ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΥΧΟΣ 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Χ + 7 ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΥΧΟΣ 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΚΩΔ. 4283 ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ Ταχ. Γραφείο Κ Ε Μ Π Α Θ Αριθμός Άδειας 5207/07 ΕΚΔΟΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ - ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ Αλωπεκής 47-106 76 Αθήνα - τηλ.: 210 3645751 www.eekx-kb.gr

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 Περιεχόμενα 4 Ομιλητές του XVI Meeting of Balkan Clinical Laboratory Federation and 7 th Hellenic Congress of Clinical Chemistry 7 Η Βιοχημεία και η Μοριακή Βιολογία στην Ελλάδα: Ιστορική αναδρομή και προοπτικές 10 Διαπίστευση κλινικών εργαστηρίων κατά ISO 15189 13 Κυκλοσπορίνη: Οδοιπορικό στην ανοσοκαταστολή 16 Τι κοινό έχουν το έλαιο από το ήπαρ του βακαλάου, το σπανάκι και η κυτταρομετρία ροής; Ανίχνευση και ποσοτικοποίηση των υποδοχέων του φυλλικού οξέος σε καρκινικά κύτταρα με κυτταρομετρία ροής 18 Τεχνολογία σφαιριδομετρίας 21 9 ο Σεμινάριο Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης 22 Προσεχή Συνέδρια 22 Σεμινάρια Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης Διοικητικό Συμβούλιο Πρόεδρος: Κ. Ψαρρά Αντιπρόεδρος: Α. Σταθάκη-Φερδερίγου Γ. Γραμματέας: Φ. Καράμπαμπα Αν. Γεν. Γραμματέας: Α. Χαλιάσος Ταμίας: Ε. Μπότουλα Μέλη: Α. Διακουμή-Σπυροπούλου, Χ. Κρούπης Ιδιοκτήτης: ΕΕΚΧ-ΚΒ Αλωπεκής 47-106 76 Αθήνα Τηλ.: 210 3645751 - Fax: 210 3645392 Διευθύντρια Σύνταξης Κ. Ψαρρά Νοταρά 39, 106 83 Αθήνα E-mail: stcps@hol.gr Επιτροπή Σύνταξης Μ. Βικεντίου, Μ. Γαροφαλάκη, Α. Γρηγοράτου, Ε. Κώνστα, Κ. Κωνσταντινάκου, Β. Λόη, Ν. Παπαγεωργάκης Εκδότης Σταμάτης Σταματόπουλος Focus on Health ΕΠΕ Δημιουργικός Σχεδιασμός Multimedia Trend ΕΠΕ Επιμέλεια - Παραγωγή Focus on Health ΕΠΕ Ιωάννου Γενναδίου 16, 11521 Αθήνα, Τηλ.: 210-7223046, Fax: 210-7223220 E-mail: info@focusonhealth.gr Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ: 4283 Editorial Αγαπητοί συνάδελφοι, Το φθινόπωρο έφθασε και καθώς όλοι αντιµετωπίζουµε τις «ευθύνες» µας γυρίζοντας από τις διακοπές, θέλουµε κάποιος να µας «χαϊδέψει» τα αυτιά µε ιστορίες γοητευτικές, µε ποιήµατα από αγαπηµένες συναδέλφους και παραµύθια που να ταιριάζουν µε τα χρώµατα της εποχής. Σκέφθηκα λοιπόν να σας θυµίσω ένα παραµύθι, τους «τραγουδιστάδες της Βρέµης» των αδελφών Γκριµ. Ο γάιδαρος, ο σκύλος, η γάτα και ο πετεινός, εγκαταλελειµµένοι από τα αφεντικά τους, τόσο ανόµοιοι µεταξύ τους, έγιναν φίλοι, φώναξαν και τραγούδησαν όλοι µαζί και κατάφεραν να διώξουν τους ληστές από το σπιτάκι του δάσους και έζησαν αυτοί καλά και εµείς καλύτερα. Ας ονειρευτούµε λοιπόν κι εµείς ότι µε τη συνεργασία µε άλλους επιστήµονες, όπως στις ηµερίδες για την ποιότητα, όπως στο βαλκανικό µας συνέδριο, θα διώξουµε τους «ληστές» και θα ζήσουµε και εµείς, τουλάχιστον καλά αν όχι και καλύτερα! Γνωρίζοντας βαθύτερα και µε ανοιχτό µυαλό τους άλλους, όσο και αν διαφέρουν από εµάς, είτε προέρχονται από άλλες επιστήµες, είτε από άλλες χώρες, γνωρίζουµε καλύτερα τους εαυτούς µας και τη δική µας πραγµατικότητα. Όσους περισσότερους «άλλους» µελετάς, τελικά τόσο βαθαίνει η έκφραση του δικού σου προσώπου... έγραψε πρόσφατα ο Θωµάς Σκάσσης στη Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας. Κατά τα άλλα, σε αυτό το τεύχος βρείτε πληροφορίες για τους διακεκριµένους οµιλητές του συνεδρίου µας, από πού προέρχονται, τι µπορούµε να µάθουµε από αυτούς, βρείτε πληροφορίες για τις εταιρείες Βιοχηµείας στην Ελλάδα, µάθετε για την κυκλοσπορίνη και για τους υποδοχείς φυλλικού στα κύτταρα των όγκων. Όσο για την ποιότητα, σε κάθε τεύχος θα σας υπενθυµίζουν οι «ποιοτητολόγοι», τα βήµατα προς την τελειότητα! Καλές συνεργασίες λοιπόν, καλή ποιότητα, καλό φθινόπωρο! Με φιλικούς χαιρετισµούς Κατερίνα Ψαρρά 3

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Ομιλητές του XVI Meeting of Balkan Clinical Laboratory Federation and 7 th Hellenic Congress of Clinical Chemistry Επιμέλεια - Μετάφραση: Βασιλική Λόη Φτάσαμε στον Οκτώβριο, μήνα συνάντησης των μελών και των φίλων της Ελληνικής Εταιρείας Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας, αφού το μήνα αυτό θα διεξαχθεί το 7 ο Πανελλήνιο συνέδριό μας. Φέτος, θα έχουμε τη χαρά να δούμε, να ανταλλάξουμε απόψεις και να συναναστραφούμε με πολλούς συναδέλφους από τις Βαλκανικές χώρες και άλλους από την υπόλοιπη Ευρώπη αφού το 7 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας πραγματοποιείται στο πλαίσιο διεξαγωγής του 16 th Meeting of Balkan Clinical Laboratory Federation. Το πρόγραμμα του συνεδρίου περιλαμβάνει ελεύθερες προφορικές και αναρτημένες ανακοινώσεις, στρογγυλά τραπέζια, κλινικά φροντιστήρια, αλλά και ομιλίες από πληθώρα ομιλητών οι οποίοι παρουσιάζουν σημαντική δραστηριότητα σε παγκόσμιο επίπεδο σε διάφορα θέματα που θα συζητηθούν στο συνέδριο. Dr Mario Plebani Η εναρκτήρια ομιλία του Dr Mario Plebani έχει θέμα: «Σφάλματα στην εργαστηριακή Ιατρική και ασφάλεια του ασθενούς». Ο Mario Plebani έλαβε το πτυχίο ιατρικής από το Πανεπιστήμιο της Padova με τον μέγιστο έπαινο (summa cum laude) το 1975. Στη συνέχεια, εξειδικεύτηκε στην εργαστηριακή Ιατρική (1978) και στη Γαστρεντερολογία (1983) στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Από το 2003 είναι καθηγητής πρώτης βαθμίδας Κλινικής Βιοχημείας και Κλινικής Μοριακής Βιοχημείας στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Ήταν επισκέπτης καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Harvard (2005), στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Johns Hopkins (2006) και στο Νοσοκομείο Mount Sinai (2007). Έχει διατελέσει πρόεδρος του International Society of Enzymology (ISE), πρόεδρος της Ιταλικής Εταιρείας Κλινικής Βιοχημείας και Μοριακής Κλινικής Βιολογίας και είναι πρόεδρος της ομάδας εργασίας σε θέματα εργαστηριακών σφαλμάτων και ασφάλειας ασθενών της IFCC. Έχει συμμετάσχει σε 560 εργασίες που έχουν δημοσιευτεί σε έγκυρα περιοδικά (PubMed). Έχει βραβευτεί από την ISE (King Prize, 1990) και από την AACC (2007 και 2008). Συμμετέχει στην εκδοτική ομάδα των περιοδικών: Clinical Biochemistry, CRC Clinical laboratory Sciences και International Journal of Biological Markers, Laboratory Errors and Patient Safety, Clinica Chimica Acta και Clinical Proteomics. Υπήρξε προσκεκλημένος ομιλητής σε πολλά συνέδρια της AACC και της IFCC. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με την ποιότητα στην εργαστηριακή Ιατρική, τους εργαστηριακούς δείκτες καρκίνου και ασθενειών του καρδιαγγειακού συστήματος και με in vitro δοκιμασίες διάγνωσης αλλεργιών. Το 1997 δημοσίευσε στο περιοδικό Clinical Chemistry το πολύ γνωστό άρθρο αναφορικά με τα σφάλματα σε ένα εργαστήριο επειγόντων -Stat laboratory- το οποίο 10 χρόνια αργότερα (2007) επαναδημοσιεύθηκε στο ίδιο περιοδικό λαμβάνοντας υπόψη την ήδη συσσωρευθείσα σχετική εμπειρία. Τις υπόλοιπες μέρες του συνεδρίου άλλοι προσκεκλημένοι ομιλητές είναι: Diana W. Bianchi Η Diana W. Bianchi κατέχει την τιμητική θέση καθηγήτριας της Παιδιατρικής, Μαιευτικής και Γυναικολογίας Natalie V. Zucker στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Tufts, ενώ είναι αντιπρόεδρος για την έρευνα στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Γεννημένη στο Manhattan, είναι απόφοιτος με μεγάλο έπαινο (magna cum laude) από το Πανεπιστήμιο της Pennsylvania. Πήρε το δίπλωμα της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Stanford και ειδικότητα στην παιδιατρική στο Νοσοκομείο Παίδων της Βοστόνης. Στη συνέχεια μετεκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο Harvard στη Γενετική και στη Νεογνολογία και είναι κάτοχος άδειας ασκήσεως επαγγέλματος και στις τρεις ειδικότητες. Έχει συμμετάσχει σε περισσότερες από 180 κλινικές και ερευνητικές δημοσιεύσεις. Μαζί με τον Timothy Crombleholme και την Mary D Alton έχουν συγγράψει βιβλίο αναφοράς: «Εμβρυολογία: διάγνωση και διαχείριση του εμβρύου ασθενή», που κέρδισε το βραβείο της Ένωσης Αμερικανών Εκδοτών για το καλύτερο βιβλίο αναφοράς στην Κλινική Ιατρική το 2000. Η Dr. Bianchi έχει ενεργή συμμετοχή στην International Society of Prenatal Diagnosis, στην Perinatal Research Society και στην American Pediatric Society. Γιώργος Παναγιώτου Ο Γιώργος Παναγιώτου πήρε το πτυχίο Χημείας από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το διδακτορικό του δίπλωμα στο πεδίο των υποδοχέων των αυξητικών παραγόντων από το 4

