Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hρακλειο 2012

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας & Έρευνας Hράκλειο Kρήτης: Νικ. Πλαστήρα 100, Βασιλικά Βουτών 700 13. Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020-22, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣΕΙ ΡΑ: ΕΚΛΑΪΚΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΔΙΕΥ ΘΥ ΝΤΗΣ ΣΕΙ ΡΑΣ: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΤΡΑΧΑΝΑΣ 2012: Πα νε πι στη μια κές Εκ δό σεις Κρή της & Γιώργος Γραμματικάκης Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2012 Στοιχειοθεσία σελιδοποίηση: Πα νε πι στη μια κές Εκ δό σεις Κρή της Ε κτύ πω ση - βιβλιοδεσία: Τυποκρετα αβεε Φωτογραφία εξωφύλλου: Λίλα Σωτηρίου Μακέτα εξωφύλλου: Γιώργος Τζαμτζής ISBN 978-960-524-394-4

Στους δασκάλους μου. Κάποιοι ήσαν ανώνυμοι.

Λίγα λόγια για τον Αστρολάβο Ο αστρολάβος υπήρξε για πολλούς αιώνες ένα σπουδαίο όργανο ουράνιων μετρήσεων. Ήδη από τον 2ο αιώνα μ.χ. ο Πτολεμαίος αναφέρεται στο αστρολάβον όργανον, τον σφαιρικό αστρολάβο. Ενώ η πρώτη επινόηση αστρολάβου, τρεις αιώνες νωρίτερα, αποδίδεται στον Ίππαρχο τον Ρόδιο, που θεωρείται ο θεμελιω τής της μαθηματικής αστρονομίας. Ας σημειωθεί ότι ο περίφημος «Μηχανισμός των Αντικυθήρων», που με την πρόσφατη αποκάλυψη των δυνατοτήτων του έχει καταπλήξει τη διεθνή επιστημονική κοινότητα αλλά και τους απλούς ανθρώπους, θεωρείται κι αυτός ένα είδος αστρολάβου. Είναι ίσως ο πρώτος «υπο λογιστής» της ανθρωπότητας. Ο κλασικός πάντως αστρολάβος θα τελειοποιηθεί στον ισλαμικό κόσμο, με τη μορφή ενός επίπεδου μεταλλικού δίσκου όπου προβάλλεται το ουράνιο στερέωμα. Εξαπλώνεται παράλληλα, λιτός ή πολυποίκιλτος, στο Βυζάντιο, σε χώρες της ανατολής αλλά και στην Ευρώπη. Στην πορεία του χρόνου γράφηκαν πoλυάριθμες πραγματείες για τον αστρολάβο, αναδεικνύοντας τη σπουδαιό τητά του στην ύστερη αρχαιότητα και τον μεσαίωνα. Η μέτρηση της θέσης των ουράνιων σωμάτων με το περιστρεφόμενο σκόπευτρο του αστρολάβου ήταν απαραίτητη στις αστρονομικές παρατηρήσεις, που ήσαν συχνά συνυ φασμένες και με αστρολογικές προβλέψεις. Ο αστρολάβος

προσδιόριζε επίσης και μάλιστα με μεγαλύτερη ακρίβεια από τα ηλιακά ρολόγια ή τις κλεψύδρες τον γήινο χρόνο που καθόριζε τις κάθε λογής ανθρώπινες δραστηριότητες. Τέλος, σε μια διαφορετική μορφή του και μέχρι τον 18ο αιώνα, ο αστρολάβος απέκτησε καίρια σημασία στη ναυσιπλοΐα. H περίοπτη όμως τοποθέτηση του Αστρολάβου στον τίτλο και το εξώφυλλο του βιβλίου χρειάζεται ίσως κάποια δικαιολόγηση. Δεν είναι ασφαλώς χωρίς σημασία το ότι προσδιόριζε τις αστρικές κινήσεις και ακόμα τον γήινο χρόνο, που η γνώση του είναι ανάγκη αλλά και μια διαρκής απειλή για τον άνθρωπο. Ούτε είναι λίγο το ότι αποτελούσε έναν έμπιστο οδηγό πορείας για τους ταξιδιώτες, αφού έναν ανάλογο οδηγό αναζητούμε όλοι στα μικρά και στα μεγάλα της ζωής. Η έλξη, ωστόσο, που ένιωθε ο συγγραφέας πρός τον αστρολάβο ήταν βαθύτερη. Όπως κατάλαβε με τον καιρό, είχε να κάνει με τη Βερενίκη, τη βασίλισσα της Αιγύπτου, που τα ωραία μαλιά της θυσιάσθηκαν κι έγιναν αστερισμός κι ύστερα από πολλούς αιώνες έδωσαν τον τίτλο σε ένα γνωστό βιβλίο του συγγραφέα, την Κόμη της Βερενίκης. Σκεφτόταν λοιπόν ο συγγραφέας πάντα ότι ο Κόνων, ο αστρονόμος της αυλής, με τον αστρολάβο του θα εντόπισε τον αστερισμό, και χάρισε στη Βερενίκη μια θέση στον ουρανό και στην αιωνιότητα. Έτσι η Βερενίκη, γυναίκα της νοσταλγίας και της μοίρας, ζει πια ανάμεσά μας και συνοδεύει των μυημένων τα όνειρα και τις προσδοκίες. Καθώς όμως ο συγγραφέας, ώρες προχωρημένες της νύχτας, διάβαζε βιβλία και εμβριθείς πραγματείες για τον αστρολάβο, μια άλλη γυναίκα της ιστορίας και του μύθου αναδύθηκε: η σπουδαία Υπατία, νεοπλατωνική φιλόσοφος, αστρονόμος και μαθηματικός. Έζησε στην Αλεξάνδρεια τον 4ο αιώνα μ.χ., έναν δηλαδή αιώνα μετά τη Βερενίκη. Σύμφωνα μάλιστα με τις γραφές, ο μαθητής της Συνέσιος κατασκεύα σε με τη δική της καθοδήγηση έναν περίτεχνο αστρολάβο, από τα καλύτερα υλικά αργυροχοΐας. Η επιστημονική ενασχόληση της Υπατίας με τα ουράνια θεωρήθηκε όμως ειδωλολατρική. Έτσι, η μόνη γυναίκα φιλόσοφος της αρχαίας εποχής βρήκε φρικτό θάνατο από έναν φανατισμένο όχλο Χριστιανών. Ο αστρολάβος λοιπόν σκέφτεται ο συγγραφέας στη Βερενίκη έδωσε δόξα και αιώνια παρουσία στην Υπατία, αντίθετα, η αναζήτηση των ουρανίων και η γνώση του αστρολάβου της επεφύλαξαν ένα οδυνηρό τέλος. Το σκόπευτρο λοιπόν του αστρολάβου δεν παρακολουθεί μόνον τις αστρικές κινήσεις. Κατοπτεύει επίσης τις ανθρώπινες διαδρομές, με την ομορφιά και την οδύνη τους, τους μύθους ή τις αλήθειες τους. Περικλείει δηλαδή την εικόνα του Ουρανού και της Ζωής, που αντανακλάσεις της θα βρει ο αναγνώστης στα κείμενα του βιβλίου.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Στεφανος Τραχανας: Ο συγγραφέας Γιώργος Γραμματικάκης....... xv Υπό τύπον προλόγου: Οι ιχνηλασίες ενός αστρολάβου...........xxi Σύντομο ιστορικό και ευχαριστίες...................... xxxi ΜΕΡΟΣ A. ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ I. Τα θαυμαστά του Σύμπαντος Γνωριμία με το Σύμπαν... 5 Διαλογισμοί υπό τον καλοκαιρινό ουρανό... 13 Εγώ, ο Κομήτης Hale-Bopp... 19 Ένας παράδοξος αγγελιαφόρος του Σύμπαντος... 29 Υπέρλαμπρες εκρήξεις αστεριών... 35 Η γοητεία της αντιύλης... 39 Η σκοτεινή θάλασσα του Σύμπαντος... 45 Ένας αιώνας φωτεινής κυριαρχίας... 51 IΙ. Ο άνθρωπος και το Σύμπαν Oι δυνητικές απορίες ενός αναγνώστη... 61 Θεοί και Γίγαντες του ελληνικού ουρανού... 69 Διαλογισμοί γύρω από τον χρόνο και τα παράδοξά του... 75 O άνθρωπος εξόριστος ή κέντρο του Σύμπαντος;... 81 Εξωγήινη ζωή: Στιγμές στην ιστορία της... 87 Οι πρόσφατες εξελίξεις στην αναζήτηση εξωγήινης ζωής... 93

xii ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Η εξωγήινή μας μοναξιά... 101 H μελαγχολία ενός Πρωτοπόρου.... 109 Αναζητώντας την Αρχή των Πάντων... 119 Ο βασιλιάς Νέστωρ και τα αινίγματα του Σύμπαντος... 127 Η μοναδική ήττα του Αϊνστάιν... 135 Ένα χαμόγελο του Σύμπαντος... 141 ΜΕΡΟΣ Β. ΤΗΣ ΖΩΗΣ I. Ένα σημειωματάριο για την κρίση Σκόρπιες σκέψεις για την κρίση και ένας μονόλογος... 153 Τον καιρό των πτώσεων... 159 RESET... 163 Η επανάσταση των σιωπηλών... 167 TO EXIT... 171 IΙ. Η Ελλάδα και ο κόσμος της Οι Αναμονές... 177 Η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων.... 181 Τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες δεν τον αγαπούμε... 187 Ο λυγμός του καλοκαιριού... 195 Η πρωτεύουσα και οι Ελληνοπόλεις... 201 Ο Τιτανικός στη ζωή μας... 209 Η χώρα του διαλόγου... 215 Φταίει το κάδρο... 221 Η οδυνηρή και ένοχη σιωπή ενός τηλεφωνητή... 225 Η Μεγάλη Επιστροφή... 231 IΙΙ. Τα πάθη της ελληνικής Παιδείας Ένας δεκάλογος για το πραγματικό Πανεπιστήμιο... 247 Η σημασία της Ακαδημαϊκής Διδασκαλίας... 255 Ένα Πανεπιστήμιο συνδιαλέγεται με το μέλλον... 263

ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ xiii Το αναπάντητο ερώτημα... 275 Η απολογία ενός πρύτανη... 283 Η μοναξιά του αξιώματος... 291 IV. Η ανθρώπινη μοίρα Η δεκαετία της οδύνης... 301 Γιατί πόλεμος;... 307 Σκέψεις μεταπολεμικές και μετέωρες... 313 Της εποχής των κινητών... 319 H πειρατεία του χρόνου... 327 Η ναυτία της Τεχνολογίας... 333 Το μέλλον θα είναι άλλο... 341

Ο συγγραφέας Γιώργος Γραμματικάκης του Στέφανου Τραχανά * Όταν, πριν από λίγες μέρες, η Ένωση Ελλήνων Φυσικών μου ζήτησε να πω δυο λόγια για τον Γιώργο Γραμματικάκη στη σημερινή εκδήλωση, αισθάνθηκα ένα ελαφρό μούδιασμα. Να μιλήσω ως τι; Ως φίλος, ως συνάδελφος φυσικός, ως διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης δηλαδή ως «εκδότης» του ή ως απλός αναγνώστης των βιβλίων του; Διάλεξα την τελευταία λύση. Θα μιλήσω λοιπόν για την πιο ενδιαφέρουσα έτσι πιστεύω πλευρά του Γιώργου Γραμματικάκη. Και ταυτόχρονα, όσο κι αν ακουστεί περίεργο, τη λιγότερο εξερευνημένη: την πλευρά του συγγραφέα. Όχι βέβαια για να την «εξερευνήσω» έτσι, μέσα σε δέκα λεπτά αλλά απλώς για να την ανιχνεύσω. Να πω όπως το βλέπω εγώ τι είδους συγγραφέας είναι ο Γιώργος Γραμματικάκης. Και μην βιαστείτε, σας παρακαλώ, να πείτε «συγγραφέας βιβλίων επιστημονικής εκλαΐκευσης». Γιατί ο Γ. Γραμματικάκης αυτό σκοπεύω να υποστηρίξω είναι κάτι πολύ περισσότερο απ αυτό. Δεν είναι «απλώς» ένας ταλαντούχος εξηγητής της επιστήμης, όσο σπουδαίο κι αν είναι αυτό από μόνο του. Είναι ταυτόχρονα κι ένας «κοσμογράφος». Ένα νέο είδος συγγραφέα που, μιλώντας για την επιστήμη, ανατέμνει συγχρόνως και την εποχή του. Κι όχι την εποχή του γενικά και αόριστα. Αλλά εκείνο το χαρακτηριστικό της που συνιστά έτσι πιστεύει ο * Κείμενο που διαβάστηκε στην τιμητική εκδήλωση που οργάνωσε για τον Γιώργο Γραμματικάκη η Ένωση Ελλήνων Φυσικών, στο κτήριο της Παλαιάς Βουλής στις 26 Μαΐου 2010.

xvi ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Γ. Γραμματικάκης και τη θεμελιώδη αναπηρία της. Θα της δώσω ένα όνομα: το μεγάλο ρήγμα. Το χάσμα ανάμεσα στην επιστήμη και την τέχνη τη γνώση και τη σοφία. Το χάσμα ανάμεσα στους «δύο πολιτισμούς», τις «δύο κουλτούρες», για να θυμηθώ τον C.P. Snow. Έναν άλλο σπουδαίο ανατόμο της εποχής του και φυσικό επίσης. Το χάσμα ανάμεσα στην έλλογη εμπειρική προσέγγιση του κόσμου από τη μια μεριά αυτήν που προσφέρει η επιστήμη κι εκείνη την ιδιαίτερη θέαση των πραγμάτων και της ανθρώπινης κατάστασης που μόνο η μεγάλη τέχνη ή ο φιλόσοφος λόγος μπορούν να μας δώσουν. Όμως ο Γιώργος Γραμματικάκης δεν είναι απλώς ένας ανατόμος ή γιατί όχι; ένας γεωλόγος του μεγάλου ρήγματος. Με τα βιβλία του προσπαθεί και να το κλείσει. Ή, έστω, να μας περάσει απέναντι. Να δούμε τον κόσμο κι από την άλλη πλευρά. Κι αυτός πιστεύω είναι ο βαθύτερος λόγος που τα βιβλία του ασκούν πάνω μας αυτή την παράξενη γοητεία. Αυτή την παρηγορητική επίδραση που μόνο από την καθαρή λογοτεχνία έχουμε μάθει να περιμένουμε. Ίσως όμως να πρόκειται για ένα ιδιαίτερο είδος αισθητικής συγκίνησης που την προκαλεί η ασυνήθιστη επικοινωνία ανάμεσα στους δύο «παράλληλους εαυτούς μας»: τον λογικό και τον συναισθηματικό μας εαυτό. Το δεξί και το αριστερό μας ημισφαίριο. Και ίσως αυτό τελικά να καταφέρνει ο Γραμματικάκης με τα βιβλία του. Να κλείνει κάπως και το εσωτερικό μας ρήγμα. Ποιος ξέρει; Η επιστήμη του εγκεφάλου μόλις τώρα έχει αρχίσει να ερευνά τις εσωτερικές «πηγές» της αισθητικής απόλαυσης. Το συγγραφικό ταλέντο του Γ. Γραμματικάκη και το ιδιαίτερο «άρωμα» των βιβλίων του το αισθάνεται όμως κανείς και από τους ίδιους τους τίτλους των βιβλίων του. Και οι οποίοι θα άξιζαν μια χωριστή συζήτηση από μόνοι τους. Πάρτε την Κόμη της Βερενίκης, παραδείγματος χάριν. Αυτό το κλασικό πια βιβλίο. Ένας ασήμαντος αστερισμός πάντα είχα δυσκολία να τον διακρίνω, παρότι ερασιτέχνης αστροσκόπος, ένας ασήμαντος λοιπόν αστερισμός και η μικρή ιστορία αγάπης που τον συνοδεύει γίνονται τίτλος ενός βιβλίου με επιστημονικό περιεχόμενο. Ένα μικρό «σκάνδαλο». Ή, τουλάχιστον, ένα πολύ τολμηρό εγχείρημα για τις μέρες του.

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ xvii Που όμως εξέπεμψε αμέσως ένα πολύ διακριτό σήμα. Διότι η παραπομπή σ έναν αρχαίο αστερισμό και τον μύθο του ήταν στην ουσία και μια συμβολική παραπομπή σ έναν πολιτισμό, και μια «στιγμή» της ανθρώπινης ιστορίας, που το μεγάλο ρήγμα δεν έχει ανοίξει ακόμα. Όταν οι άνθρωποι μπορούσαν ακόμα να βλέπουν τον ουρανό με τα μάτια του μύθου και της επιστήμης ταυτόχρονα. Εκείνη τη μοναδική «στιγμή» στην ανθρώπινη ιστορία που αυτό το παράξενο «ανθρωπάκι» ο κάτοικος αυτού του ασήμαντου πλανήτη τολμά να κοιτάξει τον ουρανό και να μην βλέπει πια «εκεί πάνω» εκδικητικούς θεούς και δαίμονες αλλά μια νομοκρατούμενη φύση. Μια έλλογη τάξη. Και να αναζητά τους νόμους της. Κι αυτό το ίδιο «ανθρωπάκι» να μπορεί επίσης να βλέπει «εκεί πάνω» τον Περσέα και τον Πήγασο, την Ανδρομέδα και την Κασσιόπη όλους τους ήρωες ενός μεγάλου μύθου. Και λίγο πιο πέρα, τις στάχτες του Φαέθοντα τον γαλαξία μας και πάνω τους, πάνω στις στάχτες του Φαέθοντα, τον Κύκνο. Τον αδελφικό φίλο του Φαέθοντα να κλαίει απαρηγόρητος για το χαμό του. Έως ότου τον λυπηθούν οι θεοί οι ίδιοι θεοί που τιμώρησαν την ύβρι και την «ανταρσία», του φίλου του και να τον κάνουν αστερισμό πάνω στις στάχτες του. Ένας αιώνιος ύμνος στα μεγάλα θέματα: την ύβρι τη σύγκρουση με την πατρική ή θεϊκή εξουσία τη νεότητα, τη φιλία. Έτσι είναι πάντα στην ιστορία. Μεγάλοι πολιτισμοί, μεγάλα θέματα, μεγάλα παραμύθια. Αυτή λοιπόν τη χαμένη ενότητα του κόσμου προσπαθεί να ανασυνθέσει ο Γιώργος Γραμματικάκης μέσα από τα βιβλία του. Για τη δική του εσωτερική γαλήνευση και τη δική μας. Παράδοξα πράγματα για βιβλία που μιλούν για επιστήμη. Έτσι είχαμε μάθει μέχρι τώρα. Κι αυτό ακριβώς προσπαθεί να μας «ξεμάθει» ο Γ. Γραμματικάκης. Να μας πει ότι η επιστημονική περιπέτεια του ανθρώπου δεν εξαντλείται σε μια χαζοχαρούμενη απαρίθμηση των επιστημονικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων του. Αλλά είναι ταυτόχρονα και μια κατάδυση στις βαθύτερες υπαρξιακές του αγωνίες. Στον μεταφυσικό του εαυτό. Αυτόν που μας αποκάλυψε ο Ταρκόφσκι με το «Σολάρις» και το «Στάλκερ». Αυτόν για τον οποίο επίσης μας μίλησε ένας μεγάλος φυσικός και μέγας αγνωστικιστής όταν έγρα-

