Οικονομικές Κρίσεις και Διεθνές Σύστημα Ενότητα 10: Η κρίση Χρέους της Ελλάδας και της Ευρωζώνης Δημήτριος Κατσίκας Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης
Η Κρίση και η Ευρωπαϊκή Ένωση: Αρχές 2010: Η Ελληνική Κρίση Φόβοι Εξάπλωσης της Κρίσης Σύντομη Αναδρομή Μάιος 2010: Ελληνικό Πακέτο Διάσωσης και Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Στήριξης Ιούνιος Οκτώβριος 2010 : Μέτρα για την Αναμόρφωση της Οικονομικής Διακυβέρνησης της Ευρώπης Νοέμβριος 2010: Ιρλανδικό Πακέτο Διάσωσης Μάιος 2011: Πορτογαλικό Πακέτο Διάσωσης Οκτώβριος 2011: Συμφωνία 26ης Οκτωβρίου (Ελληνικό PSI, EFSF, Κεφαλαιοποίηση Τραπεζών) Νοέμβριος 2011: Πολιτική Κρίση σε Ελλάδα και Ιταλία Δεκέμβριος 2011: Σύνοδος 9ης Δεκεμβρίου: Νέο Δημοσιονομικό Σύμφωνο/ Απόφαση της ΕΚΤ να δώσει χαμηλότοκα 3-ετή δάνεια στις τράπεζες της Ευρωζώνης 2
Η Κρίση και η Ευρωπαϊκή Ένωση: Σύντομη Αναδρομή, 2 Φεβρουάριος 2012: PSI και Δεύτερο Ελληνικό Πακέτο Στήριξης Καλοκαίρι του 2012: Τραπεζική Κρίση στην Ισπανία/ Απόφαση για Ευρωπαϊκή χορήγησε χρηματοδότησης για την Διάσωση του Ισπανικού Τραπεζικού Συστήματος 26 Ιουλίου 2012: Δήλωση του Μάριο Ντράγκι «ότι η ΕΚΤ θα κάνει ότι χρειαστεί για να σώσει το ευρώ» Ιανουάριος 2013: Η Ιρλανδία ολοκληρώνει επιτυχώς δημοπρασία 5-ετών ομολόγων με χαμηλό επιτόκιο 3,3% Μάρτιος 2013: Κυπριακή Κρίση Ιούνιος 2013: Υιοθέτηση νέας διαδικασίας εξυγίανσης του ευρωπαϊκού τραπεζικού συστήματος Δεκέμβριος 2013: Ευρωπαϊκή Συμφωνία για την πορεία υλοποίησης της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Ένωσης Δεκέμβριος 2013: Η Ιρλανδία εξέρχεται από το μηχανισμό στήριξης Μάιος 2014: Η Πορτογαλία εξέρχεται από το μηχανισμό στήριξης Νοέμβριος 2014: Η ΕΚΤ γίνεται η εποπτική αρχή των ευρωπαϊκών τραπεζών 3
Η Ελληνική Οικονομία Υψηλοί Ρυθμοί Ανάπτυξης 7% Ρυθμός Αύξησης του ΑΕΠ 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007-2% Ευρωπαική Ένωση (15 χώρες) Ελλάδα 4
Η Ελληνική Κρίση Ανισορροπίες της Ελληνικής Οικονομίας Έλλειμμα Εξωτερικής Ανταγωνιστικότητας Έλλειμμα Εσωτερικής Ανταγωνιστικότητας Υπερκατανάλωση Δημοσιονομική Χαλαρότητα Ο Ρόλος του Πολιτικού Συστήματος (Αδυναμία Εφαρμογής Πολιτικής, Κομματικοποίηση της Δημόσιας και Οικονομικής Ζωής, Κρατισμός) Αναποτελεσματικότητα των Αγορών Αναποτελεσματικότητα της Οικονομικής Διακυβέρνησης της Ευρωζώνης 5
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ Έλλειμμα Ανταγωνιστικότητας (1) Ελληνικό Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών 1990-2011 (% του ΑΕΠ) 0,00-2,00-4,00-6,00-3,84-1,58-1,95-0,73-0,13-2,22-3,34-3,65-2,75-5,29-6,48-8,00-10,00-12,00-7,70-7,17-6,57-5,85-7,37-11,24-9,98-10,99-9,67-14,00-16,00 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-14,36-14,69 6