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 National Institute for Medical Research στο Λονδίνο. Στη συνέχεια εργάσθηκε αρκετά χρόνια στο Ludwig Institute for Cancer Research στο Λονδίνο, όπου ασχολήθηκε με θέματα σχετικά με την πορεία μεταβίβασης του σήματος. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1999 και σήμερα είναι Διευθυντής του Ινστιτούτου Μοριακής Ογκολογίας στο ερευνητικό κέντρο Βιοϊατρικών Επιστημών «Αλέξανδρος Φλέμινγκ». Leonidas Alexopoulos Ο Λεωνίδας Αλεξόπουλος είναι Λέκτορας στα ΤΕΙ Αθηνών. Εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Duke των Ηνωμένων Πολιτειών και μεταδιδακτορική έρευνα στο ΜΙΤ του Πανεπιστημίου Harvard και στη φαρμακευτική εταιρεία Pfizer. Αφού έμεινε 9 χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες επέστρεψε αυτή τη χρονιά στην Ελλάδα. Τα κύρια ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται σε θέματα που αφορούν τον καρκίνο ήπατος και την οστεοαρθρίτιδα. Kevin Spencer Ο Καθηγητής Spencer είναι Διευθυντής των Βιοχημικών Ελέγχων του Ιδρύματος Εμβρυϊκής Ιατρικής στο Λονδίνο, το οποίο είναι υπεύθυνο για τη δημιουργία και παρακολούθηση των κανόνων των βιοχημικών ελέγχων σε εργαστήρια διεθνώς. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στη χρήση βιοχημικών δεικτών για την πρόωρη ανίχνευση του συνδρόμου Down, άλλων χρωμοσωμιακών ανωμαλιών και άλλων πτυχών της υγείας της μητέρας και του εμβρύου. Ασχολείται επίσης με την ανάπτυξη κέντρων διδασκαλίας και εκπαίδευσης σχετικά με νέα προγράμματα προγεννητικού ελέγχου. Του έχει απονεμηθεί το βραβείο «Health Care Scientist of the Year 2007». Έχει δημοσιεύσει περισσότερες από 200 επιστημονικές εργασίες, πολλές από τις οποίες στο Prenatal Diagnosis στο οποίο είναι μέλος της εκδοτικής ομάδας. George M. Yousef Ο George M. Yousef είναι ιατρός και εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο του Toronto. Σήμερα είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Toronto και ειδικευμένος παθολόγος στο St. Michael s Hospital του Toronto. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα στρέφονται στην ογκολογία και στους δείκτες καρκίνου, ιδιαίτερα δε ασχολείται με τον καρκίνο των νεφρών. Έχει ασχοληθεί συστηματικά με τη Βιοπληροφορική και την micro RNA ανάλυση. Έχει ταυτοποιήσει 7 μέλη της οικογένειας των καλλικρεϊνών. Έχει δημοσιεύσει 98 ερευνητικές εργασίες και άρθρα ανασκοπήσεων, έχει συγγράψει 2 κεφάλαια βιβλίων, ενώ είναι κριτής σε αρκετά επιστημονικά περιοδικά. Athina Tatsioni Η Αθηνά Τατσιώνη αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Υγιεινής και Επιδημιολογίας του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων. Εργάσθηκε στο Πανεπιστήμιο Tufts ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια. Σήμερα ασκεί την Ιατρική και διατηρεί ερευνητική συνεργασία και με τα δύο Πανεπιστήμια. Οι φίλοι ομιλητές εκπρόσωποι των Βαλκανικών χωρών, που μας έστειλαν κάποια στοιχεία από το βιογραφικό τους: Nevila Heta (Alliu) Η Nevila Heta (Alliu) πήρε το πτυχίο της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο των Τιράνων το 1993. Στη συνέχεια έλαβε μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών από το ίδιο Πανεπιστήμιο στην Κλινική Χημεία και Βιοχημεία. Από το 1995 έως το 2003 εργάσθηκε στο Ιατρικό Κέντρο Τιράνων «Μητέρα Τερέζα», ενώ από το 2003 είναι Λέκτορας Βιοχημείας στο Πανεπιστήμιο των Τιράνων. Dr Cozocaru Manole Ο Dr Cozocaru Manole είναι Διευθυντής του Τμήματος Εργαστηριακής Ιατρικής και Ανοσολογίας στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου και δραστηριοποιείται σε θέματα ελέγχου ποιότητας. Είναι κριτής σε αρκετά επιστημονικά περιοδικά, έχει συγγράψει αρκετά κεφάλαια σε βιβλία σχετικά με την ανοσολογία, την αλλεργιολογία και τον έλεγχο ποιότητας εργαστηρίου, ενώ έχει επιδείξει σημαντική δραστηριότητα σε εθνικό επίπεδο. Snezana Jovicic Η Snezana Jovicic πήρε το πτυχίο Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου το 2002. Σήμερα βρίσκεται στο τέλος της εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής, στο πεδίο της Ιατρικής Βιοχημείας. Srdjan Djurovic Η Srdjan Djurovic είναι Διδάκτωρ Βιοχημείας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Zagreb. Έχει εργασθεί στο Πανεπιστήμιο του Oslo στο Τμήμα Γενετικής 5

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ και αυτή τη στιγμή είναι Καθηγήτρια Βιοχημείας στο Πανεπιστήμιο του Μαυροβουνίου. Emin Sofic Η Emin Sofic είναι Καθηγήτρια Βιοχημείας στο Πανεπιστήμιο του Seragevo. Αφού σπούδασε Χημεία στο Πανεπιστήμιο του Seragevo, εκπόνησε διδακτορική διατριβή σε Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Από το 1986 έως το 1995 εργάσθηκε στο Julius Maximilian University του Wuerzburg της Γερμανίας και στο Πανεπιστήμιο Tufts των Ηνωμένων Πολιτειών και από το 1995 έως το 2003 στο Πανεπιστήμιο Harvard των Ηνωμένων Πολιτειών. Τα κύρια ερευνητικά της ενδιαφέροντα είναι η ανάπτυξη αναλυτικών μεθόδων (HPLC-ECD, HPLC-FD) για τον προσδιορισμό νευριδιαβιβαστών, ενζύμων και δεικτών οξειδωτικού στρες, καθώς και ελευθέρων ριζών που εμπλέκονται στις νόσους Alzheimer και Parkinson. Οι συντονίστριες και ομιλητές των κλινικών φροντιστηρίων: Ειρήνη Λεϊμονή Η Ειρήνη Λεϊμονή πήρε το πτυχίο Βιολογίας καθώς και το διδακτορικό της στη Βιοχημεία και Μοριακή Βιολογία από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Εργάζεται στα κεντρικά εργαστήρια της Euromedica ως υπεύθυνη ελέγχου ποιότητας και μέλος της τεχνικής διοίκησης και στην εταιρεία Hellenic Accreditation System ως αξιολογήτρια για τα Standard EN ISΟ 15189. Μεταξύ των κυρίων καθηκόντων της είναι η επικύρωση και επαλήθευση των εργαστηριακών μεθόδων, ο έλεγχος ποιότητας και η προετοιμασία για διαπίστευση των εργαστηρίων. Joanne Traeger-Synodinos H Joanne Traeger-Synodinos πήρε το πτυχίο Βιοχημείας από το Πανεπιστήμιο Reading της Αγγλίας το 1978 και το διδακτορικό της δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στη Μοριακή Βιολογία-Γενετική το 1982. Το 1983 προσελήφθη στην Α Παιδιατρική Πανεπιστημιακή Κλινική στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία». Αργότερα, το 1999 μετακινήθηκε στο εργαστήριο Γενετικής και το 2005 έγινε Επίκουρη Καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν: 1. Μοριακή γενετική ασθενειών όπως αιμοσφαιρινοπάθειες, CF, FH, νεφροπαθείς κ.λπ. 2. Ανάπτυξη νέων μεθόδων για μοριακή ανάλυση και 3. Μη επεμβατική προγεννητική διάγνωση. Έχει πάνω από 80 δημοσιεύσεις σε έγκυρα περιοδικά και έχει συγγράψει περισσότερα από πέντε κεφάλαια σε βιβλία συναφή του αντικειμένου της. Αλίκη Σταθοπούλου Η Αλίκη Σταθοπούλου αποφοίτησε από το τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου της Κρήτης το 1994 και εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή στην Ιατρική Σχολή του ίδιου Πανεπιστημίου, ενώ δούλεψε ως ερευνήτρια μετά τη διδακτορική της διατριβή στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Εργάζεται στο «Αττικό» Νοσοκομείο, στο εργαστήριο Κλινικής Βιοχημείας και Μοριακής Βιολογίας ως ερευνήτρια, ενώ ασχολείται με θέματα διαπίστευσης στο Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης (ΕΣΥΔ). Σημείωση Σκεφθήκαμε να σας γνωρίσουμε τους ομιλητές του συνεδρίου και σας παρουσιάζουμε στοιχεία του βιογραφικού όσων μας έκαναν την τιμή να ανταποκριθούν στην πρόσκλησή μας να μας το στείλουν. Θα ήταν ευχής έργο να επικοινωνήσουμε μαζί τους και να τους γνωρίσουμε από κοντά στο συνέδριο διότι, όπως έχουμε γράψει και στο παρελθόν, συνέδριο σημαίνει πρώτα από όλα γνωριμία και ανταλλαγή απόψεων. Γνωρίζοντας τους άλλους και στην περίπτωση αυτή συναδέλφους από άλλες χώρες, γνωρίζουμε και κατανοούμε καλύτερα τους εαυτούς μας. 6

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 Η Βιοχημεία και η Μοριακή Βιολογία στην Ελλάδα: Ιστορική αναδρομή και προοπτικές Βασισμένο στο άρθρο των Ε. Παπαδημητρίου, Γ. Κολιάκου και Ν. Καραμάνου «Biochemistry and Molecular Biology in Greece: History and Perpectives», IUBMB Life, 60(5): 250-253, May 2008 Προσαρμογή - Απόδοση στα Ελληνικά: Κανέλλα Κωνσταντινάκου Χημικός, Msc Βιοχημείας Εισαγωγή Η Ελληνική Βιοχημική και Βιοφυσική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1971 από 23 βιοχημικούς και βιοφυσικούς και το 1999 μετονομάσθηκε σε Ελληνική Εταιρεία Βιοχημείας και Μοριακής Βιολογίας (ΕΕΒΜΒ). Ο αριθμός των μελών έχει αυξηθεί σημαντικά από τότε και κυρίως μετά τη μετονομασία. Αφενός μεν διότι πλέον περιλαμβάνει και τους μοριακούς βιολόγους, αφετέρου δε διότι δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες επικοινωνίας μεταξύ των ερευνητών. Ο βασικός στόχος των ιδρυτών της εταιρείας, να γίνει η εταιρεία μία από τις πιο σημαντικές επιστημονικές κοινότητες της Ελλάδας, επιτεύχθηκε και σήμερα η ΕΕΒΜΒ φιλοδοξεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην επιστημονική ζωή της χώρας. Η ιστορία της Βιοχημείας στην Ελλάδα Η Βιοχημεία στην Ελλάδα πρωτοεμφανίστηκε στις Ιατρικές Σχολές και στα Νοσοκομεία. Πριν το 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα Νοσοκομεία στην Αθήνα είχαν εργαστήρια όπου πραγματοποιούσαν βιοχημικές αναλύσεις. Ανάμεσά τους, από τα πιο ευυπόληπτα, ήταν το Βιοχημικό Εργαστήριο του Γ.Ν.Α. «Ο Ευαγγελισμός», υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής των Αθηνών Δρ. Γ. Ιωακίμογλου. Το εργαστήριο λειτουργούσε επιτυχώς από το 1938 από τον χημικό Κ. Παναγόπουλο, ο οποίος συνέγραψε το πρώτο βιβλίο Κλινικής Χημείας στην Ελλάδα με τον τίτλο «Αναλυτική και Εφαρμοσμένη Βιοχημεία». Ο πρώτος Καθηγητής Βιολογικής Χημείας ήταν ο Β. Βλασσόπουλος, ο οποίος εκλέχτηκε το 1939 στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου των Αθηνών. Το πρώτο βιβλίο Βιοχημείας εκδόθηκε το 1947 από τον Α. Χριστομάνο ο οποίος αργότερα, το 1957, έγινε Καθηγητής Βιολογικής Χημείας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Ο Δρ. Λ. Ζέρβας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, που αργότερα ήταν υποψήφιος για το Βραβείο Νόμπελ, διηύθυνε το πρώτο εργαστήριο Οργανικής Χημείας και Βιοχημείας στη Σχολή Θετικών Επιστημών κατά τα έτη 1938-1939, ενώ εργαστήριο Βιοχημείας ιδρύθηκε το 1971 στη Σχολή Θετικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο των Πατρών και ο πρώτος Διευθυντής ήταν ο Καθηγητής Ι.Γ. Γεωργάτσος. Σήμερα, εργαστήρια Βιοχημείας υπάρχουν σε όλα τα Τμήματα των Θετικών Επιστημών και των Επιστημών Υγείας. Από το 2000, από το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας μπορεί να αποκτηθεί πτυχίο Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας, ενώ από το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο της Θράκης μπορεί να αποκτηθεί πτυχίο Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής. Επίσης, κατά τα έτη 1998-2007 μπορούσε από το Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων να αποκτηθεί, μέσω ενός προγράμματος σπουδών επιλογής, πτυχίο ειδίκευσης στη Βιοχημεία. Ο Καθηγητής Ο. Τσόλας ηγούνταν του προγράμματος, ενώ ο Καθηγητής Κ. Δραΐνας ήταν ο Διευθυντής. Ιστορικό ίδρυσης επιστημονικών εταιρειών Με πρωτοβουλία του Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Α. Χρηστομάνου και του συνεργάτη του Ι.Γ. Γεωργάτσου (όταν ήταν οι μόνοι βιοχημικοί στη Θεσσαλονίκη), ιδρύθηκε το 1959 η Ελληνική Εταιρεία Βιοχημείας με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Τα υπόλοιπα μέλη ήταν κλινικοί ιατροί της πόλης που είχε επιλέξει ο Δρ. Α. Χρηστομάνος. Η εταιρεία αυτή, προφανώς λόγω ελλείψεως ενδιαφέροντος εκ μέρους των μελών της, παρέμεινε αδρανής μέχρις ότου ενσωματώθηκε το 1983 στην Ελληνική Βιοχημική και Βιοφυσική Εταιρεία (ΕΒΒΕ). Η ΕΒΒΕ ιδρύθηκε το 1971 με πρωτοβουλία 23 επιστημόνων οι οποίοι ασχολούνταν ερευνητικά με θέματα βιοχημείας ή βιοφυσικής και είχε έδρα την Αθήνα. Με εξαίρεση δύο συναδέλφων από το Θεαγένειο Αντικαρκινικό Ινστιτούτο της Θεσσαλονίκης και ενός από το Πανεπιστήμιο Πατρών, τα υπόλοιπα ιδρυτικά μέλη εργάζονταν σε εργαστήρια των Αθηνών. Σύμφωνα με το καταστατικό της, η εταιρεία διοικείται από επταμελές Διοικητικό Συμβούλιο το οποίο ανανεώνεται με εκλογές κάθε δύο χρόνια. Προϋπόθεση εγγραφής ως μέλους ήταν και παραμένει, η κατοχή διδακτορικού 7

