Πληθυσμιακές μεταβολές και πολεοδομικές ανακατατάξεις στην Μητροπολιτική Αθήνα στο διάστημα

1

Συνέδριο: «Πληθυσμιακές τάσεις και προοπτικές: Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση» Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Κοινωνίας Ακαδημία Αθηνών Ελληνική Εταιρεία Δημογραφικών Μελετών Αθήνα, 13 14 Μαρτίου 2009 Πληθυσμιακές μεταβολές και πολεοδομικές ανακατατάξεις στην Μητροπολιτική Αθήνα στο διάστημα 1991 2001 Ιωάννης Πολύζος αρχιτέκτων πολεοδόμος, Καθηγητής ΕΜΠ, gpolyzos@central.ntua.gr Φερενίκη Βαταβάλη αρχιτέκτων πολεοδόμος, Υποψήφια Διδάκτορας ΕΜΠ, fereniki3@hotmail.com Εισαγωγή Στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες προκαλούν μεγάλες πληθυσμιακές μετακινήσεις στο εσωτερικό της χώρας. Εκδηλώνονται κυρίως ως εξωτερική μετανάστευση, παλιννόστηση και αστικοποίηση. Οι πληθυσμιακές αυτές μετακινήσεις έχουν καταλυτικές συνέπειες στη συγκρότηση του χώρου, μεταβάλλοντας τις ισορροπίες ανάμεσα στο ευρύτερο αστικό και αγροτικό περιβάλλον, αναδιαρθρώνουν το οικιστικό δίκτυο, προκαλούν επέκταση των αστικών κέντρων και ισχυροποιούν έτη περισσότερο την Πρωτεύουσα. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, τα φαινόμενα αυτά έχουν δώσει τη θέση τους σε νέες μορφές κινητικότητας του πληθυσμού, που επίσης αποτυπώνονται στο χώρο: μετακινήσεις μεταξύ αστικών κέντρων, είσοδος οικονομικών μεταναστών, ενδοαστικές μετακινήσεις. Το κέντρο βάρους των πληθυσμιακών μεταβολών μετατοπίζεται από την αστικοποίηση, σε αλλαγές που συντελούνται στο εσωτερικό των πόλεων. Η αυξημένη κινητικότητα του πληθυσμού, ως μέρος παγκόσμιων τάσεων, συνδέεται άμεσα με αλλαγές στον τρόπο ζωής, εργασίας και κατανάλωσης. Επίσης, συναρτώνται με ευρύτερα ζητήματα μετασχηματισμού των ελληνικών αστικών κέντρων. Η ανάπτυξη νέων προαστίων ή η επέκταση οικισμών γύρω από τις πόλεις, η εγκατάσταση μεταναστών σε υποβαθμισμένες αστικές περιοχές και η είσοδος νέων χρήσεων αναψυχής και εμπορίου σε κεντρικές περιοχές, αποτελούν φαινόμενα που προσελκύουν νέους ή απωθούν παλαιούς κατοίκους. Αντικείμενο της εισήγησης αυτής είναι η μελέτη των πληθυσμιακών μεταβολών που έχουν σημειωθεί τα τελευταία χρόνια στην Μητροπολιτική Αθήνα, σε συνάρτηση με τις πολεοδομικές ανακατατάξεις. Επικεντρωνόμαστε στις πληθυσμιακές μεταβολές που συντελούνται μεταξύ 1991 και 2001, με ιδιαίτερη αναφορά στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Πρωτευούσης (ΠΣΠ), καθώς και στους 57 δηλαδή Δήμους και Κοινότητες του Λεκανοπεδίου που το συναποτελούν. Ένα 2

