφησες, άκλαυτο κι άθαφτο πίσω σου μη μ' αφήσεις φεύγοντας, μα κάψε με, με τα όπλα μου μαζί, όσα μου έμειναν, και τάφο φτιάξε στην αμμουδιά της άσπρης θάλασσας στον δύστυχον εμένα, για να με ξέρουν όσοι γεννηθούν κατόπι μας αυτά για χάρη μου να κάνεις έπειτα μπήξε στον τύμβο το κουπί αυτό που, ζωντανός, μαζί με τους συντρόφους τους δικούς μου, δούλευα».

Έτσι μου μίλησε, κι εγώ απαντώντας τον του είπα: «Δυστυχισμένε, αυτά για χάρη σου θα πράξω και θα τα τελειώσω». Οι δυο μας τέτοια θλιβερά λόγια καθόμασταν και λέγαμε, κι εγώ ψηλά, πάνω απ' το αίμα, το σπαθί κρατούσα, κι από την άλλη μεριά το είδωλο πολλά μού έλεγε του σύντροφού μου. Όμως μου φανερώθηκε η ψυχή της πεθαμένης μου μητέρας, που ήτανε του μεγαλόκαρδου Αυτόλυκου η θυγατέρα, της Αντίκλειας εκείνην ζωντανή την άφησα ξοπίσω μου, πηγαίνοντας στην Τροία, την ιερή. Αυτήν παρατηρώντας δάκρυσα, και τη λυπήθηκε η ψυχή μου, μα όχι τόσο ώστε να την αφήσω, παρόλο που πολύ θλιβόμουν, προτού τον Τειρεσία ρωτήσω, πρώτη στο αίμα να σιμώσει.

Παυσανίας = περιγραφή της Νέκυιας του ζωγράφου Πολύγνωτου Λέσχη Κνιδίων, Δελφοί. (κάτω: μία προσπάθεια αναπαράστασης) Εκεί δεν εικονιζόταν ο Ελπήνωρ (ή, τουλάχιστον, δεν τον αναφέρει ο Παυσανίας). Πιο πάνω, δύο σύντροφοι του Οδυσσέα, ο Περιμήδης και ο Ευρύλοχος οδηγούνε δύο μαύρους τράγους για την θυσία. Δίπλα τους ο Όκνος καθισμένος γνέθει ένα σχοινί κορδόνι, το οποίο καταλήγει στο στόμα μιας γαϊδουρίτσας που κρυφά του το τρώει εκδηλώνοντας αλληγορικά την ματαιότητα του κόπου του. Ο Τιτυός εικονίζεται τανυσμένος να μαρτυράει για το αμάρτημα που έκανε. Η Αριάδνη κάθεται επάνω σε ένα βράχο κοιτώντας την έντρομη αδελφή της, τη Φαίδρα που αιωρείται σε ιλιγγιώδη ύψη κάνοντας κούνια. Από κάτω η Χλωρίδα αναπαύεται ξαπλωμένη στα γόνατα της Θυίας. Δίπλα στη Θυία. Σε ψηλότερο σημείο ακριβώς επάνω από τις γυναίκες αυτές εικονίζεται η θυγατέρα του Σαλμωνέα, η Τυρώ καθιστή σε βράχο. Πιο ψηλά από τον Οδυσσέα κάθεται σε πολυθρόνα ο Θησέας με δύο σπαθιά στο χέρι μαζί με τον Πειρίθοο, τον βασιλιά των Λαπίθων. Εικόνα 89