xviii ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ φε: «Η προσπάθεια να καταλάβουμε το σύμ παν είναι από τα λίγα πράγματα που ανυψώνουν την ανθρώπινη ζωή πάνω από το επίπεδο της φάρσας, δίνοντάς της κάτι από τη χάρη της τραγωδίας». Αν όμως με την Κόμη της Βερενίκης ο Γραμματικάκης έδωσε μια νέα διάσταση στη δημόσια πρόσληψη της επιστήμης μας έμαθε να την βλέπουμε όχι απλώς ως κινητήρια δύναμη της τεχνολογικής εξέλιξης αλλά και ως θεμελιώδη συνιστώσα του πολιτισμού μας με την Αυτοβιογραφία του φωτός η συγγραφική του τέχνη πραγματοποιεί ένα καινούργιο άλμα. Την ιστορία του κόσμου δεν την αφηγείται πλέον ένας «εξωτερικός» παρατηρητής, ένας επιστήμονας, αλλά ο κατ εξοχήν πρωταγωνιστής των γεγονότων που τη σημάδεψαν. Το ίδιο το φως. Ο Γιώργος Γραμματικάκης συνειδητοποιεί και μετουσιώνει σε λογοτεχνική «ύλη» μια θεμελιώδη διαπίστωση της σύγχρονης Φυσικής σχετικά με το φως. Ότι πρόκειται για εκείνη τη μοναδική οντότητα της φύσης που κρύβει μέσα της όλα τα μεγάλα μυστικά του κόσμου. Πώς μάθαμε ότι ζούμε σ ένα κβαντικό σύμπαν; Δηλαδή τις αρχές της Κβαντομηχανικής; Από τις παράξενες ιδιότητες του φωτός που εκπέμπει ένα πυρακτωμένο σώμα. Πώς μας αποκαλύφθηκε η Θεωρία της Σχετικότητας; Από την «παράλογη» ιδιότητα του φωτός να τρέχει πάντα με την ίδια ταχύτητα είτε εμείς τρέχουμε προς αυτό είτε απομακρυνόμαστε απ αυτό. Και πώς μάθαμε τελικά ύστερα από πολυετείς μετέωρες αναζητήσεις ότι ζούμε σ ένα σύμπαν που γεννήθηκε από μια μεγάλη έκρηξη; Από το αχνό ραδιοφωνικό φως που μας έρχεται από παντού και «θυμίζει» το παλιό ζεστό φως μιας εστίας που έχει πια κρυώσει. Οι θεωρητικοί φυσικοί θα μας πουν επίσης ότι από τη μελέτη της μαθηματικής θεωρίας του κβαντικού φωτός έμαθαν το μυστικό της μαθηματικής δομής και όλων των άλλων θεμελιωδών δυνάμεων του μικροκόσμου. Όλα τα σωματίδια-αγγελιαφόροι μοιάζουν μαθηματικά με το φως. Είναι γενικευμένο φως. Ποιος λοιπόν μπορεί να είναι καταλληλότερος να μας αφηγηθεί την ιστορία του κόσμου από αυτόν που μας έμαθε τα μυστικά του;

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ xix Νομίζω ότι πολύ σπάνια στην ιστορία του βιβλίου επιστημονικής εκλαΐκευσης στην απαιτητικότερη εκδοχή του ένα λογοτεχνικό εύρημα και ένας τίτλος αποδίδουν με τόση πιστότητα αλλά και δραματική ένταση ένα θεμελιώδες επιστημονικό γεγονός: τον κεντρι κό ρόλο του φωτός στη φύση. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση δεν είναι βέβαια χωρίς κινδύνους. Ιδίως όταν ο συγγραφέας-αφηγητής-ηθοποιός διολισθαίνει ανεπαισθήτως σ εκείνη την ιδιάζουσα κατάσταση ψυχολογικής ταύτισης με το πρόσωπο που υποδύεται. Και τότε είναι σαν να ακούει κανείς στο βάθος πίσω από τη φλεγόμενη βάτο τον ίδιο τον Γιώργο Γραμματικάκη με βαθειά βιβλική φωνή να λέει. «Εγώ ειμί το φως». Γιώργο Γραμματικάκη, σ ευχαριστούμε για τα βιβλία που μας χάρισες κι εκείνα που θα μας χαρίσεις ακόμη.

Υπό τύπον προλόγου ΟΙ ΙΧΝΗΛΑΣΙΕΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΥ Την πλάση οι αρχαίοι Έλληνες τη λέγανε Κόσμο, που θα πει στολίδι, μα ιδιαίτερα Κόσμο είπανε όσα βρίσκουνται απάνου στη Γης και τη στολίζουνε σα να ναι το πλουμισμένο ρούχο της. Τον παλιόν καιρό οι κοπέλες κεντούσανε στα ρούχα τους ξόμπλια που παρασταίνανε αλλού τον Ουρανό με τ άστρα, αλλού τη Γης με τα λουλούδια, αλλού τη Θάλασσα με τα ψάρια. Και τα πιο πολλά αγάλματα παρασταίνουνε αλληγορικά με πρόσωπα πότε τη Θάλασσα, πότε τον Ήλιο, πότε το Φεγγάρι κι άλλα. Φώτης Κόντογλου, Ο Αστρολάβος Στις πικρές ημέρες που ζει σήμερα η πατρίδα, και ονομάστηκαν από τους πολλούς «κρίση», η έκδοση ενός καινούργιου βιβλίου είναι μια δύσκολη απόφαση. Δεν εννοώ μόνον για τον εκδότη. Θεωρώ ότι και ο συγγραφέας έχει ένα ανάλογο δίλημμα. Την έκδοση του βιβλίου του πρέπει να αισθάνεται σαν μια εσωτερική ανάγκη που αδυνατεί να παρακάμψει. Αλλιώς, δεν έχει νόημα. Πλήθυνε στις μέρες μας η φλυαρία, ο εύκολος λόγος. Ο αναγνώστης, ο υποθετικός αναγνώστης, στέκεται αμήχανος. Τι άραγε έχουν να του πουν τόσες καινούργιες σελίδες; Ας αρχίσομε από μια απαραίτητη εισαγωγή. Το βιβλίο που κρατά στα χέρια του ο αναγνώστης αποτελείται από μια σειρά κειμένων με ευρύτατη θεματολογία. Πολλά γράφηκαν ειδικά γι αυτές τις σελίδες. Άλλα πάλι φιλοξενήθηκαν σε μια πρώτη μορφή στις εφημερίδες που αρθρογραφούσε τα τελευταία χρόνια ο συγγρα

xxii ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ φέας. Υπάρχουν επίσης κείμενα που διαβάστηκαν σε ειδικές περιστάσεις και είναι άγνωστα στο ευρύ κοινό. Το κάθε κείμενο όμως έχει υποστεί μια επεξεργασία από την αρχή, συμπληρώθηκε με νέα στοιχεία, και όπου χρειαζόταν απέκτησε και ένα εισαγωγικό σημείωμα. Τώρα που παραδίδονται στον τελικό κριτή τον αναγνώστη έχω την αίσθηση ότι απαλλάχτηκαν από τη σκόνη του χρόνου και, όσο γίνεται, από τις αδυναμίες του συγγραφέα. Είναι πάντως αλήθεια ότι τα αγαπώ πολύ αυτά τα κείμενα. Περικλείουν τη δική μου οπτική για τον κόσμο, συμπυκνώνουν τις δικές μου σκέψεις και ιδέες. Ξέρω ακόμα ότι τα αγάπησαν και όσοι έτυχε να τα διαβάσουν ή να τα ακούσουν. Εννοείται, βέβαια, ότι τη δομή του βιβλίου, και ως ένα βαθμό το περιεχόμενό του, επέβαλαν οι διαφορετικοί κόσμοι που κινήθηκε μέχρι τώρα η ζωή του συγγραφέα: η επιστήμη και τα επιτεύγματά της η πανεπιστημιακή ζωή και η Παιδεία ο δημόσιος χώρος, που περικλείει και την έννοια του πολίτη. Όσο για τον άλλο κόσμο, εκείνον της συγγραφής, είναι σε πρώτη ματιά αυτόνομος. Αγγίζει βέβαια τους άλλους κόσμους, αντλεί από τους άξονές τους. Έχει όμως τους δικούς του νόμους αν έχει νόμους! και τις δικές του, πιο εσωτερικές αναζητήσεις. «Από τη σειρά των ανεξήγητων φαινομένων», γράφει ο Μπόρχες, «που αποτελούν το Σύμπαν, ή τον χρόνο, έτσι και η δημιουργία ενός βι βλίου δεν είναι λιγότερο μυστηριώδης. Όπως και όλες οι πράξεις του Σύμ παντος, είναι μια πράξη μαγική. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ο πιο συναισθηματικός τρόπος για να προφέρεις ένα όνομα. Τώρα προφέρω εγώ το όνομά της: Maria Kodama τόσα πρωινά, τόσες θάλασσες, τόσοι κήποι της ανατολής και της δύσης». Το παρόν λοιπόν βιβλίο είναι ο τρόπος που ο συγγραφέας προσπαθεί να προφέρει ένα όνομα το όνομά της στα πρωινά και στις θάλασσες του κόσμου. Ο τρόπος αυτός δίδει και στο βιβλίο, στο κάθε βιβλίο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αλλά και τις κρυφές του διαδρομές.