συνεχές αστικό μόρφωμα, με έντονες αυξομειώσεις στις πυκνότητες, στις χρήσεις και στη δομή του. Για την εισήγηση αυτή στηριζόμαστε στις αντίστοιχες απογραφές της ΕΣΥΕ, καθώς και σε ποιοτικές πληροφορίες για τη συγκρότηση του πληθυσμού. Επιλέγουμε να δοθεί έμφαση στις παραμέτρους, πληθυσμιακή μεταβολή, ηλικιακή διάρθρωση και εισροή μεταναστών, χωρίς να υποβαθμίζεται η σημασία άλλων δημογραφικών δεδομένων, όπως οι αλλαγές στη δομή των νοικοκυριών και η αλλαγή των κοινωνικο επαγγελματικών και εισοδηματικών ομάδων. 1. Η Πρωτεύουσα συνεχίζει να εξαπλώνεται: το Πολεοδομικό Συγκρότημα ως κυρίαρχη, αλλά όμως φθίνουσα συνιστώσα της Μητροπολιτικής Αθήνας Η διάχυση της Πρωτεύουσας τις τελευταίες δεκαετίες εκτός Λεκανοπεδίου, στα Μεσόγεια και στο Θριάσιο Πεδίο, προκαλεί δραματικές πληθυσμιακές ανακατατάξεις. Μπορούμε να ομιλούμε πλέον για μία πολεοδομική και πληθυσμιακή ενότητα, την Μητροπολιτική Αθήνα, όπου αναδεικνύονται νέες μορφές χωρικής ανάπτυξης και νέοι τρόποι ζωής. Τα φαινόμενα αυτά αποκτούν πρωτόγνωρες διαστάσεις και χρήζουν ιδιαίτερης μελέτης. Ειδικά ως προς τις πληθυσμιακές μεταβολές, μπορεί να είναι αναλογικά εντονότερες εκτός ΠΣΠ, ωστόσο, σε απόλυτα μεγέθη, το Πολεοδομικό Συγκρότημα εξακολουθεί να αποτελεί πεδίο πληθυσμιακών διεργασιών μεγάλης κλίμακας. Συγκεκριμένα, το διάστημα 1991 2001 ο πληθυσμός του αυξάνεται μόλις 3%, που όμως, αντιστοιχεί στο 39% της συνολικής πληθυσμιακής αύξησης που σημειώνεται στο σύνολο σε επίπεδο νομού(?). Το ίδιο διάστημα, στην Νομαρχία Ανατολικής Αττικής σημειώνεται πληθυσμιακή αύξηση 36% και στη Νομαρχία Δυτικής Αττικής 21%, που αντιστοιχούν σε 45 % και 11% της συνολικής πληθυσμιακής αύξησης στην Αττική. Προκύπτει δηλαδή ότι, παρά τους έντονους μετασχηματισμούς που συντελούνται στις νέες επεκτάσεις της Πρωτεύουσας τόσο δυτικά όσο και ανατολικά, το ΠΣΠ εξακολουθεί να κατέχει κεντρικό ρόλο σε κοινωνικές και οικονομικές διεργασίες. Πίνακας 1: Πληθυσμιακές μεταβολές στην Αττική, 1991 2001 1991 2001 Μεταβολή 1991 2001 Διαφορά % ΠΣΠ 3.072.992 3.165.823 92.831 3,0% Νομαρχία Αθηνών 2.577.609 2.664.776 87.167 3,4% Νομαρχία Πειραιώς 524.358 541.504 17.146 3,3% Νομαρχία Ανατολικής Αττικής 296.263 403.918 107.655 36,3% Νομαρχία Δυτικής Αττικής 125.177 151.612 26.435 21,1% Σύνολο Αττικής 3.523.407 3.761.810 238.403 6,8% Παρότι δεν είναι δυνατό να απομονώσουμε το ΠΣΠ από τις νέες επεκτάσεις της Αθήνας, επιλέγουμε να επικεντρωθούμε σε αυτό, δηλαδή στο πιο συνεκτικό τμήμα του αστικού ιστού, προκειμένου να διερευνήσουμε τις πληθυσμιακές μεταλλαγές στο εσωτερικό του, χωρίς να αγνοούμε ότι μεγάλο μέρος τους συνδέεται με την οικιστική ανάπτυξη έξω από αυτό. Ανάμεσα στους στόχους της 3