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ διπλώματος σε θέμα βιοχημείας ή βιοφυσικής (και μοριακής βιολογίας σήμερα), ή τρεις τουλάχιστον δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά με κριτές, στα ίδια θέματα. Η πρόβλεψη αυτή διασφάλισε και την επιστημονική ποιότητα των μελών της εταιρείας. Κύριος σκοπός της εταιρείας ήταν η διοργάνωση συνεδρίων με ανακοινώσεις εκ μέρους των μελών της και άλλων επιστημόνων, μετά από κρίση. Το ίδιο έτος που ιδρύθηκε και συγκεκριμένα στις 18 Δεκεμβρίου 1971, έγινε και η πρώτη επιστημονική συνεδρία στο αμφιθέατρο του Ε.Ι.Ε. στην Αθήνα με 8 εικοσάλεπτες προφορικές ανακοινώσεις. Έκτοτε, και μέχρι σήμερα, εκτεταμένη περίληψη των ανακοινώσεων δημοσιεύεται στο Newsletter της εταιρείας. Το 1983, αναμορφώθηκε το καταστατικό της εταιρείας, προκειμένου κυρίως να προβλεφθεί η ίδρυση παραρτημάτων σε πόλεις εκτός Αθηνών. Επιπλέον, προβλέφθηκε η ανανέωση με εκλογή πέντε μόνο εκ των επτά μελών του διοικητικού συμβουλίου, ενώ ο Πρόεδρος και ο Γενικός Γραμματέας του παλιού διοικητικού συμβουλίου παραμένουν ως απλά μέλη. Σήμερα, η εταιρεία που ιδρύθηκε από 23 άτομα απαριθμεί περίπου 1.300 μέλη, όλα ενεργά στην έρευνα σε τομείς της Βιοχημείας και της Μοριακής Βιολογίας. Τα περισσότερα εργάζονται στο Πανεπιστήμιο και σε ερευνητικά ιδρύματα, ενώ ένας σημαντικός αριθμός εργάζεται σε νοσοκομεία και σε βιομηχανίες τροφίμων και φαρμάκων σε ολόκληρη τη χώρα. Περισσότερα από τα μισά μέλη εργάζονται στην Αθήνα, τα υπόλοιπα διασκορπίζονται σε διάφορες πόλεις όπου εδρεύουν Πανεπιστήμια, ενώ ένα μικρό ποσοστό εργάζεται στο εξωτερικό. Μέσω της ΕΕΒΜΒ, οι Έλληνες βιοχημικοί εκπροσωπούνται σε διεθνείς οργανισμούς, όπως τη Διεθνή Ένωση Βιοχημικών (International Union of Biochemistry, IUB), η οποία μετονομάστηκε σε Διεθνή Ένωση Βιοχημείας και Μοριακής Βιολογίας (International Union of Biochemistry and Molecular Biology, IUBMB), τη Διεθνή Ένωση Φυσικής και Εφαρμοσμένης Βιοφυσικής (International Union of Pure nad Applied Biophysics, IUPAB) και την Ομοσπονδία των Ευρωπαϊκών Εταιρειών Βιοχημείας (Federation of European Biochemical Societies, FEBS). Οι επιστημονικές συνεδριάσεις της εταιρείας γίνονταν για πολλά χρόνια δύο φορές το χρόνο, τη μία στην Αθήνα και τη δεύτερη σε άλλη πόλη της χώρας. Από το 1999 όμως, που η εταιρεία μετονομάσθηκε σε Ελληνική Εταιρεία Βιοχημείας και Μοριακής Βιολογίας (ΕΕΒΜΒ), οι συνεδριάσεις περιορίστηκαν σε μία ετησίως, και πάλι εναλλάξ στην Αθήνα και σε κάποια άλλη πόλη στην οποία η εταιρεία έχει παράρτημα, και αποτελούν πλέον ετήσια Πανελλήνια Συνέδρια Βιοχημείας και Μοριακής Βιολογίας. Έτσι, η 51 η συνεδρίαση της ΕΒΒΕ αποτέλεσε και το 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο της ΕΕΒΜΒ. Με πρωτοβουλία της εταιρείας διοργανώνονται, κατά τα τελευταία 20 περίπου χρόνια, οι Βαλκανικές Ημερίδες Βιοχημείας και Βιοφυσικής. Η εταιρεία επίσης διοργάνωσε το 1982 μία πολύ πετυχημένη ειδική συνεδρία της FEBS στην Αθήνα. Το πιο πρόσφατο κατόρθωμα της εταιρείας ήταν η διοργάνωση του 33 ου συνεδρίου της FEBS και το 11 ο Συνέδριο της IUBMB στην Αθήνα στις 28 Ιουνίου έως 3 Ιουλίου 2008, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στη Βιοχημεία της κυτταρικής ρύθμισης και υπό την αιγίδα του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κ. Παπούλια. Πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής ήταν ο Καθηγητής Ε. Φραγκούλης και της επιστημονικής επιτροπής ο Καθηγητής Κ. Σέκερης. Εικόνα 1. Πλήθος επιστημονικών παρουσιάσεων στα πιο πρόσφατα πανελλήνια συνέδρια της ΕΕΒΜΒ. Άλλες επιστημονικές εταιρείες σχετικές με το αντικείμενο της Βιοχημείας Στη χώρα μας δραστηριοποιούνται έντονα και άλλες εταιρείες πλην της ΕΕΒΜΒ στον ευρύτερο χώρο της βιοχημείας. Οι πιο σημαντικές είναι: 1. Η Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας (ΕΕΚΧ-ΚΒ) εκπροσωπεί τους επιστήμονες (κλινικούς χημικούς, χημικούς, βιοχημικούς, βιολόγους, ιατρούς, κ.ά.) που έχουν ως αντικείμενο απασχόλησης την Κλινική Χημεία. Οι επιστήμονες αυτοί εργάζονται στα εργαστηριακά τμήματα των νοσοκομείων και άλλων νοσηλευτικών ιδρυμάτων και κλινικών, όπως Βιοχημικά, Μικροβιολογικά, Ορμονολογικά, Αιματολογικά, Ανοσολογικά, κ.ά., στα Πανεπιστήμια, σε ερευνητικά κέντρα και ιδρύματα, καθώς και στον ιδιωτικό τομέα. Η ΕΕΚΧ-ΚΒ ιδρύθηκε το 1989 και αριθμεί σήμερα περισσότερα από 500 μέλη Tακτικά, Aρωγά 8

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 και Eπίτιμα. Είναι μέλος της IFCC (International Fedaration of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine), της FESCC (Forum of the European Societies of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine) και της EC4 (European Communities Confederation of Clinical Chemistry). Σημείωση: Είναι γνωστό ότι σήμερα η FESCC και η EC4 έχουν συγχωνευθεί στην EFCC (European Federation of Clinical Chemistry) 2. Η Ελληνική Εταιρεία Φαρμακολογίας και Κλινικής Φαρμακολογίας (ΕΕΦ) αποτελεί το επιστημονικό όργανο των Φαρμακολόγων στην Ελλάδα. Ο στόχος της ΕΕΦ είναι να προάγει όλους τους τομείς της Φαρμακολογίας και Κλινικής Φαρμακολογίας παρέχοντας το βήμα για την παρουσίαση της Φαρμακολογίας, προάγοντας την εκπαίδευση των Φαρμακολόγων, προωθώντας την εκπαίδευση και την έρευνα στη Φαρμακολογία, διοργανώνοντας συνέδρια και ημερίδες για τη Φαρμακολογία και δημοσιοποιώντας τα αποτελέσματα της έρευνας. Η Ελληνική Εταιρεία Φαρμακολογίας ιδρύθηκε το 1984, στην Αθήνα, από μέλη των Εργαστηρίων Φαρμακολογίας των Ιατρικών Σχολών των Πανεπιστημίων της Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Πάτρας και Ιωαννίνων. Ο αριθμός των μελών αυξήθηκε από τα ιδρυτικά 20 μέλη σε 210 μέλη το 2004. Η Εταιρεία είναι μέλος της EPHAR και IUPHAR και διοργανώνει το Πανελλήνιο Συνέδριο Φαρμακολογίας κάθε δύο χρόνια και την Ημερίδα Φαρμακολογίας στον ενδιάμεσο χρόνο. 3. Η Ελληνική Εταιρεία Βιοτεχνολογίας (ΕΛΕΒ) με κυριότερους σκοπούς την προαγωγή και προώθηση της βιοτεχνολογίας στην Ελλάδα, την ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των μελών του σωματείου, την ανάπτυξη των σχέσεων ανάμεσα στη βιοτεχνολογική έρευνα και τις εφαρμογές της, τη δημιουργία και διατήρηση σχέσεων με ομοειδή σωματεία, συλλόγους ή ινστιτούτα του εσωτερικού και του εξωτερικού, τη συμβολή στη βελτίωση της εκπαίδευσης στη βιοτεχνολογία στη χώρα μας και τέλος, την ενημέρωση του κοινωνικού συνόλου για τις δυνατότητες της βιοτεχνολογίας και των επιπτώσεών της. 4. Η Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Μικροβιόκοσμος με κύριο σκοπό την προώθηση της έρευνας στην Περιβαλλοντική Μικροβιολογία, στη Μικροβιακή Οικολογία, στη Γονιδιωματική, στη Βιοπληροφορική και στη Μικροβιακή Βιοτεχνολογία, με τη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών επικοινωνίας των ερευνητών, την προώθηση της τεχνολογικής ανάπτυξης και προϊόντων με εθνικό ενδιαφέρον, την ενημέρωση της Πολιτείας και της κοινής γνώμης στα ανωτέρω θέματα και τις εφαρμογές αυτών, αλλά και την προστασία και περιφρούρηση του μικροβιακού πλούτου της Ελλάδας. Περισσότερες πληροφορίες για τις δραστηριότητες των εταιρειών αυτών μπορείτε να βρείτε στους αντίστοιχους δικτυακούς τόπους: www.eebmb.gr, www. eekx-kb.gr, www.eleb.gr, www.mikrobiokosmos.org Προοπτικές Ένας από τους κύριους στόχους της ΕΕΒΜΒ για τη συνέχεια, είναι η δημιουργία μιας βάσης δεδομένων με τις ερευνητικές δραστηριότητες των μελών της εταιρείας με απώτερο σκοπό την υποστήριξη της επικοινωνίας μεταξύ των ερευνητών και τον συντονισμό των μεταπτυχιακών προγραμμάτων σχετικών με τη Βιοχημεία και τη Μοριακή Βιολογία και άλλων παρεμφερών τομέων. Μακροπρόθεσμος στόχος είναι η συνεχής παρουσία στις FEBS και IUBMB, στη διοργάνωση συνεδρίων με ολοένα αυξανόμενη επιστημονική τελειότητα, καθώς και τη διεύρυνση της επιστημονικής κοινότητας περικλείοντας και νέους ερευνητές και επιστήμονες. Προς το παρόν, η ΕΕΒΜΒ φαίνεται να έχει την προοπτική να ολοκληρώσει τους στόχους της και να θέσει και νέους, ακόμα πιο φιλόδοξους για το μέλλον. 9