ΟΙ ΙΧΝΗΛΑΣΙΕΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΥ xxiii Ας δούμε με κάποιες λεπτομέρειες τη δομή του βιβλίου. Πρώτα από όλα διαμορφώθηκε έτσι, σε ευδιάκριτες ενότητες, ώστε να διευκολύνεται η ανάγνωσή του. Όπως δηλώνει και ο τίτλος, το βιβλίο είναι ένας αστρολάβος. Το σπουδαίο αυτό αστρονομικό όργανο βοηθούσε για πολλούς αιώνες στη ναυσιπλοΐα και στην παρατήρηση του Ήλιου και των αστεριών. Εδώ θα συνοδεύει, με τη σοφία του, την πλεύση του αναγνώστη ανάμεσα στα κείμενα, στο ταξίδι του στα ορατά και αόρατα του Κόσμου. Το στίγμα του ταξιδιού υπονοείται άλλωστε και από τον τίτλο του βιβλίου. Η πρώτη του μεγάλη ενότητα περιστρέφεται γύρω από τα θαυμαστά φαινόμενα του Σύμπαντος, την εξέλιξη ή τα άλυτα μυστήριά του. Διαχωρίζεται όμως φυσιολογικά σε δύο αλληλένδετα κεφάλαια. Στο πρώτο, που επιγράφεται «Τα θαυμαστά του Σύμπαντος», ιχνηλατώνται μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές «παρουσίες» στο αδιανόητο αυτό Όλον, που αποτελεί ωστόσο και δικό μας σπίτι. Οι μακρινοί γαλαξίες και τα άστρα, οι κομήτες και τα φαντασματικά νετρίνα, η αντιύλη αλλά και οι υπέρλαμπρες εκρήξεις αστεριών. Ελπίζεται ότι ο αναγνώστης θα αποκτήσει έτσι μια πρώτη συνείδηση του Κόσμου μας, μια αίσθηση της απεραντοσύνης του. Το δεύτερο κεφάλαιο της ατέλειωτης αυτής διαδρομής επιγράφεται «Ο άνθρωπος και το Σύμπαν». Aναφέρεται στα συγκλονιστικά επιτεύγματα της επιστήμης και στις απαντήσεις που δίδει στα προαιώνια ερωτήματα της ανθρώπινης υπάρξεως. Η έννοια του χρόνου αλλά και η ύπαρξη εξωγήινης ζωής, ο μεγάλος επιταχυντής του CERN αλλά και το σωματίδιο του Θεού, η «Θεωρία των Πάντων» αλλά και η ανίχνευση του νετρίνου στα θαλάσσια βάθη της Πύλου καλύπτουν ανάμεσα σε άλλα τις σελίδες του. Επιχειρούν έτσι να φωτίσουν τη σχέση του ανθρώπου με το Σύμπαν και να αναδείξουν την ασίγαστη λαχτάρα του να αποκαλύψει τους νόμους που το διέπουν. Ας σημειωθεί ότι το καθένα από τα είκοσι κείμενα αυτής της ενότητας αλλά και της δεύτερης που ακολουθεί διαθέτει αυτοδύναμη ζωή και ύπαρξη. Ο αναγνώστης έχει λοιπόν τη δυνατότητα να επιλέξει εκείνος τη σειρά που θα τα διαβάσει, ανάλογα με τη διάθεση ή τα ενδιαφέροντά του.

xxiv ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Η δεύτερη τώρα ενότητα του βιβλίου, που επιγράφεται συνοπτικά «Της Ζωής», χωρίζεται και εκείνη σε διακλαδώσεις. Αρχίζει με ένα χωριστό κεφάλαιο που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ένα σημειω ματάριο για την κρίση». Σε αυτό συγκεντρώθηκαν μερικά κείμενα που γράφηκαν πρόσφατα και αφορούν την ίδια την «κρίση». Με αμηχανία αλλά και οδύνη, προσπαθούν να ανιχνεύσουν τα αίτια, να συλλάβουν τις διαστάσεις της. Το ενδιαφέρον ωστόσο είναι άλλο. Αξίζει λοιπόν να τονισθεί, και να τονισθεί με έμφαση, ότι σε όλα τα κείμενα αυτής της ενότητας υπάρχουν σαφείς υπαινιγμοί: Ότι έτσι που προχωρούσε η Ελλάδα, με διάτρητους τους θεσμούς και τις αξίες της, θα κατέληγε κάποια στιγμή σε ένα οδυνηρό αδιέξοδο. Δεν ήταν, φυσικά, η αίσθηση αυτή κάποιου είδους προφητεία. Την πικρία του συγγραφέα απηχούσε περισσότερο, την απόγνωσή του. Ειδικά το δεύτερο κεφάλαιο, «Η Ελλάδα και ο κόσμος της», εστιάζει στα δεινά της εθνικής μας ζωής, αλλά και στα επιτεύγματα ή τις λαχτάρες της. Ένας μάλιστα όρος, που χρησιμοποιούσα συχνά στις ομιλίες και τα κείμενά μου, απέκτησε μεγάλη διάδοση και αποδοχή. Είναι η «παράλληλη» Ελλάδα, που, από τότε που γνωρίζομε την ιστορία μας, εξακολουθεί να πράττει το σωστό και το δύσκολο και να αντιτίθεται στην Ελλάδα των κενών λόγων, της δημαγωγίας ή της κομματικής ιδιο τέλειας. Φυσιολογικά φθάνει έτσι κανείς στο κεφάλαιο «Τα πάθη της ελληνικής Παιδείας», που είναι και το τρίτο αυτής της ενότητας. Εδώ, δεν χρειάζεται να ειπωθούν πολλά. Διότι τα πάθη της Παιδείας τα ζουν με κυμαινόμενη ένταση καθηγητές και φοιτητές, γονείς αλλά και οι «αρμόδιοι» σε κάθε της επίπεδο. Όπως ζουν και τα θαύματά της: τον δάσκαλο που επιμένει να διδάσκει σωστά τα παιδιά, τον φοιτητή που διακρίνεται για τον μόχθο και τη λαχτάρα του να προχωρήσει, τον Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο με το ήθος και τις ερευνητικές περγαμηνές. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι, επειδή ο συγγραφέας ανάλωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στα πράγματα της Παιδείας, και πολλές υπήρξαν οι εμπειρίες του, εδώ επέλεξε να φωτίσει ορισμένες μόνον χαρακτηριστικές πλευρές της. Είναι απλοί υπαινιγμοί, ψηφί-

ΟΙ ΙΧΝΗΛΑΣΙΕΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΥ xxv δες σε ένα οικοδόμημα χωρίς όρια. Ένα όμως ερώτημα αναδύεται σπαρακτικό: Πώς φτάσαμε εκεί; Διότι, ενώ όλοι ομνύουν στον ρόλο και τη σημασία της Παιδείας, τώρα, μετά από τόσα χρόνια, οι βασικοί της άξονες, η λειτουργία και το κύρος της, παραμένουν πληγωμένοι και διάτρητοι. Το τέταρτο, τέλος, κεφάλαιο στην ενότητα «Της Ζωής» επιχειρεί να κινηθεί έξω από τα όρια του τόπου μας, σε ερωτήματα που αγγίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο και τη μοίρα του. Θίγονται έτσι θέματα όπως η εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας, η κυριαρχία μιας οικονομίας ανοικτής αλλά και ανάλγητης, και επίσης το αναπότρεπτο, όπως φαίνεται, των πολεμικών συγκρούσεων. Μια Ελλάδα που παραπαίει καλείται συνεπώς να υπάρξει σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον μεταβαλλόμενο, αλλά και προκλητικό. «Η ανθρώπινη μοίρα», όπως είναι ο τίτλος του κεφαλαίου, επηρεάζει και διεισδύει στην ελληνική μοίρα. Το παράδοξο είναι ότι, όσον αφορά τις οικονομικές εξελίξεις τουλάχιστον, και το αντίστροφο αποδείχθηκε ότι ισχύει. Εννοείται ότι μήτε οι δύο μεγάλες ενότητες του βιβλίου, μήτε τα επιμέρους κεφάλαιά του έχουν αυστηρά τα όρια. Επικοινωνούν μεταξύ τους, άλλοτε με φανερές διόδους, κάποτε με μυστικά μονοπάτια. Στους παλιούς καιρούς δεν ήταν ξεκομμένος άλλωστε ο άνθρωπος από τα θαυμαστά του Ουρανού. Στα κείμενα του βιβλίου ίσως μάλιστα να επισημανθούν από τον αναγνώστη και κάποιες επαναλήψεις. Είναι ενσυνείδητες οι περισσότερες, είτε για να αναδείξουν μια έννοια σημαντική είτε για να συντελέσουν στην αυτονομία του κειμένου. Ενώ όμως όσα αναφέρθηκαν μπορεί να θεωρηθούν ότι περιγράφουν με επάρκεια τα περιεχόμενα του βιβλίου, το ερώτημα που αναμένει απάντηση είναι ο λόγος αν υπάρχει λόγος που εκδίδεται αυτήν τη δύσκολη εποχή. «Οι λόγοι για τους οποίους γράφεται ένα βιβλίο», έγραφα στην Κόμη της Βερενίκης, «είναι πολλοί και κάποτε δυσδιάκριτοι. Στην ουσία του ένα βιβλίο αποτελεί πάντοτε μια προσπάθεια επικοινωνίας.»αν την επικοινωνία αυτή ο συγγραφέας την επιδιώκει με τον αναγνώστη ή τον εαυτό του, δεν έχει ίσως ιδιαίτερη σημασία. Εκεί-