εργασίας αυτής είναι ο εντοπισμός της συνέχειας και ασυνέχειας, σε σχέση με τις τάσεις των προηγούμενων δεκαετιών. 2. Έντονες είναι οι πληθυσμιακές μεταβολές εντός του Πολεοδομικού Συγκροτήματος : Ισχυροποιείται η ανάπτυξη ΒΑ, Β και ΝΑ, σε βάρος των κεντρικών Δήμων Όπως ήδη ειπώθηκε μεταξύ 1991 και 2001, ο πληθυσμός του ΠΣΠ αυξάνεται μόλις 3%, αύξηση πολύ πιο περιορισμένη σε σχέση με προηγούμενες δεκαετίες, που έφτανε μέχρι και 38%. Παρόλα αυτά, παρατηρείται αντιστροφή τάσεων συγκριτικά με την δεκαετία 1981 1991. Σήμερα, σημειώνεται πολλαπλάσια αύξηση του πληθυσμού, κάτι που αποδίδεται κυρίως στην αύξηση του αριθμού των μεταναστών στην Πρωτεύουσα. Πίνακας 2: Μεταβολή πληθυσμού στο ΠΣΠ, 1951-2001 Έτος 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Πληθυσμός 1.376.202 1.848.179 2.542.349 3.038.245 3.072.992 3.165.823 Μεταβολή 471.977 694.170 495.896 34.747 92.831 Μεταβολή % 34,3% 37,6% 19,5% 1,1% 3,0% Οι πληθυσμιακές μεταβολές στους Δήμους του ΠΣΠ παρουσιάζουν μεγάλες διακυμάνσεις, με απώλειες που αγγίζουν το 13% (μείωση 12,9% του πληθυσμού στη Φιλοθέη) και αυξήσεις που ξεπερνούν το 50% (μάλιστα στην περίπτωση της Βουλιαγμένης σημειώνεται αύξηση 86,7%). Η άνιση κατανομή των πληθυσμιακών μεταβολών στον αστικό χώρο αναδεικνύει τις διαφορετικές ταχύτητες με τις οποίες συμμετέχουν οι επιμέρους περιοχές της πόλης στους συνολικούς κοινωνικοοικονομικούς μετασχηματισμούς της. Ειδικότερα, σημαντικές απώλειες παρουσιάζουν κεντρικοί Δήμοι, όπως ο Δήμος της Αθήνας (μείωση 3,4%) και Δήμοι που γειτνιάζουν με αυτόν : Καισαριανή, Ζωγράφου, Παπάγου, Χολαργός στα ανατολικά, Υμηττός, Δάφνη, Καλλιθέα, Ταύρος στα νότια και Νέα Φιλαδέλφεια και Αιγάλεω στα δυτικά. Απώλειες παρουσιάζει επίσης ο Δήμος Πειραιά (μείωση 3,8%), στο πλαίσιο της πληθυσμιακής απογύμνωσης των κεντρικών περιοχών. Πρόκειται για παλιούς Δήμους μεσοαστικών στρωμάτων, με μεγάλες πυκνότητες δόμησης, υποβαθμισμένες περιβαλλοντικές συνθήκες και εξαντλημένους συντελεστές δόμησης, στοιχεία που σε συνδυασμό με την αλλαγή στη δομή των νοικοκυριών, οδηγούν σε εγκατάλειψη των κεντρικών Δήμων. Παράλληλα, αύξηση του πληθυσμού παρατηρείται σε περιφερειακούς Δήμους του ΠΣΠ, η οποία κλιμακώνεται όσο απομακρυνόμαστε από τους δύο παλιότερους Δήμους, κυρίως στα βορειανατολικά, βόρεια και νοτιοανατολικά. Η αύξηση που παρουσιάζουν οι «εργατικοί» Δήμοι, οι περισσότεροι από τους οποίους με προσφυγικό παρελθόν (Δραπετσώνα, Κερατσίνι, Πέραμα, Νίκαια, Άγιος Ιωάννης Ρέντης, Μοσχάτο, Νέα Σμύρνη, Αγία Βαρβάρα, Περιστέρι, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Ιωνία, Βύρωνας, Ηλιούπολη, Αργυρούπολη), καθώς και παλιά μεσοαστικά ή μεγαλοαστικά «προάστια» (Χαλάνδρι, Μαρούσι, Παλιό Φάληρο, Νέο Ηράκλειο, Ψυχικό), είναι αρκετά χαμηλή (0 10%). Δίδεται μία εικόνα σχετικής «σταθερότητας». 4