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Η Ελλάδα και η ΟΝΕ, 2 Έλλειμμα Ανταγωνιστικότητας (2) Δείκτης Τιμών Καταναλωτή 1990-2011 (% Μεταβολή) 10,00 9,00 8,00 8,91 7,86 7,00 6,00 5,44 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 2,62 4,52 2,15 2,15 1,86 1,40 1,34 3,66 3,91 4,24 3,43 3,48 3,32 2,90 3,02 2,99 2,96 2,83 3,51 2,66 2,36 1,35 2,02 2,07 2,28 1,98 0,14 4,70 1,46 3,10 2,89 Ελλάδα Μέσος όρος Ευρωζώνης 7
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ, 3 Έλλειμμα Ανταγωνιστικότητας (3) 8
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ, 4 Υπερκατανάλωση (1) Ελλάδα: Μ.Ο. 1999-2011: 70,7 Ευρωζώνη Μ.Ο.: 1999-2011: 57,1 9
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ, 5 Υπερκατανάλωση (2) Ανάλυση Οικονομικής Ανάπτυξης (Ποσοστό Συνεισφοράς στην Σωρευτική Αύξηση του ΑΕΠ, 2000-08) Δημόσια και Ιδιωτική Κατανάλωση Επενδύσεις Καθαρές Εξαγωγές Ελλάδα 97 15-12 Ευρωπαϊκή Ένωση 79 20 1 Νότια Ευρώπη 82 27-9 Κεντρική Ευρώπη 71 17 11 Πηγή: McKinsey 2012 10
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ, 6 Δημοσιονομική πορεία πριν και μετά την ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ (1) Δημοσιονομική Διαχείριση Ελλάδας 1990-2011 (% του ΑΕΠ) Έσοδα Δαπάνες 50,0 48,6 44,8 46,2 46,4 40,0 38,5 36,6 38,1 40,2 41,0 35,1 41,7 40,6 35,6 35,8 39,7 37,4 38,9 38,7 39,6 39,0 40,6 40,4 39,9 40,0 39,5 39,9 40,1 40,2 39,7 39,4 37,7 37,8 36,4 36,7 42,3 38,2 38,4 36,6 37,5 39,2 30,0 33,2 32,0 31,1 1990 30,1 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Πηγή: Eurostat 11
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ, 7 Δημοσιονομική πορεία πριν και μετά την ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ (2) 17,0 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,1 7,5 8,0 6,7 6,5 7,0 5,9 5,7 5,5 5,7 6,0 4,5 4,8 6,4 6,2 5,0 3,9 3,7 4,0 5,0 3,1 4,1 4,3 3,0 2,0 2,8 3,1 2,7 2,9 2,3 2,5 1,0 2,0 2,1 1,5 1,4 0,0 0,1 0,7 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Πηγή: Eurostat Δημοσιονομικό Έλλειμμα % του ΑΕΠ 9,8 15,8 10,6 9,8 Έλλειμμα Ελλάδας Έλλειμμα Ευρωζώνης 12
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Αναποτελεσματικότητα των Αγορών Spreads 10 ετών Κρατικών Ομολόγων 1100 1000 Ελλάδα 900 800 700 600 500 Ιρλανδία Πορτογαλία 400 300 200 100 Ισπανία Ιταλία 0 13
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ, 8 Η ένταξη στην ΟΝΕ ενίσχυσε προϋπάρχουσες ανισορροπίες/αδυναμίες: Μειωμένα επιτόκια δανεισμού (δημόσιο και ιδιωτικό τομέα) «Ακριβό» ευρώ Έλλειψη πίεσης για διαρθρωτικές αλλαγές στην πραγματική οικονομία 14