xxvi ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ νο που έχει σημασία είναι όταν η επικοινωνία αφήνει κάποια ίχνη εσωτερικά: στον συγγραφέα ή τον αναγνώστη του». Η βασική αυτή αλήθεια δεν έχει φυσικά αλλάξει. Έχουν όμως αλλάξει δραματικά οι συντεταγμένες, οι κοινωνικές και οικονομικές, της χώρας. Ο σημερινός αναγνώστης υφίσταται έναν καταιγισμό λέξεων και καταστάσεων που εγέννησε η κρίση και τον οδηγούν συχνά στην απόγνωση. Η ανάγκη της επικοινωνίας του συγγραφέα με τον αναγνώστη γίνεται λοιπόν εντονότερη, αλλά και πιο δύσκολη. Είναι σαν να επιδιώκεται μια χειραψία στα σκοτεινά. Καθώς όμως ο συγγραφέας και ο αναγνώστης τείνουν τα χέρια για αυτήν τη χειραψία στα σκοτεινά, εκφράζουν ένα αίσθημα βαθύτερο: Ότι, περισσότερο παρά ποτέ, δεν θα επιθυμούσαν τα χέρια αυτά να μείνουν μετέωρα. Τη δυνατότητα της χειραψίας διευκολύνει άλλωστε το γεγονός ότι κινούνται, ο συγγραφέας και ο αναγνώστης, σε έναν κοινό νομίζω άξονα. Για την Ελλάδα και τη ζωή έχουν τις ίδιες ίσως αγωνίες. Ταυτόχρονα όμως αυτό λένε και οι δικές μου εμπειρίες αισθάνονται μεγάλη έλξη για τα θαυμαστά του Σύμπαντος και τα απέραντα μυστήριά του. Με τον καιρό ωστόσο αναδύθηκε και ένας πρόσθετος λόγος που ο συγγραφέας θέλησε να συγκεντρωθούν εδώ κάποια από τα κείμενά του και να αποκτήσουν τη λάμψη και τη διάρκεια ενός βιβλίου. Συνειδητοποίησε με έκπληξη ότι πολλά από αυτά αποτελούν μια έμμεση απάντηση στην αγωνία του αναγνώστη, αλλά και του κόσμου γενικότερα, που εξακολουθεί να ρωτά «πού είναι οι πνευματικοί άνθρωποι, και γιατί δεν παίρνουν θέση;». Το θέμα είναι περίπλοκο, και εδώ μόνον κάποιοι υπαινιγμοί μπορεί να διατυπωθούν. Οι λεγόμενοι πνευματικοί άνθρωποι, όταν είναι άξιοι αυτού του τίτλου, θεωρώ κι εγώ ότι πρέπει να παίρνουν θέση στις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας μας. Εννοείται όμως ότι σε εκείνους ανήκει πρώτιστα η επιλογή για τον τρόπο ή τον χρόνο που θα εκφρασθεί αυτή η θέση. Συνήθως μάλιστα, αν δεν επιδιώκουν το εύκολο χειροκρότημα, αρνούνται να ταυτισθούν με τις κραυγές που κυριαρχούν στην αγορά. Άλλοι πάλι εμμένουν απλώς στο έργο τους, το καλλιτεχνικό ή το συγγραφικό. Αν το έργο αυτό υπερβεί τη

ΟΙ ΙΧΝΗΛΑΣΙΕΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΥ xxvii δοκιμασία του χρόνου, δίδει μακροπρόθεσμα μια «απάντηση», και ενδεχομένως σημαντική, στο ερώτημα που διατυπώνεται στις μέρες μας. Ακραίο παράδειγμα, διδακτικό από πολλές πλευρές, υπήρξε βέβαια ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Στη δημόσια δεν λέω καν τη λέξη «πολιτική» ζωή της εποχής ελάχιστα συμμετείχε. Πουθενά όμως αλλού όσο στους στίχους του δεν βρίσκει κανείς συμπυκνωμένα τα δεινά της ελληνικής ιστορίας, τους τριγμούς του παρελθόντος και του παρόντος. Ας έλθομε όμως και πάλι στο βιβλίο που κρατά στα χέρια του ο αναγνώστης. Όπως ανέφερα ήδη, στις σελίδες του, και ειδικά στο δεύτερο μέρος, με τον γενικό τίτλο «Της Ζωής», περιγράφονται ή μπορούν να ανιχνευθούν πολλές από τις ελληνικές παθογένειες, που αργά αλλά σταθερά θα οδηγούσαν στη σημερινή «κρίση», στην σημερινή έκλειψη διαρκείας του Ήλιου. Υπάρχουν κείμενα για την Παιδεία και τα εκφυλιστικά της φαινόμενα. Γίνονται συχνές αναφορές στις ανεπάρκειες του πολιτικού μας συστήματος. Τονίζεται πολύ συχνά μάλιστα το πόσο οι αξίες της εθνικής μας ζωής ήσαν πλαστές, και το ότι εύκολα θυσιάζαμε το μέλλον προς χάριν ενός χάρτινου παρόντος. Αναφέρεται με έμφαση η κακοποίηση του ελληνικού τοπίου και η περιφρόνηση, στις πόλεις και τα νησιά, της μοναδικής αισθητικής του. Πράγμα που σήμαινε, πολύ απλά, άλωση της ψυχής μας. Με δυο λόγια, οι σελίδες του βιβλίου αποτελούν ένα οδυνηρό, προειδοποιητικό «οδοιπορικό» για την Κρίση. Όπως επισημαίνεται σε ένα από τα πρόσφατα κείμενά του: «Ξέραμε για τα ρυάκια: Ότι η Παιδεία μας ήταν λειψή, ότι το Κράτος έπασχε, ότι η επιφανειακή μας ευμάρεια έκρυβε ανομίες και κυνισμό. Μαθαίναμε ότι τα ρυάκια είχαν γεμίσει πέτρες και σκουπίδια, όχι όμως ότι το ποτάμι που κατέληγαν φούσκωνε διαρκώς, και τώρα κινδυνεύει να πνίξει χωριά και ανθρώπους». Το ποτάμι πνίγει ήδη χωριά και ανθρώπους. Δεν έχει λοιπόν κανένα νόημα να διεκδικήσει ο συγγραφέας τον τίτλο του μικρού προφήτη. Οι μεγάλοι προφήτες έτσι κι αλλιώς εξέλιπαν. Ούτε να υπενθυμίσει με χαιρεκακία σε όσους ρωτούν σήμερα «πού είναι οι

xxviii ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ πνευματικοί άνθρωποι;» ότι τόσα χρόνια, που εδώ ή εκεί δήλωναν με αξιοσύνη την παρουσία τους, λίγοι φαίνεται να τους άκουγαν. Αυτό που έχει σημασία, κατά την ταπεινή γνώμη του γράφοντος, είναι να φύγομε όσο γίνεται από αυτό το κλίμα που θερίζει την καθημερινότητα και τα όνειρά μας. Όπως πάλι επισημαίνεται σε ένα από τα πρόσφατα κείμενα του βιβλίου: «Η μόνη μου επιθυμία είναι να εξέλθω. ΤΟ ΕΧΙΤ. Aπό αυτό που είναι σήμερα η πατρίδα, από όσα ζούμε καθημερινά και τα όσα προοιωνίζεται το μέλλον. Κουράστηκα να είμαι κι εγώ μέρος της μελαγχολίας που όλο και περισσότερο τυλίγει τα πρόσωπα και τους δρόμους. Δεν αντέχεται η βεβαιότητα: Ότι αν προχωρήσουμε έτσι, μας μέλλονται χειρότερα δεινά, η τραγωδία ενεδρεύει». Ενώ λοιπόν το παρόν βιβλίο αποτελεί, με τον τρόπο του, ένα οδοιπορικό ή μια προειδοποίηση για την κρίση, δεν θέλει καθόλου να μείνει σε αυτήν. Επιχειρεί, αντίθετα, να προσφέρει μια έξοδο, μια διέξοδο καλύτερα σε κόσμους άλλους, που μιλούν για τα θαυμαστά του Σύμπαντος και για αξίες, βαθύτερες και μονιμότερες, της ζωής. Σε αυτό το σημείο μάλιστα ο συγγραφέας αισθάνεται την ανάγκη να σταθεί λίγο και να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του. Διότι τα βιβλία που έχει γράψει αγαπήθηκαν με θέρμη και επιμονή από τους αναγνώστες. Μεγαλύτερη όμως σημασία από τα αντίτυπα που διατέθηκαν έχουν ίσως τα ίχνη που άφησαν στην ψυχή των αναγνωστών και εκφράζονται με γράμματα, κριτικές, προφορικά σχόλια κι ακόμα ποιήματα, πίνακες ζωγραφικής, μουσικές συνθέσεις, λόγο θεατρικό. Μόνον που αυτός ο αναγνώστης, ο υπομονετικός και ευγενικός αναγνώστης, δεν έχει τυπική τη μορφή. Δεν ήταν μόνον ο καθηγητής στο σχολείο και το πανεπιστήμιο, ο διανοούμενος με τα πολλά ενδιαφέροντα, ο επίμονος ταξιδευτής σε βιβλία και βιβλιοπωλεία. Η χαρά του γράφοντος, η μεγάλη, ήταν ότι αυτός ο αναγνώστης αποκάλυπτε διαρκώς και καινούργια πρόσωπα: από τον μαθητή σε ένα απομακρυσμένο σχολείο της Δράμας, μέχρι την καλλιτέχνιδα του χορού σε ένα κεντρικό θέατρο της Αθήνας και από τον αστυνο-

ΟΙ ΙΧΝΗΛΑΣΙΕΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΥ xxix μικό φρουρό σε μια πανεπιστημιακή δίκη στο Ρέθυμνο, μέχρι τον νέο άνθρωπο που λειτουργούσε ένα καφενείο στη Μάνη. Είναι σαν οι κόσμοι του συγγραφέα, που εκφράζονται και στις σελίδες που ακολουθούν τα μυστήρια του Σύμπαντος και η μοίρα της Ελλάδας, τα δεινά της Παιδείας αλλά και οι φωτεινές διαδρομές της, οι κατακτήσεις της επιστήμης και τα μετέωρα βήματα του ανθρώπου να διαστέλλονται αιφνίδια και ανεξήγητα, να καλύπτουν διαρκώς τον χώρο και τον χρόνο, να εκτείνονται και να συναντούν τον κόσμο και τους κόσμους του αναγνώστη. Στο βιβλίο, άλλωστε, που κρατά στα χέρια του ο αναγνώστης, θα επισημανθεί γρήγορα μια ιδιαιτερότητα: το εύρος αλλά και η ποικιλία της θεματολογίας. Η ποικιλία αυτή ανακλά ασφαλώς την προσωπικότητα του συγγραφέα, την πολύπλοκη και ίσως αντιφατική. Είναι αλήθεια ότι ο γράφων δεν πίστεψε ποτέ στην εξειδίκευση, στα περιχαρακωμένα όρια των ενδιαφερόντων ή των γνώσεων. Έτρεφε απλώς εκτίμηση απέραντη στην ανθρώπινη ποιότητα και την ποιότητα του νου. Και η ποιότητα αυτή μήτε με διδακτορικά διπλώματα μετράται, μήτε με όσα μας χαρίζει η κοινωνική αναγνώριση. Ως πρώτο χαρακτηριστικό της έχει την αναζήτηση της αλήθειας και τον σεβασμό προς την πραγματική Γνώση, που δεν είναι πάντοτε το άθροισμα των γνώσεων. Στις σελίδες του βιβλίου ελπίζεται ότι ο αναγνώστης, ο ευγενικός αναγνώστης, θα αναγνωρίσει την προσπάθεια του συγγραφέα, τη βασανιστική, να μην προδώσει όσα ο ίδιος χρόνια τώρα συντηρεί ως κριτήρια εσωτερικά. Ενώ όμως είναι αλήθεια ότι Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής έχει και τον χαρακτήρα μιας προσωπικής πορείας, η πρόθεσή του είναι διαφορετική. Σημασία έχει αν, μέσα από τα δικά μας μετέωρα βήματα, μπορούν να αναδειχθούν κάποιες ιδέες με καθολικότερη ισχύ, κάποιες αξίες που δύσκολα ορίζονται. Σε ένα σπουδαίο βιβλίο του Ίταλο Καλβίνο, ο ήρωάς του, ο κύριος Πάλομαρ, φέρει το όνομα που δίδει και τον τίτλο στο βιβλίο ενός μεγάλου αστεροσκοπείου στην Αμερική. Ο κύριος Πάλομαρ ανιχνεύει λοιπόν ακατάπαυστα τον Κόσμο, ανακαλύπτει και