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Διαπίστευση κλινικών εργαστηρίων κατά ISO 15189 Κρούπης Χρήστος, MSc, PhD Λέκτορας Κλινικής Βιοχημείας-Μοριακής Βιολογίας, «Αττικόν» Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Το ακρωνύμιο της παγκόσμιας οργάνωσης-δικτύου για την προτυποποίηση (International Organization for Standardization) είναι για όλες τις γλώσσες το ίδιο και είναι το ISO, το οποίο προήλθε από την ελληνική λέξη «ίσος». Είναι δε ενδεικτικό του στόχου αυτού του παγκόσμιου φορέα, ο οποίος ιδρύθηκε το 1946 και έχει ως μέλη εθνικούς οργανισμούς τυποποίησης: να εκδίδει-μέσω τεχνικών επιτροπώνπρότυπα για την εναρμόνιση των προϊόντων και υπηρεσιών σε διάφορους τομείς της οικονομίας σε όλα τα κράτη-μέλη. Η εφαρμογή προτύπων και στα κλινικά εργαστήρια προέκυψε από την ανάγκη για τεκμηρίωση και αμοιβαία αναγνώριση των εργαστηριακών αποτελεσμάτων που διακινούνται και παρέχονται παγκοσμίως. Αυτό οδηγεί σε μια ελεύθερη διακίνηση των υπηρεσιών των κλινικών εργαστηρίων διεθνώς, ισοδυναμία ελέγχων σε όλα τα κράτη-μέλη, εναρμόνιση μέσω ομοιόμορφης εφαρμογής οδηγιών, αποδοχή της αξιοπιστίας αποτελεσμάτων και δημόσιων πιστοποιητικών από όλα τα κράτη και υγιή ανταγωνισμό, ο οποίος αποβαίνει τελικά προς όφελος του «πελάτη-ασθενή». 1 Στη σύγχρονη ιατρική πρακτική, ο ρόλος του κλινικού εργαστηρίου γίνεται ολοένα και πιο σημαντικός για τη διάγνωση, πρόγνωση, παρακολούθηση και θεραπευτική αγωγή των ασθενών. Η απαίτηση συνεπώς για εργαστηριακά αποτελέσματα ακριβή και αξιόπιστα είναι προφανής και αναγκαία. 2 Ένα κλινικό εργαστήριο πέραν της φήμης του, που ασφαλώς δεν αποτελεί μετρήσιμη και αντικειμενική ιδιότητα, μπορεί να επιδείξει κάποια από τα ακόλουθα επίσημα έγγραφα σε ιατρούς ή ασθενείς, τα οποία θα αποδεικνύουν την αξία του: Πιστοποίηση (certification) Γραπτή βεβαίωση από διαπιστευμένο φορέα πιστοποίησης ότι το εργαστήριο «συμμορφώνεται» σε ένα Πρότυπο ή Οδηγία με την εφαρμογή συστήματος διαχείρισης ποιότητας. Διαπίστευση (accreditation) Επίσημη αναγνώριση από τον αρμόδιο εθνικό φορέα ότι ένα εργαστήριο είναι «τεχνικά επαρκές» να διεξάγει συγκεκριμένες δοκιμασίες. Αδειοδότηση (Licensing) Επίσημη άδεια λειτουργίας από το κράτος σε ένα εργαστήριο ότι με βάση τη νομοθεσία μπορεί να διεξάγει εργαστηριακές μετρήσεις. Μερικά από τα ανωτέρω έγγραφα είναι υποχρεωτικά ανάλογα με τη νομοθεσία κάθε κράτους, ενώ άλλα αναμένεται να γίνουν με την πάροδο του χρόνου, π.χ. στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη είναι υποχρεωτική η διαπίστευση στα εργαστήρια που παρέχουν γενετικά αποτελέσματα. Φορείς πιστοποίησης μπορεί να υπάρχουν πολλοί, ωστόσο μόνο ένας αρμόδιος φορέας διαπίστευσης λειτουργεί ανά χώρα. Στην Ελλάδα είναι το Ε.ΣΥ.Δ (Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης), το οποίο συμμετέχει σε συμφωνίες αμοιβαίας αναγνώρισης με πολλούς αντίστοιχους εθνικούς φορείς άλλων χωρών, αλλά και με ανώτερους διακρατικούς οργανισμούς, όπως η EA (European co-operation for Accreditation) και η ILAC (International Laboratory Accreditation Cooperation). Οι φορείς πιστοποίησης διαπιστεύονται για πιστοποίηση σε διάφορους τομείς από τον φορέα διαπίστευσης. Το κατάλληλο πρότυπο για τα κλινικά εργαστήρια είναι το ISO 15189, το οποίο αρχικά συντάχθηκε από την τεχνική επιτροπή 212 το 2003 για να αναθεωρηθεί στη συνέχεια στη τελική του μορφή το 2007. Το πρότυπο έχει και διοικητικές και διαχειριστικές απαιτήσεις οι οποίες είναι παρόμοιες με αυτές του προτύπου πιστοποίησης ISO 9001: 2000 και κατά συνέπεια, δεν είναι απαραίτητο τα διαπιστευμένα εργαστήρια να πιστοποιηθούν παράλληλα. Οι περισσότερες από τις βασικές απαιτήσεις που εξετάζει το πρότυπο αναφέρονται στη συνέχεια: 1,3 Διοικητικές απαιτήσεις: Οργάνωση ορισμός υπευθύνου ποιότητας Σύστημα ποιότητας και εγχειρίδιο ποιότητας Συμβάσεις, υπηρεσίες και προμήθειες Τήρηση και έλεγχος αρχείων Αρχείο παραπόνων Καταγραφή και έλεγχος μη συμμορφώσεων (non conformities) Διορθωτικές και προληπτικές ενέργειες Διεξαγωγή εσωτερικών επιθεωρήσεων (internal audits) Θέσπιση δεικτών ποιότητας (quality indicators) Ανασκόπηση από τη διοίκηση (management review). 10

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 Τεχνικές απαιτήσεις: Προσωπικό (ικανοποιητικός αριθμός και επάρκεια γνώσεων) Ορισμός τεχνικών υπευθύνων περιγραφή ευθυνών συνεχιζόμενη εκπαίδευση Κατάλληλες εγκαταστάσεις (άνεση και ασφάλεια χώρου) σεβασμός στο περιβάλλον (κατάλληλη διαχείριση βιολογικών αποβλήτων) Εξοπλισμός συντήρηση διακρίβωση Εγχειρίδιο μεθόδων σύνταξη τυποποιημένων οδηγιών (SOPs, Standard Operating Procedures) Επικύρωση ή επαλήθευση μεθόδων Ιχνηλασιμότητα - αβεβαιότητα μετρήσεων Προ- και μετα- αναλυτικές διαδικασίες Εσωτερικός και εξωτερικός έλεγχος ποιότητας εργαστηριακών δοκιμασιών Έκθεση αποτελεσμάτων. Το πρότυπο περιλαμβάνει επίσης στα παραρτήματα τη μέριμνα για την ασφάλεια του εργαστηριακού υπολογιστικού συστήματος (Laboratory Information System, LIS), καθώς και τον κώδικα Δεοντολογίας στην εργαστηριακή Ιατρική (συλλογή πληροφοριών και δειγμάτων, ιατρικό απόρρητο, πρόσβαση και διατήρηση αρχείων με εργαστηριακά αποτελέσματα, οικονομικές συναλλαγές εργαστηρίου). Τα οφέλη της διαπίστευσης ενός κλινικού εργαστηρίου κατά ISO 15189 είναι πολλά για το εργαστήριο, τους ασθενείς και το κράτος: Για το εργαστήριο: Απόδειξη ότι εφαρμόζει σύστημα ποιότητας, είναι τεχνικά επαρκές και παράγει αξιόπιστα αποτελέσματα σύμφωνα με διεθνή πρότυπα Ενισχύεται η αναγνώριση και το κύρος του (marketing) Μακροπρόθεσμα περιορίζει το «κόστος ποιότητας». Για τους ασθενείς: Διασφάλιση αξιοπιστίας αποτελεσμάτων Μικρότερη ανάγκη για επανέλεγχο. Για τους κρατικούς φορείς: Αυξημένη εμπιστοσύνη για λήψη αποφάσεων με βάση τεκμηριωμένα δεδομένα Μείωση «αβεβαιότητας» Αύξηση αποτελεσματικότητας ελέγχων Είναι φανερό ότι οι απαιτήσεις του προτύπου ISO 15189 μπορούν να καλυφθούν μόνο από εργαστήρια στα οποία εφαρμόζονται αρχές φιλοσοφίας διαχείρισης και διοίκησης ολικής ποιότητας (Total Quality Management, TQM) όπως αυτές θεμελιώθηκαν το 1950 από τον στατιστικολόγο W.E. Deming και από τον μηχανικό J.M. Juran και περιλαμβάνουν τα 5Q: Σχεδιασμό ποιότητας (Quality planning, QP) Εργαστηριακές διαδικασίες ποιότητας (Quality laboratory process, QLP) Έλεγχο ποιότητας (Quality control, QC) Αποτίμηση ποιότητας (Quality assessment, QA) και Βελτίωση ποιότητας (Quality improvement, QI). Με την αποτίμηση ποιότητας, ξαναρχίζει ο εσωτερικός αέναος κύκλος PDCA του Deming (Plan, Do, Check, Act) με τελικό στόχο τη βελτίωση ποιότητας. 2,4,5 Η κάλυψη των απαιτήσεων του προτύπου επιφέρει αρχικά οικονομικό «κόστος ποιότητας» στο εργαστήριο, ωστόσο εκτιμάται ότι μέσω των μειωμένων επαναλήψεων των εργαστηριακών εξετάσεων, των μειωμένων άστοχων ενεργειών του εργαστηρίου, αλλά και της αυξημένης ικανοποίησης των ιατρών και των ασθενών, η οποία δημιουργεί αυξημένο κύρος στο εργαστήριο, μακροπρόθεσμα δημιουργούνται οικονομικά οφέλη. Η λειτουργία ενός συστήματος ποιότητας ασφαλώς απαιτεί γραφειοκρατική εργασία κατά την εγκατάστασή του, αλλά και τη διατήρησή του, ωστόσο τα σημεία στα οποία πρέπει να επικεντρωθούν οι εργαστηριακοί επιστήμονες και είναι και τα πιο δύσκολα, αλλά και τα πιο σημαντικά για την αναγνώριση της «τεχνικής επάρκειας» ενός κλινικού εργαστηρίου είναι τα ακόλουθα: 6 Επιλογή κατάλληλης εργαστηριακής μεθόδου/ εξοπλισμού με βάση τη βιβλιογραφία και συγκεκριμένους στόχους (π.χ. ελάττωση του εργαστηριακού σφάλματος) 7,8 Κατάλληλη εφαρμογή και εκτέλεση της μεθόδου από το προσωπικό του εργαστηρίου Επικύρωση ή επαλήθευση μεθόδων, ιχνηλασιμότητα και αβεβαιότητα μετρήσεων 9,10 11 Έλεγχος προ- και μετα- αναλυτικών διαδικασιών Εσωτερικός και εξωτερικός έλεγχος ποιότητας εργαστηριακών δοκιμασιών. Η μη επιτυχής επίδοση του εργαστηρίου σε οποιονδήποτε από τους ανωτέρω τομείς αποτελεί σοβαρή μη συμμόρφωση και μπορεί να αποτελέσει αιτία για τη μη απονομή ή απώλεια της διαπίστευσής του, είτε κατά την αρχική αξιολόγηση είτε και κατά την ετήσια επιτήρηση ή την επαναξιολόγηση ανά τετραετία, αντίστοιχα. 11