Τὸν εἶδα χτὲς νὰ σταματᾶ στὴν πόρτα κoιτῶ ἀπὸ τὸ παράθυρό μου θἄ ταν ἑφτὰ περίπου μιὰ γυναίκα ἦταν μαζί του. Εἶχε τὸ φέρσιμο τοῦ Ἐλπήνορα, λίγο πρὶν πέσει νὰ τσακιστεῖ, κι ὅμως δὲν ἦταν μεθυσμένος. Αὐτὸς ψιθύριζε μ ἕνα ἀποτσίγαρο σβηστὸ στὰ χείλια: - Ἄκουσε ἀκόμη τοῦτο. Στὸ φεγγάρι τ ἀγάλματα λυγίζουν κάποτε σὰν τὸ καλάμι ἀνάμεσα σὲ ζωντανοὺς καρποὺς. - Τ ἀγάλματα εἶναι στὸ μουσεῖο. -Ὄχι, σὲ κυνηγοῦν, πῶς δὲν τὸ βλέπεις; θέλω νὰ πῶ μὲ τὰ σπασμένα μέλη τους, μὲ τὴν ἀλλοτινὴ μορφή τους ποὺ δὲ γνώρισες κι ὅμως τὴν ξέρεις Γ. Σεφέρης Κίχλη Β Ὁ Ἡδονικὸς Ἐλπήνωρ (αποσπάσματα) -Τ ἀγάλματα εἶναι στὸ μουσεῖο. Καληνύχτα. -... γιατὶ τ ἀγάλματα δὲν εἶναι πιὰ συντρίμμια, εἴμαστε ἐμεῖς. Τ ἀγάλματα λυγίζουν ἀλαφριὰ... καλήνύχτα..

Ζωγρἀφος του Λυκάονος Εικόνα 90 Εικόνα 91 Ακταίων σε 2 αγγεία του 450-440 π.χ. Εικόνα 92

Εικόνα 93 ΛΥΣΑ (προσωποποίηση) ΔΙΑΣ ΑΡΤΕΜΙΣ - ΑΚΤΑΙΟΝ ΕΥΑΙΟΝ (Μήπως επιρροή από τη χαμένη τραγωδία Τοξότιδες του Αισχύλου?)

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΡΟΣΩΠΟΙΗΣΕΙΣ ΑΥΞΑΝΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Πειθώ και Έρως Δημόνασσα Νίκη Νίκη Εικόνα 95 Εικόνα 94

ΕΡΙΣ ΕΥΤΥΧΙΑ Εικόνα 98

Αλλά η τάση υπήρχε ήδη από παλιότερα: βλ. λχ. την Δίκη και Αδικία σε αγγείο του περ. 520 π.χ. Εικόνα 96 Εικόνα 97

και τους ΥΠΝΟ και ΘΑΝΑΤΟ στον γνωστό κρατήρα του Ευφρόνιου (περ. 515/510 π.χ.) Εικόνα 99

Ζ. του Κλεοφώντος Kleophon Painter (ΚΛΕΟΦΩΝ ΚΑΛΟΣ Σε στάμνο στο Ερμιτάζ) Εικόνα 100 Στάμνος στο Μόναχο Αναχώρηση πολεμιστή Θυμίζει κάτι από την ευγένεια των μορφών του Ζ. του Αχιλλέα Εικόνα 101

Ζ. του Κλεοφώντος Ελικωτός κρατήρας Φερράρα Θυσία στον Απόλλωνα Εικόνα 102

Ζ. του Κλεοφώντος (λεπτομέρεια) Εικόνα 103

Ζ. του Κλεοφώντος (λεπτομέρεια) Εικόνα 104

Σύγκριση με σχεδόν σύγχρονη ζωφόρο Παρθενώνα Εικόνα 105 Βόρεια Εικόνα 106 Εικόνα 107

Κανηφόροι Εργαστίναι = ανατολική ζωφόρος Παρθενώνα Εικόνα 108

Ζ. του Κλεοφώντος (λεπτομέρεια) Εικόνα 109

Ζ. του Κλεοφώντος Βοστώνη, MFA Κωδωνόσχημος κρατήρας Θυσία Ιερέας πλένει τα χέρια του σε λεκάνη (η χέρνιψ, της χέρνιβος) που κρατάει ο Ιπποκλής. Ο Μαντίθεος οδηγεί ένα πρόβατο, ο Καλλίας παίζει δίαυλο. Ο γενειοφόρος Αρεσίας, στέκεται κρατώντας ραβδί. Εικόνα 110