Αντίθετα, μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση (10% 30%) παρατηρείται σε Δήμους που βρίσκονται στις παρυφές του ΠΣΠ, όπου αξιοποιήθηκαν προς ανοικοδόμηση τα τελευταία αποθέματα αδόμητης γης, προς τη θάλασσα (Γλυφάδα, Ελληνικό, Άλιμος, Άγιος Δημήτριος), στους βόρειους Δήμους (Κηφισιά, Νέα Ερυθραία, Εκάλη, Πεύκη, Μεταμόρφωση), στους δυτικούς Δήμους (Πετρούπολη, Καματερό) και, στα ανατολικά, ο Δήμος Αγίας Παρασκευής. Πληθυσμιακή αύξηση που ξεπερνά το 40% παρατηρείται σε Δήμους που βρίσκονται στις βορειοανατολικές παρυφές του λεκανοπεδίου (Πεντέλη, Νέα Πεντέλη, Μελίσσια, Βριλήσσια), αλλά και στους δύο νοτιοανατολικούς Δήμους στα παράλια του Σαρωνικού, τη Βούλα και τη Βουλιαγμένη. Χαρακτηριστική είναι η μείωση του πληθυσμού στους Δήμους Αθηναίων και Πειραιά, συνεχίζοντας μία τάση που έχει εκδηλωθεί ήδη από προηγούμενες δεκαετίες 1. Ο πληθυσμός του Δήμου Αθηναίων μειώνεται κατά 3,4%, ποσοστό που αντιστοιχεί σε 26.558 κατοίκους. Ανάλογες είναι οι απώλειες για το Δήμο Πειραιά, αγγίζοντας το 3,8%, δηλαδή μείωση κατά 6.974 κατοίκους. Προκύπτει δηλαδή ότι, παρά τη συγκέντρωση του μεγαλύτερου πληθυσμιακού όγκου του ΠΣΠ στους κεντρικούς Δήμους, υπάρχει μία τάση εγκατάλειψης των Δήμων αυτών και μία σταδιακή μετατόπιση του πληθυσμιακού κέντρου βάρους βαθμιαία, αλλά σταθερά στις παρυφές του. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται και εκτός του Πολεοδομικού Συγκροτήματος, όπως στους δήμους Μενιδίου, Ζεφυρίου και Άνω Λιοσίων. Μάλιστα, η αναλογία του πληθυσμού των Δήμων Αθήνας και Πειραιά ως προς το σύνολο του πληθυσμού του ΠΣΠ, μειώνεται προς όφελος των υπόλοιπων Δήμων. Το 2001, η αναλογία αυτή ήταν 30,6%. Το φαινόμενο αυτό συνδέεται με την ανάπτυξη που έλαβαν μικροί περιφερειακοί δήμοι σε όλο το διάστημα των μεταπολεμικών δεκαετιών, αλλά και με μία τάση απομάκρυνσης της κατοικίας από τους κεντρικούς Δήμους και αντικατάστασή της από άλλες χρήσεις. Πίνακας 3: Κατανομή πληθυσμού (%) στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Πρωτευούσης μεταξύ 1920 και 2001 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Δήμος Αθηναίων 64,4 48,0 42,8 40,3 33,9 34,1 29,3 25,1 24,9 Δήμος Πειραιά 29,5 23,6 16,6 14,0 10,2 7,4 6,5 5,9 5,7 Υπόλοιποι Δήμοι 6,9 28,4 40,6 45,7 55,9 58,5 64,2 69,0 69,4 Η μετατόπιση του πληθυσμιακού κέντρου βάρους περιφερειακά του ΠΣΠ είναι μία τάση που έχει ήδη εκδηλωθεί από προηγούμενες δεκαετίες. Συνεχίζεται με μειούμενους όμως ρυθμούς. Ταυτόχρονα, επίσης συνεχίζεται το φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης των κεντρικών περιοχών της