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Βιβλιογραφία ο 1. Μπακέας ΕΒ. Διαπίστευση Εργαστηρίων Δοκιμών. 1 Σεμινάριο Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης: Πιστοποίηση-Διαπίστευση Κλινικών Εργαστηρίων. Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας- Κλινικής Βιοχημείας. Αθήνα, 2006; 7-11. 2. Βογιατζάκης ΕΔ. Αξιολόγηση της ποιότητας των εργαστηριακών εξετάσεων. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2007;24:58-78. 3. International Standards Organisation. ISO 15189: Medical Laboratories-particular requirements for quality and competence. 2007. 4. Μητρόπουλος Σ. Στόχοι ποιότητας στην Κλινική Χημεία. 1 ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο: Αναλυτική Αξιολόγηση Εργαστηριακών Μετρήσεων. Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας. Αθήνα, 2003; 99-111. 5. Westgard JO, Klee GG. Quallity Management. Burtis CA, Ashwood ER, Bruns DE, eds.: Tietz textbook of Clinical Chemisty and Molecular Diagnostics. Elsevier., 2005; 485-529. 6. Σταθάκη-Φερδερίγου Α, Πουλάκη Ε, Πρίγκος Ν, Λυκόκα ΕΧ, Πιπεράκη Κ. Οδηγίες διασφάλισης ποιότητας κλινικών εργαστηρίων. 1 ο Σεμινάριο Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης: Πιστοποίηση-Διαπίστευση Κλινικών Εργαστηρίων. Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας. Αθήνα, 2006; 53-6. 7. Κρούπης Χ. Διαπίστευση κλινικών εργαστηρίων κατά ISO 15189: εφαρμογή στις δοκιμές κυτταρομετρίας ροής. 5 o Πανελλήνιο Συνέδριο Κυτταρομετρίας, Ελληνική Εταιρεία Κυτταρομετρίας. Ολυμπία, 2008; 19-30. 8. Παναγιωτάκης Ο. Αναλυτικά σφάλματα και υπολογισμός τους. 1 ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο: Αναλυτική Αξιολόγηση Εργαστηριακών Μετρήσεων. Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας. Αθήνα, 2003; 52-85. 9. Λειμονή ΕΔ. Επαλήθευση Αναλυτικών Μεθόδων Κλινικών Εργαστηρίων. 1 ο Σεμινάριο Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης: Πιστοποίηση-Διαπίστευση Κλινικών Εργαστηρίων. Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας. Αθήνα, 2006; 32-40. 10. Ευαγγελόπουλος ΑΑ, Θωμαΐδης ΝΣ, Κουππάρης Μ. Αβεβαιότητα και ιχνηλασιμότητα στο βιοχημικό εργαστήριο: νέα θεώρηση κλασικών όρων. Δελτίον Ελληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας 2006; 51:82-94. 11. Σταθάκη-Φερδερίγου Α. Προαναλυτικοί και μετα-αναλυτικοί παράγοντες μεταβλητότητας βιοχημικών παραμέτρων. 1 ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο: Αναλυτική Αξιολόγηση Εργαστηριακών Μετρήσεων. Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας. Αθήνα, 2003; 39-51. 12

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 Κυκλοσπορίνη: Οδοιπορικό στην ανοσοκαταστολή Ανδριανή Γρηγοράτου και Αγγελική Μελπίδου Βιοχημικό Εργαστήριο, ΓΝΑ «Ο Ευαγγελισμός» Φέτος συμπληρώνονται 25 χρόνια από την έγκριση της κυκλοσπορίνης από την FDA και το ξεκίνημα μιας καινούργιας εποχής στην ανοσοκαταστολή. Η τύχη έπαιξε και εδώ σημαντικό ρόλο. Από το 1958 στην ελβετική φαρμακευτική εταιρεία Sandoz υπήρχαν ερευνητικά προγράμματα για την ανακάλυψη νέων αντιβιοτικών, που προέρχονταν από τους μεταβολίτες των μυκήτων. Γι αυτό και σε κάθε τους ταξίδι, οι υπάλληλοι της εταιρείας έφερναν δείγματα χώματος από τις περιοχές που επισκέπτονταν. Η κυκλοσπορίνη απομονώθηκε από τον μύκητα Tolypocladium inflatum σε δύο διαφορετικά δείγματα χώματος από την Νορβηγία και το Γουινσκόνσιν (ΗΠΑ). 1 καρδιάς, πνευμόνων) και την αντιμετώπιση της αντίδρασης του μοσχεύματος εναντίον του ξενιστή (Graft versus host disease-gvhd). Η χορήγηση κυκλοσπορίνης είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της θνησιμότητας των ασθενών καθώς και τη μείωση του ποσοστού απόρριψης του μοσχεύματος. Επίσης, κυκλοσπορίνη χορηγείται για τη θεραπεία αυτοάνοσων νοσημάτων, όπως ψωρίαση, ατοπική δερματίτιδα, ρευματοειδής αρθρίτιδα, απλαστική αναιμία, νεφρωσικό σύνδρομο. 4 Σχήμα 2. Ο μύκητας Tolypocladium inflatum. Σχήμα 1. Το μόριο της κυκλοσπορίνης. Είχε προηγηθεί το 1962 η ανακάλυψη ενός ισχυρού ανοσοκατασταλτικού, της ovalasin, που αν και δεν ήταν μυελοτοξικό, εντούτοις δεν έγινε τελικά δεκτό για κλινικές δοκιμές. 2 Η ανακάλυψη της κυκλοσπορίνης το 1971 ήταν μέρος ενός προγράμματος, στο οποίο συνεργαζόταν πολυμελής επιστημονική ομάδα, αποτελούμενη από χημικούς, βιολόγους, φαρμακοποιούς και γιατρούς, με επικεφαλής τους F. Borel και H. Stadelin. Η ανακάλυψη αυτή άνοιξε νέους ορίζοντες στις μεταμοσχεύσεις, που έγιναν μέρος της καθημερινότητάς μας. Η κυκλοσπορίνη είναι το πρώτο ανοσοκατασταλτικό που αναστέλλει επιλεκτικά τα Τ-λεμφοκύτταρα, χωρίς να είναι τοξικό στα σωματικά κύτταρα. 3 Σήμερα η κυκλοσπορίνη χρησιμοποιείται για την αποφυγή της απόρριψης μετά από μεταμοσχεύσεις μυελού των οστών ή συμπαγών οργάνων (νεφρών, ήπατος, Πριν την κυκλοσπορίνη, στις μεταμοσχεύσεις χρησιμοποιούσαν αζαθειοπρίνη και κορτικοστεροειδή, που ως κύρια παρενέργεια εμφάνιζαν μυελοτοξικότητα (λευκοπενία, αναιμία, θρομβοπενία). Η κυκλοσπορίνη είναι ισχυρότερο ανοσοκατασταλτικό από την αζαθειoπρίνη και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1978 σε μεταμοσχεύσεις νεφρού από τον R. Calne. 5 Τότε, για πρώτη φορά παρατηρήθηκε η νεφροτοξικότητα, η ηπατοτοξικότητα και ο αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης λεμφωμάτων που προκαλεί. Η κυκλοσπορίνη C 62 H 111 N 11 O 12, MW=1202,6 είναι ένα κυκλικό ενδεκαπεπτίδιο, ουδέτερο και λιπόφιλο. Τα 11 από τα 7 αμινοξέα του είναι μεθυλιωμένα. Μόνον τα 10 από 11 αμινοξέα ήταν ήδη γνωστά. Το άγνωστο 11 ο είναι ένα C 9 αμινοξύ: (4R)-4[(E)- 2-βουτενυλ]-4,Ν-διμεθυλο-L-θρεονίνη ή (ΜeBmt). Επίσης, η αλανίνη στη θέση 8 έχει όχι τη συνήθη L-, αλλά D-διαμόρφωση. Υπάρχουν τέσσερις ενδομοριακοί δεσμοί υδρογόνου, που κάνουν το μόριο εξαιρετικά δύσκαμπτο (δύο δεσμοί υδρογόνου μεταξύ 2 ου και 5 ου αμινοξέος, ένας δεσμός υδρογόνου μεταξύ 6 ου και 8 ου και ένας δεσμός υδρογόνου μεταξύ 7 ου και 11 ου αμινοξέος). 6 Η κρυσταλλική της δομή διευκρινίσθηκε το 1976. 7 Είναι υδρόφοβο μόριο, ουσιαστικά αδιάλυτο στο νερό. Ο συντελεστής κατανομής 13

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ της μεταξύ νερού και οκτανόλης είναι 1:120. Λόγω της λιποδιαλυτότητάς της περνά όλες τις βιολογικές μεμβράνες, κατανέμεται σε όλο το σώμα και αποθηκεύεται στα ερυθρά αιμοσφαίρια. Δεν περνάει τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, περνάει όμως στον πλακούντα και ανιχνεύεται στο αμνιακό υγρό και το μητρικό γάλα. 11 Εξαιτίας της μικρής διαλυτότητάς της στο νερό και του μεγάλου μοριακού της βάρους, η χορήγησή της συναντά δυσκολίες. Για τη χορήγησή της έχουν δοκιμαστεί μεταξύ άλλων γαλάκτωμα, μικροσφαιρίδια, νανοσωματίδια, λιποσώματα. Η κυκλοσπορίνη συνδέεται με την κυκλοφιλίνη, τον κυτταρικό υποδοχέα της, στα Τ-λεμφοκύτταρα, με αποτέλεσμα την αναστολή της καλσινευρίνης, μιας Ca 2+ εξαρτώμενης φωσφατάσης, η οποία έχει σαν συνέπεια τη μη ενεργοποίηση των μεταγραφικών παραγόντων NFAT (Nuclear Factor of Activated cells) και ΑΡ-1. Έτσι, αναστέλλεται η μεταγραφή γονιδίων ειδικών Τ-κυτταροκινών, όπως οι ιντερλευκίνες 2, 3 και 4 (IL-2, IL-3,IL-4) και ο TNFa (Tumor Necrosis Factor a), που σχετίζονται με την ενεργοποίηση των Τ-λεμφοκυττάρων. 8,9 Αναστέλλεται λοιπόν ο πολλαπλασιασμός και η διαφοροποίηση των Τ-λεμφοκυττάρων που ενορχηστρώνουν την ανοσιακή απάντηση, καθώς και η απάντηση των Β-κυττάρων που εξαρτάται από αυτά. Σχήμα 3. Καμπύλη της συγκέντρωσης της κυκλοσπορίνης στο ολικό αίμα συναρτήσει του χρόνου κατά το μεσοδιάστημα χορήγησης per os. Η κυκλοσπορίνη χαρακτηρίζεται από μεγάλη μεταβλητότητα στις φαρμακοδυναμικές και φαρμακοκινητικές παραμέτρους. Μεταβολίζεται προς μεταβολίτες μεγαλύτερης πολικότητας, κατ αρχάς υδροξυλιώνεται και εν συνεχεία απομεθυλιώνεται από τα ένζυμα του ηπατικού κυτοχρώματος CYP3A4 και CYP3A5, για τα οποία εκτός από το φυσικό αλληλόμορφο είναι γνωστά άλλα 5 και 11 αλληλόμορφα αντίστοιχα. Επίσης, η γλυκοπρωτεΐνη πολλαπλής αντίστασης MRP (Multiple Resistance Protein) γνωστή και ως MDR1 (Multiple Drug Resistance), η οποία κωδικοποιείται από το γονίδιο ΑΒCB1 (ATP-Binding Cassette), που ανήκει στην υπεροικογένεια των μεμβρανικών υποδοχέων, επηρεάζει τη βιοδιαθεσιμότητα της κυκλοσπορίνης. Όμως, οι φαρμακογενωμικές μελέτες ασθενών που λαμβάνουν κυκλοσπορίνη, οδηγούν σε αντικρουόμενα αποτελέσματα. 10 Η κυκλοσπορίνη αποβάλλεται σε ποσοστό μεγαλύτερο του 95% από τη χολή. Εξαιτίας των παρενεργειών που μπορεί να προκαλέσει η αυξημένη δοσολογία της και του στενού θεραπευτικού της παραθύρου είναι απαραίτητη η παρακολούθηση των επιπέδων της κυκλοσπορίνης αμέσως μετά τη μεταμόσχευση. Η δια βίου χορήγηση των ανοσοκατασταλτικών σε μεταμοσχευμένους ασθενείς απαιτεί τον περιοδικό έλεγχο των επιπέδων τους για την παρακολούθηση και ρύθμιση της αγωγής. Πρέπει να διατηρηθεί η λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην ανεπαρκή δόση, που οδηγεί στην πιθανή απώλεια του μοσχεύματος και την αυξημένη δόση, που εγκυμονεί κινδύνους νεφροτοξικότητας, ηπατοτοξικότητας, υπέρτασης, λοιμώξεων και κακοηθειών. Για περισσότερα από είκοσι χρόνια μετρούσαμε τη συγκέντρωση κατωφλίου C o, προ της λήψης της επόμενης δόσης, κατ αρχάς στον ορό και αργότερα στο ολικό αίμα. Η μέτρηση των επιπέδων των ανοσοκατασταλτικών σε ολικό αίμα συσχετίζεται καλύτερα με τη φαρμακολογική απόκριση και αυτό γιατί, η ποσότητα του ανοσοκατασταλτικού που συνδέεται στα ερυθρά είναι πολλαπλάσια από τη συνδεόμενη με τις πρωτεΐνες του πλάσματος. Οι επιθυμητές συγκεντρώσεις εξαρτώνται από το είδος της μεταμόσχευσης, τον χρόνο που πέρασε από αυτή, τη συγχορηγούμενη φαρμακευτική αγωγή. Το 1996, το εμπορικό σκεύασμα της κυκλοσπορίνης Sandimmune αντικαταστάθηκε από το Neoral, που πρόσφερε καλύτερη απορρόφηση. Στο διάγραμμα της συγκέντρωσης της κυκλοσπορίνης συναρτήσει του χρόνου, όπου χρόνος μηδέν νοείται ο χρόνος της λήψης του φαρμάκου, το εμβαδόν κάτω από την καμπύλη για τις τέσσερις πρώτες ώρες μετά τη λήψη του φαρμάκου AUC o-4 (Area Under Curve), όταν δηλαδή παρατηρείται το μέγιστο της απορρόφησης του και το μέγιστο της προκαλούμενης ανοσοκαταστολής, σχετίζεται άμεσα τόσο με την αποτελεσματικότητα της κυκλοσπορίνης, όσο και με την τοξικότητά της και την πιθανότητα απόρριψης του μοσχεύματος. 12 Τελικά, βρέθηκε ότι μία μόνο μέτρηση, η μέτρηση της συγκέντρωσης C 2, 2 ώρες μετά τη λήψη του φαρμάκου, είναι τις περισσότερες φορές επαρκής για τη ρύθμιση της χορήγησής της. 13 14