Εικόνα 111 Εικόνα 112 Ζ. του Κλεοφώντος Σκύφος, Toledo Museum of Art Επιστροφή Ηφαίστου Εικόνα 113

Ζ. του Κλεοφώντος Κρατήρας Μόναχο Επιστροφή Ηφαίστου

Ζ. του Κλεοφώντος Λουτροφόροι (7 συνολικά) Αθήνα, Εθνικό Εικόνα 115 Εικόνα 116

Ζ. του Κλεοφώντος Λουτροφόρος, Mainz ΤΟ ΣΧΗΜΑ Εικόνα 117 Εικόνα 118

Ζ. του Κλεοφώντος Λουτροφόρος, Αθήνα, ΕΑΜ Ενδιαφέρουσα η άφθονη χρήση λευκού (σπάνια στον ερυθρόμορφο ρυθμό) Εικόνα 119 Εικόνα 121 Εικόνα 120 Εικόνα 122

Ζ. του Δίνου (Dinos Painter) Επώνυμο αγγείο Δίνος (λέβης) (τώρα πλέον τους ονομάζουμε λέβητες αλλά παραμένει το συμβατικό όνομα του αγγειογράφου) Βοστώνη Συνεχιστής του Ζ. του Κλεοφώντος αλλά όχι τόσο «επικός» όσο εκείνος Εικόνα 123

Ζ. του Δίνου (ανάπτυγμα του δίνου) Εικόνα 124

Ζ. του Δίνου Από τις νεότερες αττικές στάμνους Νάπολη Ενιαίο διονυσιακό θέμα στις δύο όψεις Είδωλο Διονύσου Διώνη με κύαθο Μαινάς με τύμπανο Εικόνα 125

«Εντυπωσιακή είναι στην παράσταση της στάμνου αυτής και η παρουσία της σκίασης. Με αυτή, εκτός των άλλων, επιχειρείται να δοθεί η αίσθηση της καμπυλότητας των αγγείων που βρίσκονται επάνω στην τράπεζα ή των τυμπάνων των μαινάδων, όπως και ο όγκος των πτυχώσεων. Πολύ πιθανόν ο αγγειογράφος να είχε υπόψη του σύγχρονες δημιουργίες της μεγάλης πλαστικής, όπως τα γλυπτά του ναού της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη, όπου τα ενδύματα των μορφών εμφανίζουν επίσης έντονη φωτοσκίαση. Δεν αποκλείεται να έχει επηρεαστεί και από τις κατακτήσεις της σύγχρονης μεγάλης ζωγραφικής. Υπενθυμίζουμε ότι την εποχή αυτή δούλευε στην Αθήνα ο μεγάλος ζωγράφος Απολλόδωρος, που ήταν γνωστός ως σκιαγράφος». Μιχάλης Τιβέριος, Ελληνική Τέχνη - Αρχαία Αγγεία, Αθήνα, 1996, σελ. 327-332 Εικόνα 126

Ζ. του Δίνου (λεπτομέρεια στάμνου) Εικόνα 127

Ζ. του Δίνου (λεπτομέρεια στάμνου Από τον Ζ. του Δίνου αρχίζουν τα πρώτα δείγματα του Πλούσιου Ρυθμού της επόμενης γενιάς Εικόνα 128

Ύστεροι Μανιεριστές: Μια αρκετά μεγάλη ομάδα αγγειογράφων, που συνεχίζει παλαιότερες τεχνοτροπίες και θέματα (γι αυτό τους δόθηκε αυτό το συμβατικό όνομα) Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν αρκετά χέρια αγγειογράφων όπως: ο Ζ. της Ναυσικάς και ο Ζ. του Ηφαίστου