Πρωτεύουσας, που έχει επίσης εκδηλωθεί από προηγούμενες δεκαετίες, ενώ παράλληλα η είσοδος οικονομικών μεταναστών σε κεντρικές περιοχές αποτελεί ένα νέο φαινόμενο. Μάλιστα η αλληλεπίδραση των 1 Πολύζος Γιάννης (1988), Δημογραφικές επιπτώσεις από τις πρόσφατες πληθυσμιακές ανακατατάξεις στην Αθήνα, Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Επιστημονικού Διημέρου «Ευρωπαϊκή Δημογραφική Κοινότητα. Η Θέση της Ελλάδας», της Ελληνικής Εταιρείας Δημογραφικών Μελετών. 5

φαινομένων αυτών, δημιουργούν ένα ιδιαίτερα δυναμικό πλέγμα μεταβολών στο εσωτερικό του αστικού χώρου. 3. Επεκτείνεται η πληθυσμιακή γήρανση στο σύνολο του Πολεοδομικού Συγκροτήματος : Ιδιαίτερη έμφαση στους κεντρικούς Δήμους. Η μελέτη των πληθυσμιακών μεταβολών μεταξύ 1991 και 2001, σε σχέση με τη χωρική κατανομή της πληθυσμιακής γήρανσης, δίνει ορισμένα χρήσιμα συμπεράσματα: Σημειώνεται αύξηση της γήρανσης στο σύνολο των Δήμων του ΠΣΠ. Το ποσοστό του πληθυσμού ηλικίας άνω των 65 ετών αυξάνεται από 12,9% σε 15,4%, ακολουθώντας τις γενικότερες τάσεις γήρανσης του πληθυσμού στο σύνολο της χώρας και ειδικότερα στα αστικά κέντρα. Σε σύγκριση με τη χωρική κατανομή της γήρανσης το 1991 όπου η πληθυσμιακή γήρανση αποτελεί φαινόμενο που χαρακτηρίζει κυρίως το Δήμο Αθηναίων και λίγους ακόμα σχετικά κεντρικούς Δήμους (Ψυχικό, Νέο Ψυχικό, Παπάγος, Υμηττός), το 2001 σημειώνεται εξάπλωση της στους δήμους που περιβάλλουν τον κεντρικό Δήμο. Σημαντικές διαστάσεις αποκτά το φαινόμενο της γήρανσης στους μεγαλοαστικούς και μεσοαστικούς Δήμους (Νέο Ψυχικό, Παπάγος, Ψυχικό, Χολαργός, Φιλοθέη, Κηφισιά, Παλιό Φάληρο, Νέα Σμύρνη, Καλλιθέα) και λιγότερο σε μικροαστικούς και «εργατικούς» Δήμους (Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Φιλαδέλφεια, Δραπετσώνα, Μοσχάτο). Επίσης, παράλληλα με το Δήμο της Αθήνας, ο πληθυσμός του Πειραιά παρουσιάζει σημαντική γήρανση. Φαίνεται 6

ότι η γήρανση του πληθυσμού αποδίδεται κυρίως στο ότι οι συνθήκες στις περιοχές αυτές δρουν απωθητικά για ορισμένες κατηγορίες πληθυσμού και ειδικότερα για τις οικογένειες με παιδιά και όσες, γενικότερα, έχει ανέβει το εισόδημά τους. Πολύ ευνοϊκότερη σύνθεση κατά μεγάλες ομάδες ηλικιών έχουν οι δυτικές «εργατικές» περιοχές (Καματερό, Πετρούπολη, Περιστέρι, Ίλιον Χαϊδάρι, Αγία Βαρβάρα, Κορυδαλλός, Πέραμα), αλλά και μεσοαστικές μεγαλοαστικές περιοχές βόρεια/βορειοανατολικά (Πεντέλη, Νέα Πεντέλη, Εκάλη, Νέα Ερυθραία, Βριλήσσια, Αγία Παρασκευή) και νοτιοανατολικά (Γλυφάδα, Ελληνικό, Αργυρούπολη). Ειδικά για το Δήμο Αθηναίων επισημαίνεται ότι, το ποσοστό του πληθυσμού ηλικίας άνω των 65 ετών αυξάνεται από 16,3% το 1991 σε 17,5% το 2001. Η μικρή αύξηση της γήρανσης, 1,2%, έναντι 2,5% στο σύνολο του ΠΣΠ, αποδίδεται στην έντονη παρουσία μεταναστών στο Δήμο. 7