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 Η μέτρηση της C 2 οδήγησε σε μείωση της χορηγούμενης κυκλοσπορίνης με αποτέλεσμα τη βελτίωση της νεφρικής λειτουργίας, δηλαδή τη μείωση των τιμών ουρίας και κρεατίνης των ασθενών. 14 Η πολυκεντρική μελέτη ΜΟ2ΑRT (Monitoring 2 hours Absorption in Renal Transplantation) για την παρακολούθηση ασθενών με μεταμόσχευση νεφρού περιέλαβε 30 μεταμοσχευτικά κέντρα, σε 10 χώρες, για διάρκεια ενός έτους και έδειξε ότι καλύτερη παρακολούθηση της κυκλοσπορίνης γίνεται με τη μέτρηση της C 2 απ ό,τι με τη μέτρηση της C o. 15,16 Επομένως, για την αποτελεσματικότερη αποφυγή απορριπτικών επεισοδίων, οι νεότερες κατευθυντήριες οδηγίες προσδιορισμού επιπέδων κυκλοσπορίνης συνιστούν τη μέτρηση, εκτός των επιπέδων κατωφλίου, και των επιπέδων διώρου (2 ώρες μετά την χορήγηση). 17 Ένα δεύτερο σημείο προσοχής για τον προσδιορισμό της κυκλοσπορίνης είναι το γεγονός ότι η κυκλοσπορίνη μεταβολίζεται σε μεγάλο αριθμό μεταβολιτών (πλέον των 30). Η πιο διαδεδομένη μέθοδος μέτρησής της στα εργαστήρια προσδιορισμού επιπέδων θεραπευτικών φαρμάκων (TDM - Therapeutic Drug Monitoring), προσδιορίζει μόνο το μητρικό φάρμακο με μονοκλωνικό αντίσωμα. Ωστόσο, υπάρχουν μέθοδοι συμπροσδιορισμού του μητρικού φαρμάκου μαζί με ορισμένους μεταβολίτες του. Απαιτείται συνεπώς ιδιαίτερη προσοχή κατά τη σύγκριση επιπέδων κυκλοσπορίνης τα οποία προέρχονται από διαφορετικά εργαστήρια (η μέτρηση και παρακολούθηση των επιπέδων της κυκλοσπορίνης πρέπει να γίνεται με την ίδια μέθοδο και στο ίδιο εργαστήριο). Η κυκλοσπορίνη βέβαια δεν λύνει όλα τα προβλήματα των μεταμοσχεύσεων και κυρίως το θέμα των χρόνιων απορρίψεων, αλλά η προσφορά της είναι σημαντική. It is too good to be true έλεγε ο Borel μετά τα πρώτα πειραματικά αποτελέσματα της κυκλοσπορίνης. Ίσως στο άμεσο μέλλον η επιστημονική έρευνα μας επιφυλάσσει και άλλες ευχάριστες εκπλήξεις. Βιβλιογραφία 1. H. Upton. Origin of drugs in current use: the cyclosporine story. http:/www.world-of-fungi.org (2001). 2. S. Lazary, H. Stahelin. Immunosuppressive and specific antimitotic affects of ovalacin. Experientia, 24, 1171-3(1968). 3. K. Heusler, A. Pletscher. The controversial early history of cyclosporine. Swiss Med. Wkly, 131, 299-302(2001). 4. a) J.F. Bach. The contribution of cyclosporine A to the understanding and treatment of autoimmune diseases. Transpl Proc 31(5 1/2A), 165-185(1999) b) M. Ziolkowska, A. Koc, G. Luszczy Kiewicz et al. High levels of IL-17 in rheumatoid arthritis patients. J Immunol 164, 2832-8(2000). 5. R.Y. Calne, D.J. White, S. Thiru, D.B. Evans, P. McMaster, D.C. Dunn, G.N. Gwaddock, B.D. Pentlow, K. Rollew. Cyclosporine A in patients receiving renal allografts from cadaver donors. Lancet 2, 1323-7(1079). 6. N.E. Tayar, Solvent dependent conformation and hydrogenbonding capacity of cyclosporine A. J Med Chem 36, 3757-64(1993). 7. J.L. Italia,V. Bhardwaj, R. Kumar, Disease, destination, dose and delivery aspects of cyclosporine: the state of art. Drug Discov Today, 11, 846-54(2006). 8. H. Steffan, N. Clipstone, L. Timmermann, J. Northrop et al. The mechanism of action of cyclosporine A and FK-506. Clin Immunol Immunopathol 80(3), 40-5(1996). 9. A. Schumacher, A. Nordheim. Progress towards a molecular understanding of cyclosporine A mediated immunosuppression. Clin Invest 70, 773-9(1992). 10. S. Masuda, K. Inui An updste review on individualized dosage adjustment of calrineurin inhibitors in organ transplant patients. Pharmacol Therap 12, 184-198(2006). 11. D. Grant, N. Knetenman, J. Tchervekov et al. Peak cyclosporine levels (C max ) correlate with freedom from liver graft rejection: results of prospective, randomized comparison of neoral and sandimmune in liver transplantation. Transpl 67, 1133-7(1999). 12. A. Jorga, D.W.Holt, A. Johnston. Therapeutic drug monitoring of cyclosporine. Transpl Proc 36, 3965-4035(2004). 13. P. Beltsky, S. Dunn, A. Johnston, G. Levy. Impact of absorption profiling on efficacy and safety of cyclosporine therapy in transplant recipients. Clin Pharmacokinet 39, 117-25(2000). 14. S. Sandrini, N. Bossini, G. Setti et al. Neoral dosage adjustment from conversion from C o to C 2 monitoring in stable renal transplant recipients: a pro spec tire single enter study J. Nephrol 17, 284-90(2004). 15. S. Stefani, K. Midtvek, E. Cole, E.Thelvet et al. Mo2ART study group. Transpl 79(5), 577-83(2004). ο 16. Φάρμακο: Εργαστηριακή Ανάλυση και Κλινική Πράξη. 15 Εκπαιδευτικό Σεμινάριο Ελληνικής Εταιρείας Κλινικής Χημείας- Κλινικής Βιοχημείας (2005). 17. Mahalati K., Belitsky P., West K., et al. Approaching the therapeutic window for cyclosporine in kidney transplantation: A prospective study. J Am Soc Nephrol 2001; 12:828-833. 15

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Τι κοινό έχουν το έλαιο από το ήπαρ του βακαλάου, το σπανάκι και η κυτταρομετρία ροής; Ανίχνευση και ποσοτικοποίηση των υποδοχέων του φυλλικού οξέος σε καρκινικά κύτταρα με κυτταρομετρία ροής Βασισμένο στο άρθρο Awtar Krishan (2007) What links cod liver oil, spinach, and flow cytometry? Flow cytometric detection and quantitation of folic acid receptors in tumor cells. Cytometry Part A, 71A: 897-898. Μετάφραση - Προσαρμογή: Κλεοπάτρα Δάγλα Μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο Δίπλωμα εξειδίκευσης στην Κλινική Βιοχημεία Το φυλλικό οξύ (υδατοδιαλυτή βιταμίνη Β9), το οποίο βρίσκεται στη μαγιά, το σπανάκι και το έλαιο από το ήπαρ του βακαλάου, είναι απαραίτητο για τη de novo σύνθεση της θυμιδίνης και άρα, απαραίτητο για τη σύνθεση νουκλεϊκών οξέων και πρωτεϊνών και την πρόληψη των εμβρυϊκών δυσπλασιών όπως η spina bifida. Τα αντισώματα κατά του φυλλικού, όπως η μεθοτρεξάτη παρεμποδίζουν τη διυδροφολική ρεδουκτάση που χρειάζεται για τη σύνθεση του φυλλικού και άρα, παρεμποδίζουν τη σύνθεση και τον πολλαπλασιασμό των νουκλεϊκών οξέων. Ο α-φυλλικός υποδοχέας, που χρειάζεται για τη μεταφορά του φυλλικού, έχει περιορισμένη έκφραση σε φυσιολογικούς ιστούς και υπερεκφράζεται σημαντικά σε αρκετές μορφές όγκων. Άρα, η διαφορετική έκφραση αυτού του υποδοχέα επιτρέπει την καταπολέμηση των όγκων, ενώ οι φυσιολογικοί ιστοί μένουν ανέπαφοι. Το φυλλικό οξύ είναι απαραίτητο για την πρόληψη της αναιμίας στην εγκυμοσύνη και η εξαγωγή του από τη μαγιά και το σπανάκι παρείχε ένα μέσο για την καταπολέμηση αυτής της διατροφικής ανεπάρκειας. Το φυλλικό οξύ συντέθηκε το 1946 και η χρήση των αντισωμάτων κατά του φυλλικού στη θεραπεία άρχισε με τον Ινδό χημικό Yellapragada Subarao. Αφού αρνήθηκε τη θέση ακαδημαϊκού στο Harvard Medical School, μετακόμισε στα εργαστήρια Rederle στο Pearl River, όπου μαζί με τους συνεργάτες του έκανε κάποιες πολύ μεγάλες ανακαλύψεις, όπως η σύνθεση αντισωμάτων κατά του φυλλικού (amethoptrin ή μεθοτρεξάτη) και αρκετούς άλλους παράγοντες που χρησιμοποιούνται στη χημειοθεραπεία. H Dr. Sidney Farber του Παιδιατρικού Νοσοκομείου της Βοστόνης έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στο να συνθέσουν ο Dr Subaro και η ομάδα του αντισώματα κατά του φυλλικού για κλινικές δοκιμές σε ασθενείς με λευχαιμία. Το 1953, η μεθοτρεξάτη πήρε έγκριση από τον FDA για χρήση σε χημειοθεραπείες και από τότε εξακολουθεί να είναι ένας από τους καλύτερους αντιμεταβολίτες για τη θεραπεία του καρκίνου. Χαμηλές δόσεις χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία μεγάλου εύρους μη καρκινικών ασθενειών, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, ο λύκος, η ψωρίαση, το άσθμα και οι φλεγμονώδεις νόσοι του εντέρου. Η άγνωστη σχέση μεταξύ θεραπείας με αντισώματα κατά του φυλλικού και κυτταρομετρίας ροής ξεκινάει από πολύ παλιά. Τη δεκαετία του 60, ο Δρ. Emil Frei και οι συνεργάτες του στο Sidney Farber Cancer Institute της Βοστόνης χρησιμοποιούσαν εκλεκτική θεραπεία με φολινικό οξύ (παράγοντας citrovorum) σε ασθενείς που λάμβαναν μεγάλες δόσεις μεθοτρεξάτης. Ένα από τα πιο σημαντικά βήματα σε αυτό το πρωτόκολλο απαιτούσε παρακολούθηση του πολλαπλασιασμού των κυττάρων του μυελού των οστών όπου χρησιμοποιούνταν αυτοραδιογραφία τριτιωμένης θυμιδίνης. Ωστόσο, χρειάζονταν πάνω από μια μέρα για να φτάσουν τα αποτελέσματα στους κλινικούς και ο Dr Frei αναρωτιόταν αν μπορούσε να βρεθεί μια πιο γρήγορη μέθοδος για την παρακολούθηση της ανάπλασης του μυελού των οστών στους ασθενείς που είχαν σωθεί. Η μέθοδος ανάλυσης κυττάρων με ιωδιδίο του προπιδίου/υποτονικό κιτρικό, χρησιμοποιήθηκε για την παρακολούθηση του πολλαπλασιασμού των κυττάρων του μυελού των οστών και των καρκινικών κυττάρων με Laser Scanning Cytometry σε ασθενείς που λάμβαναν σχήματα με υψηλές δόσεις μεθοτρεξάτης. Σε πρόσφατα τεύχη του Cytometry, έχουν δημοσιευθεί αρκετά εξαιρετικά άρθρα πάνω στην ριζοσπαστική χρήση κυτταρομετρίας ροής και Laser Scanning Cytometry για τη μελέτη κυτταρικών δεικτών σε καρκινικά κύτταρα. Ο Megyeri και οι συνεργάτες του ανέπτυξαν μια ποσοτική μέθοδο για τη μέτρηση και τη σύγκριση του λόγου δύο διαφορετικών ένζυμων που εμπλέκονται στην ενεργοποίηση των αντικαρκινικών φαρμάκων φλουροπυριμιδίνης. Το 16