Διακυβέρνηση στην Ευρωζώνη: Προβλήματα και Προκλήσεις Ελλιπής Εποπτικός Έλεγχος Χρηματοπιστωτικού Συστήματος Οικονομική Διαφοροποίηση των Χωρών Μελών (Μη Βέλτιστη Νομισματική Ζώνη) Διαχωρισμός Νομισματικής Δημοσιονομικής Πολιτικής Ελλιπής Έλεγχος/ Εποπτεία της Οικονομικής Διαχείρισης της Ευρωζώνης Ανισορροπία μεταξύ Οικονομικής και Πολιτικής Ολοκλήρωσης Έλλειψη Μηχανισμού Αντιμετώπισης Κρίσεων Δημοσιονομική Προσαρμογή, Ανάπτυξη και Νέα Οικονομική Διακυβέρνηση 15
Απάντηση στην Κρίση Χρηματοπιστωτικό Επίπεδο Νέα Δομή Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Συστημικού Κινδύνου (European Systemic Risk Board -ESRB) Ευρωπαϊκού Συστήματος Χρηματοπιστωτικής Εποπτείας (European System of Financial Supervisors (ESFS) Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (European Banking Authority - EBA), η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφαλίσεων και Επαγγελματικών Συντάξεων (European Insurance and Occupational Pensions Authority - EIOPA), και η Ευρωπαϊκή Αρχή Κινητών Αξιών και Αγορών (European Securities and Markets Authority (ESMA). Τραπεζική Ένωση Αλλαγές/Ρυθμίσεις 16
Απάντηση στην Κρίση, 2 Οικονομικό Επίπεδο Νέα Οικονομική Διακυβέρνηση και Μόνιμος Μηχανισμός Αντιμετώπισης Κρίσεων Νέο Σύστημα Μακροοικονομικής Εποπτείας Νέο Σύστημα Συντονισμού Μακροοικονομικής Πολιτικής Ενισχυμένο Σύμφωνο Σταθερότητας Νέος Μηχανισμός Αντιμετώπισης Κρίσεων Νέο Δημοσιονομικό Σύμφωνο 17
Απάντηση στην Κρίση: Ελλάδα Η αδυναμία δανεισμού στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές οδήγησε την Ελλάδα στο δανεισμό από τους Ευρωπαίους εταίρους και το ΔΝΤ. Τα δάνεια συνοδεύονται από την υπογραφή Μνημονίου Συνεννόησης για υιοθέτηση συγκεκριμένων δημοσιονομικών, χρηματοπιστωτικών και διαρθρωτικών πολιτικών με την επίβλεψη τριών διεθνών οργανισμών: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Διεθνές Νομισματικό Ταμείο 1ο Πρόγραμμα: Μάιος 2010 (2010-2013) 2ο Πρόγραμμα: Μάρτιος 2012 (2012-2016) Συνολικό Ύψος Δανείων: 245 δις 198 δις από τα κράτη μέλη της Ευρωζώνης 47δις από το ΔΝΤ 18
% ΑΕΠ Απάντηση στην Κρίση: Ελλάδα, 2 Υιοθετούνται μέτρα λιτότητας 10% 9% 8,6 8,8% 8% Δαπάνες Έσοδα 7% 3,76% 4,06% 6% 6,0% 5,6% 5% 2,84% 4% 4,30% 3% 4,83% 2% 4,69% 2,1% 3,11% 1% 1,36% 1,62% 0% 0,22% 2010 2011 2012 2013 2014 ΔΑΠΑΝΕΣ Μείωση μισθών Μείωση συντάξεων Μείωση αριθμού δημοσίων υπαλλήλων Μείωση δαπανών δημόσιου τομέα ΕΣΟΔΑ Μείωση αφορολόγητου Αύξηση ΦΠΑ Αύξηση ειδικών φόρων κατανάλωσης Εισφορά αλληλεγγύης Τέλος ακινήτων 19
Απάντηση στην Κρίση: Ελλάδα, 3 Βελτιώνεται η δημοσιονομική κατάσταση 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0 Έλλειμμα Γενικής Κυβέρνησης 2009-2016, Ελλάδα (% ΑΕΠ) 2009 2010 2011 2012 2013* 2014** 2015** 2016** 4,5 3,0 1,5 0,4-0,8-2,4-1,5-2,1-3,7-3,3-4,9-6,1-10,4-10,8-9,6-15,6 Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης Πρωτογενές Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης 20