4. Οι οικονομικοί μετανάστες, ως νέο δυναμικό στοιχείο του Κέντρου Πόλης Η μελέτη των πληθυσμιακών μεταβολών μεταξύ 1991 και 2001, σε σχέση με τη χωρική κατανομή των αλλοδαπών, δίνει ορισμένα επιπλέον συμπεράσματα: Ο Δήμος Αθηναίων εμφανίζεται να φιλοξενεί 137.505 αλλοδαπούς, σε σύνολο 745.514 ατόμων, μέγεθος που αντιστοιχεί στο 18,4% του πληθυσμού του Δήμου, ενώ στο σύνολο του ΠΣΠ η αναλογία των αλλοδαπών ως προς το συνολικό πληθυσμό είναι μόλις 9,9%. Η μεγάλη συγκέντρωση αλλοδαπών, στη μεγάλη πλειοψηφία τους οικονομικών μεταναστών που εισήλθαν στην Ελλάδα μετά το 1989, επηρεάζει ευνοϊκά την ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού στο ΠΣΠ, καθώς μόνο το 4,2% του πληθυσμού των αλλοδαπών είναι ηλικίας άνω των 65 ετών. Η μείωση του πληθυσμού στο Δήμο της Αθήνας κατά 26.558 άτομα, με παράλληλη εγκατάσταση μεγάλου αριθμού αλλοδαπών 2, μαρτυρά την μαζική 2 Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία για τους αλλοδαπούς από την Απογραφή της ΕΣΥΕ του 1991, δε γνωρίζουμε τη μεταβολή στον πληθυσμό των αλλοδαπών στο Δήμο Αθηναίων στη διάρκεια της δεκαετίας του 90. Ωστόσο, είναι γνωστό ότι παράλληλα με εισροές από την Ασία και την Αφρική, η κατάρρευση του σοσιαλιστικού συστήματος στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης το 1989 αποτέλεσε αφετηρία έντονης μεταναστευτικής κίνησης προς την Ελλάδα η οποία εξελίσσεται μέσα στη δεκαετία του 90. Μπορούμε δηλαδή να υποθέσουμε, με αρκετά μεγάλη βεβαιότητα, ότι το μεγαλύτερο μέρος των αλλοδαπών που εμφανίζονται στην απογραφή του 2001 εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα στη διάρκεια της δεκαετίας του 90 και δεν περιλαμβάνονται στην απογραφή του 1991. 8

εγκατάλειψη του κέντρου του ΠΣΠ από τους παλιούς κατοίκους της πόλης και τη μαζική αντικατάσταση του πληθυσμού από νέες ομάδες. Στο σύνολο του ΠΣΠ, η αναλογία των αλλοδαπών, όπως ήδη ειπώθηκε, αντιστοιχεί σε 9,9%. Είναι πολύ χαμηλότερη από πόλεις της Βόρειας Ευρώπης, όπως π.χ. το Παρίσι όπου το 19,4% του πληθυσμού είχε γεννηθεί εκτός Γαλλίας (1999), η Μαδρίτη όπου 16,2% του πληθυσμού της είναι εξωτερικοί μετανάστες (2007) και η Γενεύη όπου 54,4% του πληθυσμού της δεν έχουν ελβετικό διαβατήριο (2000), ενώ στην περίπτωση της Ρώμης μόλις το 7,4% του πληθυσμού της προέρχεται από άλλη χώρα (2006) 3. Αναλυτικότερα, μεγάλα ποσοστά αλλοδαπών, κυρίως οικονομικών μεταναστών, εμφανίζονται σε κεντρικές υποβαθμισμένες περιοχές και σε μεγαλοαστικά «προάστια», όπως Πεντέλη, Εκάλη, Παλαιό Ψυχικό, Φιλοθέη, Κηφισιά, Νέα Ερυθραία, Γλυφάδα, Βούλα και Βουλιαγμένη. 5. Συσχέτιση των πληθυσμιακών μεταβολών με τις πολεοδομικές ανακατατάξεις Οι πληθυσμιακές μεταβολές που συντελούνται στο εσωτερικό του ΠΣΠ στη διάρκεια της δεκαετίας του 90 δεν μπορεί να ειδωθούν ανεξάρτητα από τις πολεοδομικές ανακατατάξεις που σημαδεύουν την εξέλιξη της Μητροπολιτικής 3 Wikipedia, http://en.wikipedia.org 9