xxx ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ διερευνά τη φύση, την πόλη, τους ανθρώπους και τις κινήσεις τους ύστερα το βλέμμα του βυθίζεται στο αχανές διάστημα, προσπαθώντας να πετύχει έναν βουβό διάλογο με τα άστρα. «Έχουν περάσει εβδομάδες ή και μήνες», εξιστορεί ο Καλβίνο, «από τη νύχτα που ο κύριος Πάλομαρ κοίταξε για τελευταία φορά τα αστέρια. Απόψε ο ουρανός μοιάζει πολύ πιο γεμάτος απ ό,τι δείχνει ο οποιοσδήποτε χάρτης σε σχέση με τις τυπωμένες εικόνες του, η πραγματικότητα φαντάζει πιο σύνθετη και λιγότερο καθαρή»για να αναγνωρίσει λοιπόν κανείς έναν αστερισμό, αρκεί να προσέξει πώς αυτός θα απαντήσει όταν τον φωνάξουν. Όταν το όνομα που βρίσκει ο κύριος Πάλομαρ είναι το σωστό, το καταλαβαίνει αμέσως, γιατί καλύπτει στο αστέρι μια ανάγκη, γιατί του χαρίζει μια σαφήνεια που πριν δεν είχε». Κατά βάθος, αυτό προσπαθεί να κάνει και ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου: Να δώσει το σωστό όνομα στα σιωπηλά άστρα του ουρανού και αν απαντήσουν, θα ξέρει πια ότι είναι σε θέση να συνομιλήσουν με τον εσώτερο και κάπου άγνωστο εαυτό του, με τους ψιθυρισμούς ή τα κρυφά του νεύματα. Ελπίζει ωστόσο, ο συγγραφέας πάντοτε, ότι ο αναγνώστης, ο καλός και ευγενικός αναγνώστης, αυτά τα νεύματα και τους ψιθυρισμούς θα αναγνωρίσει ως δικά του ότι κάπου απηχούν και τον δικό του εσώτερο εαυτό. Ο αστρολάβος είναι άλλωστε εκεί, δίπλα του και μέσα του, για να προσδιορίσει τα αστέρια πάνω από τον ορίζοντα, για να σκοπεύσει τον Ήλιο. Τότε η χειραψία του με τον συγγραφέα δεν θα είναι πια στα σκοτεινά. Θα γίνει υπό το στοργικό βλέμμα και το φως των άστρων, και θα συνοδεύεται από μια αίσθηση διαφορετική του Ουρανού και της Ζωής.

Σύντομο ιστορικό και ευχαριστίες Η έκδοση ενός βιβλίου είναι μια μακρά και επίπονη διαδικασία. Όταν κάποια στιγμή φθάσει στο τέλος της, ο συγγρα φέας αισθάνεται αμήχανος: Ποιους άραγε να ευχαριστήσει από τους πολλούς ορατούς και αόρατους συντελεστές της εκδόσεως; Ας δούμε τα πράγματα από την αρχή. Το παρόν βιβλίο, όπως ήδη αναφέρθηκε, συνθέτουν ποικίλα κείμενα για το Σύμπαν και τη Ζωή. Για την επιλογή τους, ο συγγραφέας εξάντλησε όλα τα περιθώρια αυστηρότητας. Πολλά εμφανίζονται για πρώτη φορά, ενώ άλλα πάλι διαβάστηκαν σε ειδικές περιστάσεις, και είναι άγνωστα στο ευρύ κοινό. Κάποια κείμενα σε μια πρώτη μορφή έχουν δημοσιευθεί παλαιότερα στο Βήμα, και σε νεώτερες εποχές στην Ελευθεροτυπία. Ένα μέρος τους μάλιστα υπήρξε η βάση για τα Κοσμο γραφήματα, το δεύτερο βιβλίο του γράφοντος, που εξέδωσαν οι καλές εκδόσεις «Πόλις». Μετά την οδυνηρή, όσο και άδικη έκλειψη της Ελευθεροτυ πίας, η ανάγκη να εκφράζεται δημόσια οδήγησε τον γράφοντα στο διαδικτυακό «Protagon» στο δημιουργικό του περιβάλλον έζησε και ζει ακόμα αυτήν τη νέα μορφή επικοινωνίας. Κάποια από τα άυλα κείμενα που «ανέβηκαν» εκεί και αφορούν την ελληνική κρίση έχουν επίσης περιληφθεί στο παρόν βιβλίο. Ζητούν τώρα να επικοινωνήσουν με τον αναγνώστη που αναζητά πάντοτε το τυπωμένο χαρτί και το άρωμα που αναδίδουν οι σελίδες του.

xxxii ΕΝΑΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Αυτόν, τον αναγνώστη, ήθελα πρώτα από όλα να ευχαριστήσω. Η επίμονη και συνεχής προσοχή του στα γραπτά μου, όποια μορφή και αν έπαιρναν, και η παρουσία του στις ομιλίες μου, υπήρξε για μένα ανάσα και κίνητρο, μου έδινε έμπνευση και συγκίνηση. Αλλιώς, δεν θα εύρισκα ίσως τη δύναμη να ακολουθήσω τον αστρολάβο στις ποικίλες διαδρομές του στον Ουρανό και στην ανθρώπινη Ζωή. Στην επίπονη πάντως διαδικασία που χρειάσθηκε το παρόν βιβλίο για να φτάσει στα χέρια του αναγνώστη, ο υπογράφων στάθηκε τυχερός: Είχε τη φροντίδα καλών φίλων, που είχαν ωστόσο ικανότητες και άποψη. Η παρουσία της Φιλένας Βενάρδου, πρώτα και κύρια, ήταν σημαντική σε όλα τα στάδια: Από την επιλογή των κειμένων και τη σύνθεσή τους, μέχρι τις τελικές διορθώσεις. Υπήρξε, κυριολεκτικά, ο φύλακας άγγελός του. Διότι πίστεψε από την αρχή στο περιεχόμενο του βιβλίου και πίεζε συνεχώς τον συγγραφέα να περιορίσει τις πνευματικές του ατασθαλίες και να αφιερωθεί στην έκδοσή του. Η τελειοθηρία όμως, ή ίσως η απλή αμφιθυμία για την αξία των γραπτών του, δεν έπαυσε να χαρακτηρίζει τον γράφοντα. Έδωσε λοιπόν την τελική μορφή του βιβλίου σε μια νέα κοπέλα, που συνηθίζει να τον αποκαλεί «δάσκαλο». Οι «μαθητές» είναι καμιά φορά και οι καλύτεροι κριτές. Η Δανάη Κορομβόκη, που κάνει μεταπτυχιακά στη νέα ελληνική φιλολογία, ενθουσιάστηκε από τα κείμενα του Αστρολάβου, κι έκανε ενδιαφέρουσες επισημάνσεις. Από αυτήν εδώ τη θέση τής εκφράζω τις ευχαριστίες μου και την ευχή να μην πτοηθεί από τη σκληρότητα των καιρών. Οχυρωμένο λοιπόν το βιβλίο από τον εσωτερικό ψίθυρο της αμφι βολίας, όφειλε να περικλείεται και από ένα άξιο εξώφυλλο. Δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Χρειάσθηκε η ξεχωριστή φωτογραφική τέχνη της Λίλας Σωτηρίου και η συνεργασία της με τον σπουδαίο γραφίστα Γιώργο Τζαμτζή, για να πάρει το εξώφυλλο την οριστική μορφή του. Στην όλη διαδικασία συνέβαλε με το άγρυπνο μάτι του ένας πολυτάλαντος άνθρωπος και καλλιτέχνης, ο Δημήτρης Διαμαντόπουλος. Ο Αστρολάβος στάθηκε έτσι τυχερός. Διότι, στις

ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ xxxiii ατέλειωτες περιπλανήσεις του στον ουρανό, περιβάλλεται πια από τους ανθρώπους και την ανάσα της Τέχνης. Οι ευχαριστίες μου, τέλος, προς τη Διονυσία Δασκάλου, «ρούκουνα» κρητική λέξη που σημαίνει το στήριγμα, την πιο γερή γωνιά των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, δεν έχουν ούτε αρχή ούτε όριο στον χρόνο. Όπως και στα προηγούμενα βιβλία μου, ασχολήθηκε με τις λεπτομέρειες αλλά και το όλον, και η εργατικότητά της δεν περιγράφεται εύκολα πρέπει απλώς να την ζήσεις. Την ίδια φροντίδα για τις λεπτομέρειες αλλά και για το όλον έδειξε και ο Στέφανος Τραχανάς, ο Διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Είχε όμως και μια πρόσθετη συμβολή, αναντικατάστατη: ότι διεξήλθε τα κείμενα του βιβλίου που είχαν «επιστημονικό περιεχόμενο» και έκανε ουσιώδεις παρατηρήσεις. Απέδειξε έτσι και πάλι τη βαθύτατη γνώση του της Φυσικής αλλά και την αίσθηση των λεπτών αποχρώσεων της γλώσσας. Όσο για την Εύα με το δικό της ή το δικό μου επώνυμο, που ανάμεσα στις πιεστικές υποχρεώσεις της είναι Διευθύντρια στο Ιστορικό Μου σείο Κρήτης εύρισκε πάντα τους τρόπους να απαλύνει τις εντάσεις μου, τις εσωτερικές ή τις εξωτερικές, θέλω απλώς να επαναλάβω μια παλαιότερη αφιέρωση: Ἦ μεγάλα χάρις δώρῳ σὺν ὀλίγῳ. Έτσι πήρε τον δρόμο του αυτός ο παράδοξος Αστρολάβος του Ου ρα νού και της Ζωής. Όπως όμως σημείωνα και στην Κόμη της Βερενίκης, ένα βιβλίο το κάθε βιβλίο έχει την τύχη ενός μηνύματος που, καθώς λένε οι ναυτικές ιστορίες, ρίχνεται στη θάλασσα μέσα σε ένα μπουκάλι. Ανεξάρτητα αν το μήνυμα είναι σπουδαίο ή ασήμαντο, αν τα γράμματά του είναι καλλιγραφικά ή χαραγμένα σε μια φλούδα δένδρου, το μήνυμα έφυγε οριστικά από το χέρι εκείνου που το έγραψε. Χρειάζεται τα ρεύματα της θάλασσας να έχουν τη σωστή κατεύθυνση, και οι άνθρωποι να περιδιαβάζουν στις παραλίες, για να φτάσει το μήνυμα, όπως και το στίγμα εκείνου που το έγραψε, στον ορίζοντα του βλέμματος και τις ψυχές τους.

Aʹ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

I Τα θαυμαστά του Σύμπαντος Γνωριμία με το Σύμπαν 5 Διαλογισμοί υπό τον καλοκαιρινό ουρανό 13 Εγώ, ο Κομήτης Hale-Bopp 19 Ένας παράδοξος αγγελιαφόρος του Σύμπαντος 29 Υπέρλαμπρες εκρήξεις αστεριών 35 Η γοητεία της αντιύλης 39 Η σκοτεινή θάλασσα του Σύμπαντος 45 Ένας αιώνας φωτεινής κυριαρχίας 51

εισαγωγή Γνωριμία με το Σύμπαν (μια φανταστική συνομιλία με τον συγγραφέα) Τι καινούργιο έφερε ο εικοστός αιώνας στις γνώσεις μας για το Σύμ παν; Πολλά και ριζοσπαστικά. Tόσο ως προς την έκταση και τη δομή του Σύμπαντος, όσο και σε σχέση με την ίδια του τη Γένεση. O μύθος βέβαια λέει ότι δεν μπορούμε να μετρήσομε τα άστρα. Εκείνα όμως που διακρίνονται με γυμνό μάτι στον νυκτερινό ουρανό δεν ξεπερνούν τις τρεις χιλιάδες, και ανήκουν όλα στον Γαλαξία μας. Σήμερα ωστόσο ξέρομε ότι ο Γαλαξίας μας που οι παλιοί αποκαλούσαν «Iορδάνη ποταμό» περιέχει τουλάχιστον 200 δισεκατομμύρια άστρα! Kαι σαν να μην έφθανε αυτός ο απίστευτος αριθμός, έχει εξακριβωθεί επίσης ότι ο Γαλαξίας μας δεν είναι μοναδικός, αλλά ένας ανάμεσα σε δισεκατομμύρια άλλους. Πόσο μακριά λοιπόν βρίσκονται τα άστρα; Oι αποστάσεις στο Σύμπαν είναι τεράστιες. Γι αυτό και μετρώνται σε έτη φωτός, που είναι η απόσταση που διανύει το φως σε ένα έτος. Aπό την πολύπαθη σχολική μας παιδεία ξέρομε ότι το φως τρέχει με την κολοσσιαία ταχύτητα των 300.000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο. Eίναι μια ασύλληπτη ταχύτητα. Eντούτοις, ένα διαστημόπλοιο που θα εκινείτο με αυτήν την ταχύτητα χρειάζεται τέσσερα έτη για να φθάσει στο κοντινότερο αστέρι μετά τον Ήλιο μας, που είναι ο άλφα του Kενταύρου. Για

6 Αʹ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ: Ι ΤΑ ΘΑΥΜΑΣΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ να διασχίσομε, όμως, με την ίδια κολοσσιαία ταχύτητα ολόκληρο τον Γαλαξία μας απαιτούνται 100.000 έτη! Και οι γαλαξίες; O κοντινότερος σε μας γαλαξίας που διακρίνεται με γυμνό μάτι ή ένα απλό τηλεσκόπιο είναι ο γαλαξίας της Aνδρομέδας. Απέχει δύο εκατομμύρια έτη φωτός. Oι υπόλοιποι γαλαξίες ανιχνεύονται μόνο με πολύ ισχυρά τηλεσκόπια και απέχουν εκατοντάδες εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια έτη φωτός από μας. Oι πιο μακρινοί είναι οι μυστηριώδεις κβάσαρς, που έχουν εντοπισθεί με ισχυρά ραδιοτηλεσκόπια, εκπέμπουν τεράστια ποσά ενέργειας και βρίσκονται στις εσχατιές του Σύμπαντος. Δεν είμαστε, λοιπόν, το κέντρο του Σύμπαντος H σύγχρονη αστρονομία δεν έχει καμιά αυταπάτη γι αυτό. Πριν από μερικούς αιώνες, ο Kοπέρνικος που βάδισε στα ίχνη του Aρίσταρχου του Σάμιου, αλλά και οι παρατηρήσεις του Γαλιλαίου, εκθρόνισαν οριστικά τη Γη από το κέντρο του ηλιακού συστήματος. Aυτή όμως ήταν μόνο η αρχή. Σήμερα γνωρίζομε ότι ούτε το ηλιακό μας σύστημα ούτε καν ο ίδιος ο Γαλαξίας μας αποτελούν το κέντρο του Σύμπαντος. Ο πλανήτης Γη είναι μια ασήμαντη κουκκίδα, που ανήκει σε ένα σχετικά ασήμαντο ηλιακό σύστημα, κι εκείνο πάλι ανήκει σε έναν γαλαξία από τους αρίθμητους που υπάρχουν. H ιδιαιτερότητα της Γης, προς ώρας τουλάχιστον, είναι ότι φιλοξενεί ζωή. Aυτό το αδιανόητο Σύμπαν υπήρχε λοιπόν από πάντα; Έτσι πιστεύαμε πριν από μερικές μόνον δεκαετίες. Σήμερα ωστόσο υπάρχει η πεποίθηση ότι το Σύμπαν γεννήθηκε από μια Mεγάλη Έκρηξη που έλαβε χώρα πριν από 14 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. Tα σημάδια της ασύλληπτης αυτής Eκρήξεως υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Eξακριβώθηκε ότι οι γαλαξίες απομακρύνονται ο ένας από τον άλλο με τεράστια ταχύτητα, ενώ ένα ασθενικό φως υπόλειμμα της Mεγάλης Eκρήξεως φθάνει στη Γη από όλες τις κατευθύνσεις του ουρανού. Tο Σύμπαν λοιπόν όχι μόνον έχει μια ενδιαφέρουσα προϊστορία, αλλά και μια Αρχή στον χρόνο.

Και τα άστρα; ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ 7 Tα πρώτα άστρα σχηματίζονται από συμπυκνώσεις της συμπαντικής ύλης, που αποτελείται κυρίως από υδρογόνο. Οι διεργασίες αυτές αρχίζουν λίγα δισεκατομμύρια χρόνια μετά τη Mεγάλη Έκρηξη. Tο φως των αστεριών οφείλεται σε πυρηνικές αντιδράσεις που γίνονται στο εσωτερικό τους. Tο εντυπωσιακό πάντως είναι ότι τα άστρα δεν είναι αιώνια, όπως πίστευαν παλαιότερα. Γεννιώνται κάποια στιγμή το Nεφέλωμα του Ωρίωνα είναι ένα «λίκνο» αστεριών, ζουν έναν βίο πολυτάραχο, που διαρκεί συνήθως εκατομμύρια χρόνια, και έχουν, όπως και οι άνθρωποι, ένα αναπότρεπτο τέλος. Tο Σύμπαν είναι γεμάτο από ιδιόμορφα αστρικά πτώματα. Δηλαδή; Aν ένα άστρο είναι μικρότερο από τον Ήλιο, σιγά σιγά θα αρχίσει να χάνει τη λάμψη του, επειδή τα πυρηνικά του καύσιμα εξαντλούνται. Έτσι θα έχει ένα ήρεμο και αξιοπρεπές τέλος σαν «λευκός νάνος», που δεν ακτινοβολεί πια. O Ήλιος μας θα καταλήξει και αυτός σε λευκό νάνο, αφού όμως περάσει από ένα ενδιάμεσο στάδιο: πρώτα θα διογκωθεί σε ένα μεγάλο αστέρι με κοκκινωπό χρώμα, στον λεγόμενο «ερυθρό γίγαντα». Tο μέγεθός του θα είναι τέτοιο που θα καταπιεί τους πλανήτες και τη Γη. Eίναι η εκπύρωσις, το τέλος δηλαδή του κόσμου μέσα στη φωτιά, στην οποία αναφέρεται και η αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Eυτυχώς, οι υπολογισμοί δείχνουν ότι το τέλος της Γης από την καυτή ανάσα του Ήλιου αν φυσικά μέχρι τότε η ανθρώπινη μωρία την έχει αφήσει ανέπαφη θα επισυμβεί σε 5 δισεκατομμύρια χρόνια. Mερικά όμως αστέρια, πολύ μεγαλύτερα από τον Ήλιο, έχουν μια δραματική μοίρα: επειδή η ζωή τους είναι μια διαρκής πάλη με τη βαρύτητα, που απειλεί διαρκώς να τα συνθλίψει, κάποια στιγμή περίπου αυτοκτονούν. Mε μια κατακλυσμική έκρηξη, εκσφενδονίζουν ένα μεγάλο μέρος της ύλης τους στο διάστημα. Eίναι οι περίφημες εκρήξεις υπερκαινοφανών αλλιώς γνωστοί με το κακόηχο όνομα σουπερνόβα που λάμπουν όσο ένας γαλαξίας. H πρώτη έκρηξη