Ζ. της Ναυσικάς περ. 450-440 π.χ. (το πραγματικό του όνομα ήταν επίσης Πολύγνωτος) Το επώνυμο αγγείο του (αμφορέας στο Μόναχο κάτω: ανάπτυγμα των δύο όψεων ) έχει ένα παλαιό επικό θέμα: Α: Ο Οδυσσέας συναντά τη Ναυσικά και προσπαθεί με κλαδιά να κρύψει τη γύμνιά του δίπλα του η Αθηνά Β: Οι φίλες της Ναυσικάς πλέουν ρούχα Εικόνα 133

Ζ. της Ναυσικάς, επώνυμο αγγείο (λεπτομέρεια) Εικόνα 134

Ζ. της Ναυσικάς, επώνυμο αγγείο (λεπτομέρεια) = μορφές κάπως λεπτές και άχαρες αλλά αποδίδει με ζωντάνια το θέμα Εικόνα 135

Ζ. του Ηφαίστου Επαναφέρει ένα παλαιό θέμα: Αχιλλέας και Αίας παίζουν πεσσούς Εξηκίας, περ. 530 π.χ. Εικόνα 136

Αγγειοπλάστες και αγγειογράφοι της εποχής του Πελοποννησιακού πολέμου

Ζωγράφος του Λουτρού The Washing Painter Υδρία στη Νέα Υόρκη, ΜΜΑ (περ. 430-420 π.χ.) Ονομάστηκε έτσι επειδή ζωγράφισε αρκετές υδρίες με απεικόνιση γυναικών που λούζονται και καλλωπίζονται Πολύ αγαπητό θέμα αυτή την εποχή = ο κόσμος των γυναικών = Α) Γυναικωνίτης Β) Ρόλος γυναικών στη λατρεία Γ) Προετοιμασίες γάμου και συναφή έθιμα Εικόνα 2

Ζωγράφος του Λουτρού Εικόνα 3 Εικόνα 4 Αρκετά καλός σχεδιαστής Διακοσμεί πολλά αγγεία που χρησιμοποιούνταν στις γαμήλιες τελετές: γαμικούς λέβητες (δεξιά) και λουτροφόρους Εικονογραφία γαμήλια, δηλαδή συναφής με τη χρήση των αγγείων

Λεπτομέρειες του προηγούμενου γαμικού λέβητα Εικόνα 5 Νύφη-μουσικός Δώρα γάμου -προίκα Η γυναίκα αριστερά κρατά λουτροφόρο Εικόνα 6

Ζωγράφος του Λουτρού Λουτροφόρος αμφορέας Αθήνα, ΕΑΜ Νύφη, Έρως, γυναίκες Εικόνα 7

Ζ. του Schuvalov Αρχίζει να ζωγραφίζει γύρω στο 440 π.χ. Το στυλ του θεωρήθηκε παρθενώνειο (κατ αναλογία φυσικά!) Πήρε το όνομά του από τον συλλέκτη Ivan Ivanovich Schuvalov που τον 18 ο αιώνα είχε ένα αμφορέα του τώρα βρίσκεται στο Ερμιτάζ Προτίμηση για τη ζωή των γυναικών Υδρία Νέα Υόρκη, ΜΜΑ Εικόνα 8

Ζ. του Schuvalov Σκύφος στο Λούβρο Γυναίκα και Έρωτας Εικόνα 9

Ζ. του Schuvalov, λεπτομέρεια του σκύφου Εικόνα 10

Ζ. του Schuvalov Πολύ συχνἀ πλέον ο Έρωτας μαζί με τους θνητούς Κάνθαρος, στο Λούβρο Ομοερωτικό θέμα Εικόνα 11

Εικόνα 13 Ζ. του Schuvalov Οινοχόη, Βερολίνο Εικόνα 12