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 ErbB2 (HER-2), ένας σημαντικός κυτταρικός δείκτης στον καρκίνο του μαστού, είναι το θέμα αρκετών δημοσιεύσεων που προσπαθούν να ποσοτικοποιήσουν την έκφρασή του. Σε ένα πρόσφατο άρθρο του Moerch et al. περιγράφεται ο διαχωρισμός κυττάρων με βάση την έκφραση δεικτών στο εσωτερικό των κυττάρων διαφόρων ιστών. Στο Cytometry του Νοεμβρίου του 2007, δημοσιεύθηκε το εξαιρετικό άρθρο πάνω στην παρακολούθηση της έκφρασης του υποδοχέα του φυλλικού στον καρκίνο των ωοθηκών, το οποίο αποτελεί ένα μεγάλο βήμα στο έπος της θεραπείας με αντισώματα κατά του φυλλικού και της κυτταρομετρίας ροής. Συνδυάζοντας την αναγνώριση των BerEp-4 δυσπλαστικών επιθηλιακών κυττάρων με αντισώματα κατά των υποδοχέων του φυλλικού οξέος, καθιέρωσαν μια κυτταρομετρική μέθοδο για τον προσδιορισμό και την ποσοτικοποίηση των υποδοχέων του φυλλικού οξέος σε καρκινικά κύτταρα. Αυτή η διαδικασία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ανίχνευση κυττάρων που εκφράζουν υποδοχείς του φυλλικού και επίσης, να παρακολουθηθεί η υποτροπή σε ασθενείς που λαμβάνουν σχήματα με αντισώματα κατά του φυλλικού ή κάποια άλλα πρωτόκολλα. Η συγκεκριμένη, καθώς και παρόμοιες μελέτες, είναι σημαντικές ώστε η πολυπαραμετρική κυτταρομετρία ροής να γίνει ένα χρήσιμο και στάνταρ εργαλείο για την παρακολούθηση των καρκινικών κυττάρων σε ασθενείς με καρκίνο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς η συμβατική διαγνωστική κυτταρολογία που βασίζεται στην παρατήρηση των κυττάρων στο μικροσκόπιο, δίνει περίπου 50% ψευδώς θετικά αποτελέσματα. Όπως αποδεικνύεται στο συγκεκριμένο άρθρο, η πολυπαραμετρική ανάλυση με κυτταρομετρία ροής με τη χρήση δεικτών ειδικών για τον όγκο, μπορεί να μειώσει σημαντικά τον αριθμό των ψευδώς θετικών στη διαγνωστική κυτταρολογία και να βελτιώσει την ανίχνευση του όγκου και την παρακολούθηση της θεραπείας. Υπάρχει η ελπίδα ότι η χρήση δεικτών έκφρασης ειδικών για κάθε όγκο θα καθιερώσει την πολυπαραμετρική κυτταρομετρία ροής ως ένα σημαντικό ποσοτικό εργαλείο για την παρακολούθηση ασθενών που ακολουθούν στοχευμένη θεραπεία. Αργοσβήνει το καλοκαίρι Αργοσβήνει το καλοκαίρι στην Αίγινα Κι η ζέστα του ήλιου Συμπυκνώθη στη ρόγα του σταφυλιού, στη γλύκα του σύκου, στο χρώμα των φιστικιών, μ όλες τις αποχρώσεις του κόκκινου και στα μάτια σου Τώρα που καταλάγιασε το πλάνταγμα της ζωής, είναι σαν τη θάλασσα του Σεπτέμβρη, μετά τα μελτέμια Αργοσβήνει το καλοκαίρι στην Αίγινα Φυλακίζω τον ήλιο μέσα στις γυάλες με το γλυκό, στο βαρέλι με την αψάδα του μούστου. Πιάνομαι στα χέρια σου κι απαγκιάζω. Είναι βαρύς ο χειμώνας που έρχεται! Αγγελική Σαραντάκου 17

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Τεχνολογία σφαιριδομετρίας Μ. Νικολοπούλου Βιολόγος Msc, PhD- Επ. Συνεργάτης Ιατρικής Σχολής, «Ιπποκράτειο» Νοσοκομείο Η τεχνολογία της σφαιριδομετρίας (ΤΣ) αποτελεί τη νεότερη μορφή πολλαπλής ανάλυσης βιολογικών δεικτών. Στην πραγματικότητα, η εφεύρεση των σφαιριδίων είναι αρκετά παλιά καθώς υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές από το 1977 (Horan PK, 1977). Στις μέρες μας έχει δημιουργηθεί, από τις εταιρείες, ένας μεγάλος αριθμός προϊόντων για την ταυτόχρονη ανίχνευση ανοσολογικών και μοριακών δεικτών. Στον Πίνακα 1 αναφέρονται μόνο ενδεικτικά μερικά από τα προϊόντα τα οποία διατίθενται για κλινικές εφαρμογές και κυρίως για ερευνητικούς σκοπούς. Τα πλεονεκτήματα της συγκεκριμένης τεχνολογίας είναι προφανή. Συγκεκριμένα, δίνεται η δυνατότητα της ανεξάρτητης και ποιοτικής ανάλυσης πολλαπλών δεικτών ταυτόχρονα, χρησιμοποιώντας πολύ μικρό όγκο του, προς μελέτη, δείγματος. Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στο γεγονός ότι η ταυτόχρονη μελέτη πολλών δεικτών μειώνει σημαντικά το χρόνο ενασχόλησης του προσωπικού του εργαστηρίου καθώς φαίνεται το κόστος της ανάλυσης να περιορίζεται σημαντικά. Οι παραπάνω λόγοι αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για την εφαρμογή της ΤΣ στα σύγχρονα κλινικά εργαστήρια. Εκείνο, όμως, που ενδιαφέρει τον σύγχρονο εργαστηριακό είναι αν τα αποτελέσματα τα οποία λαμβάνονται από τη συγκεκριμένη ανάλυση είναι επαναλήψιμα, ακριβή και κατά πόσο μπορούν να αντικαταστήσουν τις ήδη υπάρχουσες τεχνικές. Επομένως, η σύγκριση της τεχνικής κρίνεται απαραίτητη. Στην πραγματικότητα, όλα τα αντιδραστήρια τα οποία φέρουν σφαιρίδια, ερευνητικά και κλινικά, ιδίως τα ευρέως διαδεδομένα των κυτοκινών, διαθέτουν πρότυπα δείγματα για την ποσοτικοποίηση των, προς μελέτη, δειγμάτων. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά ερωτήματα τα οποία πρέπει να απαντηθούν αναφορικά με την ποσοτικοποίηση των αποτελεσμάτων προκειμένου να βεβαιωθεί ότι τα αποτελέσματα είναι τουλάχιστον παρεμφερή με άλλες εγκαθιδρυμένες μεθόδους. Η μέθοδος με την οποία συνήθως συγκρίνει κανείς την ΤΣ δεν είναι άλλη από την ELISA. Η ELISA χρησιμοποιεί ένα αντίσωμα το οποίο έχει ακινητοποιηθεί σε ένα πλακίδιο πολυστυρενίου και δεσμεύει τον αντίστοιχο διαλυτό συνδέτη-πρωτεΐνη, ο οποίος φέρεται στο προς μελέτη δείγμα (πλάσμα, όρο, βρογχοκυψελιδικό έκπλυμα, ούρα). Προκειμένου να ανιχνευτεί η σύνδεση αυτή χρησιμοποιείται ένα δεύτερο αντίσωμα, το οποίο όταν τοποθετηθεί κατάλληλο χρωμογόνο πραγματοποιείται ενζυμική αντίδραση η οποία μπορεί να μετρηθεί με τη βοήθεια ενός απλού φωτόμετρου. Υπάρχουν βέβαια σημαντικές διαφορές μεταξύ της ΤΣ και της τεχνικής της ELISA. Η πιο προφανής διαφορά είναι ότι στην ΤΣ χρησιμοποιείται φθορισμός ως σύστημα αναφοράς, ενώ στην ELISA, όπως προαναφέρθηκε έχουμε φωτομετρική ανάλυση της ενζυμικής αντίδρασης του χρωμογόνου με το υπόστρωμα. Επίσης, η τεχνολογία Luminex δεσμεύει συνδέτες σε εναιώρημα σφαιριδίων, ενώ η ELISA γενικά χρησιμοποιεί ευθείες επιφάνειες πολυστυρενίου (96- well plates). Το σημαντικότερο σημείο της ΤΣ είναι η ταυτόχρονη ανάλυση πολλών μορίων πράγμα που την καθιστά επιρρεπή σε αλληλεπιδράσεις μεταξύ παρεμφερών επιτόπων (cross-reactivities). Ενώ, αντιθέτως, η μεθοδολογία της ELISA γενικά αναλύει ένα δείκτη κάθε φορά, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει το πρόβλημα των αλληλεπιδράσεων διαφορετικών-παρεμφερών αντιγονικών επιτόπων. Η τεχνολογία των πρωτεϊνικών μικροσυστοιχιών (Protein microarray kits) όπου δεσμεύουν αντισώματα κατά ανάλογο τρόπο με την ΤΑ, μπορούν επίσης να θεωρηθούν ανταγωνιστική τεχνολογία της ΤΣ. Ωστόσο, επειδή η συγκεκριμένη τεχνολογία είναι πολύ πρόσφατη και όχι εφαρμοσμένη σε ευρεία κλίμακα, στην κλινική πράξη πιθανώς να έχει περιορισμένη ευαισθησία (Copeland S, 2004). Επειδή, επομένως, η ELISA αποτελεί την πιο διαδεδομένη μέθοδο, στην εργαστηριακή πράξη η σύγκριση της ΤΣ θα γίνει με βάση αυτή. Οι αναλύσεις με σφαιρίδια μπορούν να πραγματοποιηθούν στους κοινούς κυτταρομετρητές ροής (όπως των εταιρειών Becton Dickinson, Beckman-Coulter, Dako- Cytomation ή Partec) ή ακόμα και σε πιο εξειδικευμένες πλατφόρμες όπως το FACS Array της Becton Dickinson και το σύστημα Luminex 100. Ενώ αρχικά οι εφαρμογές της ΤΣ σε ερευνητικά πρωτόκολλα, πραγματοποιούνταν στους κοινής χρήσης κυτταρομετρητές ροής, σήμερα γενικά ισχύει η άποψη ότι είναι καλύτερο να υπάρχει ένα όργανο αποκλειστικά αφιερωμένο στις συγκεκριμένες εφαρμογές. Τα πλεονεκτήματα της άποψης αυτής είναι πολλά: η ύπαρξη ειδικού προγράμματος αυτόματης εστίασης (gating) στους πληθυσμούς των σφαιριδίων, κυρίως για τις κυτοκίνες, μειωμένη πολυπλοκότητα της εφαρμογής καθώς και μειωμένη παρεμβολή του χρήστη στην ανάλυση των δειγμάτων. 18