8 Αʹ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ: Ι ΤΑ ΘΑΥΜΑΣΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ υπερκαινοφανούς καταγράφηκε με λεπτομέρειες το 1054 μ.x. από έναν Kινέζο αστρονόμο που υπηρετούσε στην αυλή του αυτοκράτορα. Η έκρηξη όμως θεωρήθηκε κακό σημάδι και ο αυτοκράτορας διέταξε την εκτέλεση του αστρονόμου, επειδή δεν την είχε προβλέψει. Έτσι είναι πάντα η Εξουσία! Ήταν, πράγματι, κακό σημάδι; Το αντίθετο. Όπως λέει ο Aριστοτέλης, «τίποτε δεν είναι άσκοπο, τίποτε περιττό». Oι σύγχρονες αντιλήψεις είναι ότι οι εκρήξεις υπερκαινοφανών υπήρξαν απαραίτητες για την εμφάνιση ζωής, και συνεπώς και για την ίδια τη δική μας ύπαρξη. Διότι, χάρις στις τεράστιες θερμοκρασίες που υπάρχουν ή αναπτύσσονται κατά την έκρηξη στο εσωτερικό του αστεριού, παράγονται τα βαριά στοιχεία: το κάλιο, ο σίδηρος, το ασβέστιο, ακόμα και ο χρυσός. Φαίνεται, λοιπόν, ότι στο πολύ μακρινό παρελθόν, μια έκρηξη υπερκαινοφανούς διέσπειρε τα στοιχεία αυτά στο διάστημα και τα ανέμειξε με την αρχέγονη Γη και την ατμόσφαιρά της. Aπό κει πέρασαν στον θαυμαστό κύκλο της ζωής, που πρέπει να άρχισε τα πρώτα δειλά του βήματα πριν από τρία περίπου δισεκατομμύρια χρόνια, και από εκεί στον ανθρώπινο οργανισμό. Όσο λοιπόν και αν αυτό μοιάζει με παραμύθι, είμαστε φτιαγμένοι από αστερόσκονη. Kαι τη ζωή μας την οφείλομε στον θάνατο κάποιου άστρου. H έμφυτη διάθεση του ανθρώπου να συνδεθεί με τα άστρα και τη μοίρα τους αποκτά έτσι επιστημονική βάση. Δεν ενισχύει αυτό την αστρολογία; Kάθε άλλο. Είναι γεγονός ότι η αστρολογία συμβάδισε στην αρχή με την αστρονομία. Σήμερα όμως εκμεταλλεύεται απλώς και συνήθως επ αμοιβή την άγνοια, τους φόβους και τη λαχτάρα του ανθρώπου. Oι αστερισμοί άλλωστε δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Eίναι η προβολή στον ουράνιο θόλο μιας ομάδας άστρων που απέχουν μεταξύ τους δεκάδες ή και εκατοντάδες έτη φωτός. Tο σχήμα τους το δίδει η ανθρώπινη φαντασία. Eίναι ωραίο να γνωρίζει κανείς τους μύθους που συνοδεύουν τους αστερισμούς, και ανόητο να πιστεύει ότι επηρεάζουν τη ζωή ή τον χαρακτήρα μας.

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ 9 Ένας τέτοιος μύθος έδωσε, νομίζω, τον τίτλο στο πρώτο βιβλίο σας Πράγματι. Η «Kόμη της Bερενίκης» είναι ένας πανάρχαιος αστερισμός, που διακρίνεται καθαρά τον Mάιο κοντά στη Mεγάλη Άρκτο. Σύμφωνα με τον μύθο που, όπως κάθε μύθος, έχει πολλές παραλλαγές ο αστερισμός πήρε το όνομά του από τη βασίλισσα Bερενίκη, που έζησε στην ελληνιστική Aλεξάνδρεια. H Bερενίκη διακρίθηκε όχι μόνον για την ομορφιά της, αλλά και για την αγάπη της στα γράμματα και τις τέχνες. Kάποια όμως εποχή έβαλε τάμα τα πανέμορφα μαλλιά της για να γυρίσει σώος ο άνδρας της, ο Πτολεμαίος Γ, από μια εκστρατεία του στη Συρία. Έτσι και έγινε. H θεά Aφροδίτη μετέφερε τα μαλλιά στους ουρανούς και η Kόμη της Bερενίκης λάμπει έκτοτε στο στερέωμα, νοσταλγώντας όμως πάντοτε τη βασίλισσα και τον κόσμο των ανθρώπων. Άλλη παραλλαγή του μύθου θέλει τη Bερενίκη γυναίκα του ερωτικού πάθους, που συνωμότησε με τον αστρονόμο της αυλής και εραστή της. Όπως και να έχει το πράγμα, η Bερενίκη άφησε εποχή: υπάρχουν νομίσματα και ψηφιδωτά με την υπέροχη μορφή της, και πολλά χωριά στην Aίγυπτο ακόμα όμως και ένα στη δική μας Ήπειρο! πήραν το όνομά τους από την Kόμη της. Όσο για το βιβλίο μου, μιλά για τη γένεση του Σύμπαντος και την εξέλιξη των άστρων, αλλά και τους κινδύνους που απειλούν τον πλανήτη μας. Mε τη Bερενίκη και την Kόμη της προσπάθησα να συνδέσω την επιστημονική γνώση με τη γυναικεία φύση και τον πρωταρχικό της ρόλο στη ζωή. Υπάρχουν λοιπόν κίνδυνοι για τον πλανήτη; Oρατοί ήδη. Και δεν εννοώ την πτώση ενός μεγάλου αστεροειδούς ή την έκρηξη ενός υπερκαινοφανούς στη γαλαξιακή μας γειτονιά. Aυτοί, χωρίς να μπορούν να αποκλεισθούν, έχουν πολύ μικρή πιθανότητα, και χρησιμεύουν περισσότερο για την παραγωγή εντυπωσιακών ταινιών ή μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας. Oι σοβαρότεροι κίνδυνοι για τον πλανήτη έχουν, δυστυχώς, ανθρωπογενή προέλευση. Eίναι η ρύπανση του αέρα και των θαλασσών, η υπερφόρτωσή του με πυρηνικά όπλα και εργοστάσια, η μείωση του

10 Αʹ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ: Ι ΤΑ ΘΑΥΜΑΣΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ όζοντος και των ενεργειακών μας πηγών, η λειψυδρία. Kοντολογίς, ο άνθρωπος δεν σέβεται τις οικολογικές ισορροπίες του πλανήτη, ούτε το θαύμα και την ποικιλία της ζωής. H ευχή μου είναι να αφυπνισθεί γρήγορα, πριν τα αδιέξοδα καταστούν δραματικά. Πολλοί, πάντως, θεωρούν ως κίνδυνο και την ανάπτυξη της τεχνολογίας Kίνδυνο αποτελεί η χρήση της, που πάλι εξαρτάται από τον άνθρωπο, και όχι η ίδια η τεχνολογία. O Σοφοκλής είχε ήδη γράψει από παλιά, στην Aντιγόνη, ότι «με την πολυμήχανη γνώση του, που ξεπερνά κάθε προσδοκία, ο άνθρωπος προχωρά προς το καλό ή το κακό». Eίναι αλήθεια ότι ο 20 ός αιώνας σφραγίσθηκε από την εκπληκτική πρόοδο της επιστή μης. Παράλληλα, τα επιτεύγματα της τεχνολογίας δεν οδήγησαν μόνο στην κατάκτηση της Σελήνης και στα διαστημικά ταξίδια, αλλά άλλαξαν ριζικά ακόμα και την καθημερινή ζωή: τηλεόραση και κινητά τηλέφωνα, ιατρικές εφαρμογές και διαδίκτυο, υπολογιστές και αεροπορικές συγκοινωνίες. Aκόμα και η πιο τολμηρή φαντασία, λίγες δεκαετίες πριν, δεν θα μπορούσε να συλλάβει το μέγεθος των αλλαγών. Από την άλλη, δεν φαίνεται να υπάρχει αντίστοιχη πρόοδος σε ό,τι απετέλεσε πάντοτε το ανθρώπινο όνειρο: την ισορροπία με τους άλλους και τον εαυτό μας, την εξάλειψη των πολέμων και της βίας, την καταπολέμηση της αδικίας και των κοινωνικών ανισοτήτων. Eίναι αντιφατικό: οι γνώσεις δεν φαίνεται να οδηγούν στη Γνώση, ούτε σε περισσότερη σοφία για τους εαυτούς μας και τον πλανήτη. Ποια είναι λοιπόν η μοίρα μας; Tον σύγχρονο άνθρωπο τον έχω χαρακτηρίσει ως «μετέωρο». O μετέωρος άνθρωπος γνωρίζει ότι είναι ο κάτοικος ενός ιδιόμορφου αλλά ασήμαντου πλανήτη σε ένα αχανές Σύμπαν. Δεν έχει σήμερα τις βεβαιό τητες που παρείχαν παλαιότερα οι ιδεολογίες ή τα θρησκευτικά του στηρίγματα. Έτσι, ενώ είναι και ο ίδιος προϊόν μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας, έφτασε στο σημείο να απειλεί τον ίδιο τον πλανήτη που τον φιλοξενεί, αλλά και τα άλλα είδη του έμβιου κόσμου. Παράλληλα, ο ίδιος άνθρωπος είναι πάντοτε ικανός