Αθήνας, ιδιαίτερα με τάσεις που επικρατούν στον τομέα της κατοικίας. Στο σημείο αυτό δίνεται έμφαση σε ορισμένους παράγοντες που θεωρούμε ότι επηρεάζουν καθοριστικά την πολεοδομική συγκρότηση της Αθήνας και οι οποίοι συναρτώνται άμεσα με ενδοαστικές πληθυσμιακές μετακινήσεις. Ένταξη νέων χρήσεων στον πολεοδομικό ιστό Νέες χρήσεις αναψυχής, εμπορίου και υπηρεσιών εισάγονται δυναμικά στον υφιστάμενο ιστό, παίρνοντας πολλές φορές τη θέση της κατοικίας ή δρώντας πιεστικά απέναντι στην κατοικία μέσω της αύξησης των τιμών της γης σε κεντρικές ζώνες κατοικίας. Η τάση αυτή είναι ιδιαίτερα έντονη και σε πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, όπου παρά τα σημάδια αναζωογόνησης της κατοικίας στο κέντρο, μεγάλες είναι απώλειες λόγω εκτεταμένων ανακατατάξεων στις χρήσεις γης. Ενδεικτικά αναφέρεται η απώλεια 2.000.000 κατοίκων από κεντρικές περιοχές του Παρισιού λόγω αποβιομηχάνισης, αντικατάστασης της κατοικίας με επαγγελματικούς χώρους, φαινομένων εξευγενισμού (gentrification) και ανόδου των τιμών της γης 4. Παράλληλα, νέες θέσεις εργασίας του δημόσιου ή του ιδιωτικού τομέα έχουν δημιουργηθεί σε νέες περιοχές περιφερειακά της πόλης, ωθώντας μέρος του πληθυσμού να εγκαταλείψει τις κεντρικές συνοικίες. Οικοδομική δραστηριότητα, στεγαστικό απόθεμα και αγορά κατοικίας Σε μεγάλο βαθμό στις κεντρικές περιοχές του ΠΣΠ έχουν εξαντληθεί οι συντελεστές δόμησης, με αποτέλεσμα να μην παράγεται σημαντικά μεγάλος οικοδομικός όγκος και, κατ επέκταση, νέες κατοικίες που θα φιλοξενούσαν νέο πληθυσμό. Εντατική είναι η οικοδομική δραστηριότητα στις παρυφές, αλλά και εκτός του ΠΣΠ, όπου υπάρχουν αποθέματα αδόμητης γης, κάτι που επιταχύνεται από την ανάπτυξη του χρηματοπιστωτικού συστήματος από τα μέσα της δεκαετίας του 90. Η απαξίωση του στεγαστικού αποθέματος σε κεντρικές συνοικίες της Αθήνας δρα απωθητικά για τον πληθυσμό που ζει σε παλιές συνοικίες της πόλης. Τα κενά που δημιουργούνται καλύπτονται συνήθως από μετανάστες, αρχικά υπό καθεστώς ενοικίασης και σε πολλές περιπτώσεις με αγορά διαμερισμάτων στη συνέχεια. Παράλληλα, νέα πρότυπα κατοικίας, ανταποκρινόμενα σε νέους τρόπους ζωής και σε νέες μορφές κατανάλωσης δημιουργούνται ή αναμορφώνονται, γεννώντας νέες μετακινήσεις μεσοαστικών και μεγαλοαστικών στρωμάτων, με άξονα την πρόσβαση σε «αναβαθμισμένη» κατοικία. Στα νέα πρότυπα κατοικίας περιλαμβάνονται ανεξάρτητες μονοκατοικίες ή μεζονέτες σε μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών στις παρυφές της πόλης, αλλά και κατοικίες που προκύπτουν από ανακαίνιση υφιστάμενων χώρων (π.