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 47 Από τις πιο διαδεδομένες εταιρείες παγκοσμίως οι οποίες διαθέτουν συστήματα σφαιριδίων είναι η Dickinson Immunocytometry Systems, η Luminex Corporation και η, όχι και τόσο διαδεδομένη στον Ελλαδικό χώρο, DiaSorin. Πολλές μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί προκειμένου να καταλήξουν οι ερευνητές σε ένα ασφαλές αποτέλεσμα σχετικά με το βαθμό συσχέτισης τον δύο μεθοδολογιών. Πολλές από τις μελέτες κατέληξαν σε πολύ καλή συσχέτιση με, δυστυχώς, πολύ διαφορετικές ποσοτικές τιμές (Πίνακας 2). Τα δεδομένα δείχνουν ότι η σύγκριση των αποτελεσμάτων των σφαιριδίων και της ELISA συνήθως παρέχουν διαφορετική ποσοτική εκτίμηση. Ωστόσο, αν οι συγκρίσεις γίνουν με τα ίδια αντισώματα καθώς και αν χρησιμοποιηθούν τα ίδια ή παρεμφερή μέσα διάλυσης και οι ίδιοι οροί για την αποφυγή μη ειδικής σύνδεσης αντιγόνου-αντισώματος, οι διαφορές στα αποτελέσματα είναι σαφέστατα πολύ μικρότερες και οι συσχετίσεις σε πολύ καλό επίπεδο και το σημαντικότερο, οι τιμές δεν διαφέρουν στατιστικά σημαντικά. Έχοντας τα παραπάνω στο νου, θα πρέπει κάθε μελέτη ασθενών ή οποιουδήποτε είδους οργανισμού να πραγματοποιείται από την έναρξη έως το τέλος με την ίδια τεχνική στον ίδιο κυτταρομετρητή ροής και με το ίδιο αντιδραστήριο έτσι ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος αλλοίωσης των αποτελεσμάτων λόγω της μεταβλητότητας της μεθοδολογίας. Η μελέτη του Khan και της ομάδας του έδειξε ότι εάν χρησιμοποιηθούν αντιδραστήρια για τις κυτοκίνες από διαφορετικές εταιρείες η τάση των πρωτεϊνών θα είναι όμοια, οι τιμές όμως θα διαφέρουν σημαντικά (Khan SS, 2005). Είναι προφανές, επομένως, ότι η χρήση διαφορετικών αντιδραστηρίων κατά τη διάρκεια της μελέτης μπορεί να μεταβάλλει ουσιαστικά την ποιότητα αλλά και το είδος των διαφορών μεταξύ των προς μελέτη μορίων. Εάν κρίνεται απαραίτητη η αλλαγή αυτή καλό είναι να πραγματοποιηθεί συγκριτική ανάλυση των δύο αντιδραστηρίων για να βεβαιωθεί ότι δεν υπάρχουν διαφορές. Τα υπάρχοντα δεδομένα βεβαιώνουν ότι η τεχνολογία της σφαιριδομετρίας είναι εξίσου απλή με την τεχνική της ELISA και τα αποτελέσματα τα οποία λαμβάνονται παρουσιάζουν επαναληψιμότητα. Λαμβάνοντας υπ όψιν το γεγονός ότι με τη σφαιριδομετρία μπορεί κανείς να μετρήσει ένα μεγάλο αριθμό πρωτεϊνών και ότι ο όγκος που απαιτείται είναι μικρότερος από αυτόν της ELISA, η μέθοδος αποτελεί μια δελεαστική εναλλακτική πρόταση για τα σύγχρονα εργαστήρια. Πίνακας 1 Εφαρμογή Kinase Phosphorylated Protein Cytokine Cancer Markers Αντιδραστήριο Akt (G), Akt (Ser473) (G), Akt (total) (G), Akt/ PKB (total) (G), Akt/PKBpS473 (G), ATF2 (Thr71) (G), ATF2 (total) (G), CREB (ps133) (G), CREB (Total) (G), Erk 1/2 (ptpy185/187) (G), Erk 1/2 (Total) (G), Erk-2 (G), Erk1 (Thr202/Tyr204) (G), Erk1/2 (Thr202/Tyr204, Thr185/Tyr187) (G), Erk2 (Thr185/ Tyr187) (G), Erk2 (total) (G), GSK 3beta (ps9) (G), GSK-3a/b (Ser21/Ser9) (G), GSK-3beta (G), IGF 1R (pypy1135/1136) (G), IkappaB-alpha (Ser32/ Ser36) (G), IkappaB-alpha ps32 (G), IkappaBalpha Total (G), IR (pypy1162/1163) (G), IRS 1 (ps312) (G), JNK (ptpy183/185) (G), JNK Total (G), JNKp (Thr183/Y182) (G), MAPKAP K2 (G), p38 (total) (G), p38 MAPK (total) (G), p38 MAPK pt180/py182 (G), p53 (total) (G), p53 ps15 (G), p70 S6 kinase (Thr421/Ser424) (G), p70 S6K (ptps421/424) (G), p70 S6K (Total) (G), p90rsk (Thr359/ Ser363) (G), p90rsk (total) (G), PKBalpha (G), PKC (G), PRAS40 (pt246) (rt), Rb (pspt249/252) (G), Rb (pt821) (G), Rb (Total) (G), SAPK1 (G), SAPK1a/JNK2 (G), SAPK4 (G), STAT1 py701 (G), STAT1 Total (G), STAT2 (Tyr689) (G), STAT3 (Tyr705) (G), TrkA (Tyr490) (G), ZAP-70 (G) Abeta 40 (h), Abeta 42 (h), BDNF (h), DR-5 (h), EGF (h,m), ENA-78 (h), Eotaxin (h,m), Fatty Acid Binding Protein (h), FGF-basic (h,m), G-CSF (h,m), GCP-2 (m), GM-CSF (h,m,rt), GRO alpha (h), GRO- KC (rt), HGF (h,m), I-TAC (h), ICAM-1 (h), IFN-alpha (h), IFN-gamma (h,m,rt), IL-10 (h,m,rt), IL-11 (m), IL-12 (h,m), IL-12 p40 (h,m), IL-12 p40/p70 (m) (rt), IL-12 p70 (h,m,rt), IL-13 (h,m), IL-15 (h,m), IL-16 (h), IL-17 (h,m), IL-18 (rt), IL-1alpha (h,m,rt), IL-1beta (h,m,rt), IL-1ra (h), IL-1ra/IL-1F3 (h), IL-2 (h,m,rt), IL-3 (h,m), IL-4 (h,m,rt), IL-5 (h,m,rt), IL-6 (h,m,rt), IL-7 (h,m), IL-8 (h), IL-9 (m), IP-10 (h,m), JE/MCP-1 (m), KC (m), KC/GROa (m), LIF (m), Lymphotacin (h,m), M-CSF (m), MCP-1 (h,m,rt), MCP-1(MCAF) (h), MCP-2 (h), MCP-3 (h,m), MCP-5 (m) alpha Fetoprotein (h), Cancer Antigen 125 (h), Carcinoembryonic Antigen (h), PSA, Free (h) h: human, m: mouse, r: rat, G: general Mohamed F. Elshal et al. Methods. 2006 April ; 38(4): 317 323. 19

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Πίνακας 2 Mohamed F. Elshal et al. Methods. 2006 April ; 38(4): 317 323. Προτεινόμενη βιβλιογραφία 1. Horan PK, Wheeless LL. Quantitative Single Cell Analysis and Sorting. Science 1977;198:149 157. 2. Copeland S, Siddiqui J, Remick D. Direct Comparison of Traditional ELISAs and Membrane Protein Arrays for Detection and Quantification of Human Cytokines. J Immunol Meth 2004;284:99 106. 3. Kellar KL, Douglass JP. Multiplexed Microsphere-based Flow Cytometric Immunoassays for Human Cytokines. J Immunol Meth 2003;279:277 285. 4. Earley MC, Vogt RF, Shapiro HM, Mandy FF, Kellar KL, Bellisario R, Pass KA, Marti GE, Stewart CC, Hannon WH. Report from a Workshop on Multianalyte Microsphere Arrays. Cytometry 2002;50:239-242. 5. Pang S, Smith J, Onley D, Reeve J, Walker M, Foy C. A Comparability Study of the Emerging Protein Array Platforms with Established ELISA Procedures. J Immunol Methods 2005;302:1-12. 6. Cook EB, Stahl JL, Lowe L, Chen R, Morgan E, Wilson J, Varro R, Chan A, Graziano FM, Barney NP. Simultaneous measurement of six cytokines in a single sample of human tears using microparticlebased flow cytometry: allergics vs. nonallergics. J Immunol Methods 2001;254:109-18. 7. Yan X, Schielke EG, Grace KM, Hassell C, Marrone BL, Nolan JP. Microsphere-based duplexed immunoassay for influenza virus typing by flow cytometry. J Immunol Methods 2004;284:27-38. 8. Aoe K, Hiraki A, Murakami T, Murakami K, Makihata K, Takao K, Eda R, Maeda T, Sugi K, Darzynkiewicz Z, Takeyama H. Relative abundance and patterns of correlation among six cytokines in pleural fluid measured by cytometric bead array. Int J Mol Med 2003;12:193-8. 9. Hodge G, Hodge S, Haslam R, McPhee A, Sepulveda H, Morgan E, Nicholson I, Zola H. Rapid simultaneous measurement of multiple cytokines using 100 microl sample volumes--association with neonatal sepsis. Clin Exp Immunol 2004;137:402-7. 10. Soldan SS, Alvarez Retuerto AI, Sicotte NL, Voskuhl RR. Dysregulation of IL-10 and IL-12p40 in secondary progressive multiple sclerosis. J Neuroimmunol 2004;146:209-15. 11. Kettman JR, Davies T, Chandler D, Oliver KG, Fulton RJ. Classification and properties of 64 multiplexed microsphere sets. Cytometry 1998;33(2):234-43. 12. de Jager W, te Velthuis H, Prakken BJ, Kuis W, Rijkers GT. Simultaneous detection of 15 human cytokines in a single sample of stimulated peripheral blood mononuclear cells. Clin Diagn Lab Immunol Jan;2003 10(1):133 9. 13. Liu MY, Xydakis AM, Hoogeveen RC, Jones PH, Smith EO, Nelson KW, Ballantyne CM. Multiplexed analysis of biomarkers related to obesity and the metabolic syndrome in human plasma, using the Luminex-100 system. Clin Chem 2005;51(7):1102 9. 14. Bortolin S, Black M, Modi H, Boszko I, Kobler D, Fieldhouse D, Lopes E, Lacroix JM, Grimwood R, Wells P, Janeczko R, Zastawny R. Analytical validation of the tag-it high-throughput microspherebased universal array genotyping platform: application to the multiplex detection of a panel of thrombophilia-associated single-nucleotide polymorphisms. Clin Chem 2004;50(11):2028-36. 20