% ΑΕΠ Απάντηση στην Κρίση: Ελλάδα, 4 Μειώνονται τα εξωτερικά ελλείμματα 10 5 0-5 -10-15 -2,0-6,5-4,2-0,6-1,2-3,3-4,2-5,8-7,6-4,1-11,4-7,2-7,1-6,0-10,5-9,7-14,6-14,9-4,0-11,2-7,9 0,2-2,1-4,6-6,2-10,1-9,9 5,0-2,4 2,9 7,1 0,7 4,6-20 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (πλην πετρελαίου) Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (πλην πετρελαίου και τόκους γενικής κυβέρνησης) 21
Απάντηση στην Κρίση: Ελλάδα, 5 Ωστόσο το κόστος είναι ύφεση και ανεργία 30 25 20 15 10 5 0-5 -10 27,3 26 24,3 24 21 17,7 12,6 9,5 8,3 7,7 3,5 2,9 3,7-0,2 0,6-3,1-3,9-4,9-7,1-6,4 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014* 2015* 2016* Ρυθμός μεταβολής ΑΕΠ Ανεργία 22
Απάντηση στην Κρίση: Ελλάδα, 6 Και σημαντικές αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις Μεταξύ 2009-2012: Το Μέσο Διαθέσιμο Εισόδημα μειώθηκε κατά 35% και πλέον (λόγω ραγδαίας μείωσης της οικονομικής δραστηριότητας και εν μέρει εξαιτίας των φορολογικών αυξήσεων στα πλαίσια της δημοσιονομικής εξυγίανσης) Το ποσοστό του πληθυσμού που διατρέχει κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού αυξήθηκε από 28% σε 34% Ο Δείκτης Ανισότητας Gini αυξήθηκε κατά 10% (παρόλα τα σχετικά μέτρα που λήφθηκαν και που σε γενικές γραμμές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν εύστοχα) 23
Η Ελλάδα και η ΟΝΕ μετά την Κρίση Ανάγκη Αναμόρφωσης Οικονομικής Διακυβέρνησης της Ευρωζώνης Έχει ήδη σημειωθεί σημαντική πρόοδος ωστόσο όχι αρκετή ώστε να διασφαλίζει την σύντομη έξοδο της Ευρωζώνης και της Ελλάδας από την κρίση. Η σημερινή προσέγγιση βασίζεται σε ένα αποκεντρωμένο μοντέλο «εθνικής ευθύνης» και όχι σε μοντέλο συλλογικής ευθύνης. Υπάρχει σημαντικό έλλειμμα ηγεσίας και αλληλεγγύης σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Ανάγκη Αλλαγής του Αναπτυξιακού Μοντέλου της Ελλάδας Εντός της Ευρωζώνης. Το αναθεωρημένο πλαίσιο ευρωπαϊκής διακυβέρνησης μπορεί να βοηθήσει αλλά δεν αρκεί. Τόσο η Ελλάδα αλλά και η Ευρωζώνη έχουν ανάγκη αλλαγής πλεύσης προς μια διακυβέρνηση συλλογικής ευθύνης. 24
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 26
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. 28
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Δημήτριος Κατσίκας 2015. Δημήτριος Κατσίκας. «Οικονομικές κρίσεις και διεθνές Σύστημα.». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/pspa101/. 29
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 30
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 31