χ. lofts, ανακαινισμένα νεοκλασικά ή μεσοπολεμικά κτίρια) σε κεντρικές περιοχές της πόλης. 4 Wikipedia, http://en.wikipedia.org 10

Αστικό περιβάλλον και αστικές υποδομές Στοιχεία αναβάθμισης και υποβάθμισης του περιβάλλοντος δρουν ελκυστικά ή απωθητικά απέναντι στην κατοικία. Η υποβάθμιση των συνθηκών σε κεντρικές συνοικίες (θόρυβος, έλλειψη ελεύθερου χώρου κτλ), αποτελούν παράγοντες που συχνά οδηγούν μέρος του πληθυσμού σε αναζήτηση εναλλακτικών για την κατοικία. Παράλληλα, η δημιουργία νέων μεταφορικών υποδομών (μετρό, προαστιακός, Αττική Οδός) δίνουν ώθηση στην ανάπτυξη νέων περιοχών κατοικίας. Επίλογος Η παράλληλη εξέταση των πληθυσμιακών μεταβολών και των πολεοδομικών ανακατατάξεων στο ΠΣΠ αναδεικνύει για άλλη μια φορά τα πολλαπλά επίπεδα συσχέτισης δημογραφικών και χωρικών παραμέτρων. Επίσης, οι πληθυσμιακές και πολεοδομικές ανακατατάξεις στην Αθήνα δεν μπορεί παρά να μελετηθούν σε συνάρτηση με τάσεις μετασχηματισμού του αστικού χώρου που λαμβάνουν χώρα στις ευρωπαϊκές πόλεις. Φαινόμενα που εκδηλώνονται στην Αθήνα είναι αρκετά διαδεδομένα στον ευρωπαϊκό χώρο, ωστόσο παρατηρείται σημαντική διαφορά στην κλίμακά τους. Η κλίμακα των ενδοαστικών μετακινήσεων, της γήρανσης αλλά και της παρουσίας αλλοδαπών, αναδεικνύει νησίδες ένταση και νησίδες ύφεσης στο εσωτερικό του ΠΣΠ, που συχνά οδηγούν σε ακραίες εκδηλώσεις, όπως για παράδειγμα σε σχετικά βίαιες συγκρούσεις μεταξύ παλιών κατοίκων και μεταναστών σε κεντρικές περιοχές της Αθήνας (π.χ. περιοχή Αγίου Παντελεήμονα). Οι εντάσεις αυτές είναι ιδιαίτερα ανησυχητικές, αν και απέχουν πολύ από το να μιλάμε για εκτεταμένα φαινόμενα κοινωνικής πόλωσης. Αν και ο βαθμός ανάμειξης διαφορετικών ομάδων πληθυσμού είναι μεγάλος, οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των Δήμων του ΠΣΠ δεν μπορεί παρά να μας απασχολούν σε μία προοπτική μεγέθυνσης του χάσματος ανάμεσα σε ευνοημένες και μη ευνοημένες περιοχές. Για την αποφυγή μελλοντικών κοινωνικών πολώσεων, που μάλιστα μπορεί να προκύψουν στο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, απαιτείται μέριμνα για την κάλυψη αναγκών κοινωνικού και άλλου εξοπλισμού, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού σε κάθε περιοχή της πόλης. Σε μακροχρόνια βάση, ο έλεγχος των τάσεων δεν μπορεί παρά να συνδυάζει τη λήψη κοινωνικών μέτρα με συστηματικό έλεγχο όλων των πολεοδομικών παραμέτρων. 11