Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Συνθετικό θέμα 7 Α 7 ου χειμερινού εξαμήνου. Ακαδημαϊκό έτος 2012-2013 Κατεύθυνση Ι: Σχεδιασμός Αστικού Χώρου ιδακτική ομάδα: Συμμετοχή: Ντίνα Βαΐου, Μαρία Μάρκου, Ειρήνη Μίχα, Θάνος Παγώνης (συντονιστής) Ρούλη Λυκογιάννη (προσκ. διδάσκουσα εκλεγμένη Λέκτορας EMΠ), ημήτρης Ιωάννου (υποψ. ιδάκτωρ ΕΜΠ), Τώνια Κατερίνη, Σαλώμη Χατζηβασιλείου, ομάδα encounterathens Ζητήματα Κατοικίας, Εργασίας και Καθημερινότητας: Σενάρια Αστικής Παρέμβασης στα Εξάρχεια 1. Στόχοι και αντικείμενο του μαθήματος Το μάθημα αφορά τον αστικό σχεδιασμό μεσαίας κλίμακας και έχει στόχο να ευαισθητοποιήσει και να εκπαιδεύσει τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες σε μια σειρά ζητήματα που εμπλέκονται στη διαδικασία σχεδιασμού, όπως τα πιο κάτω: - Μελέτη του σύνθετου πλέγματος μορφών, χρήσεων, λειτουργιών και αλληλοσυσχετίσεων κτιρίων και ελεύθερων χώρων που συγκροτούν τον αστικό ιστό και κατανόηση των αμοιβαίων προσδιορισμών των διαφόρων στοιχείων του χώρου με την κοινωνία της πόλης, προκειμένου να συγκροτηθούν αντιλήψεις σχετικά με τους παράγοντες και τις δυναμικές διαδικασίες της μετάλλαξης του αστικού ιστού. - Κατανόηση της συνθετότητας και πολυμορφίας της καθημερινής ζωής και προσέγγιση των τρόπων με τους οποίους διαφορετικές ομάδες βιώνουν το χώρο της πόλης, τον επηρεάζουν και συνάπτουν μεταξύ τους σχέσεις ομάδες που προσδιορίζονται με βάση την κοινωνική τάξη, το φύλο, την εθνότητα, την ηλικία, τη σεξουαλικότητα, τις πολιτισμικές διαφοροποιήσεις, την αρτιμέλεια και, κυρίως, συνδυασμούς των παραπάνω. - ιερεύνηση της έννοιας του δημόσιου χώρου, ως θεμελιώδους συστατικού στοιχείου της χωρικής και κοινωνικής συγκρότησης της πόλης και των προϋποθέσεων διεύρυνσης και ενίσχυσης της σημασίας του. - Εξοικείωση και περαιτέρω εξάσκηση με το λεξιλόγιο και τις μεθοδολογίες του αστικού σχεδιασμού σε ό,τι αφορά τόσο τη διαδικασία διαμόρφωσης μιας πρότασης πολεοδομικής παρέμβασης, όσο και ως προς τις πρακτικές και τα εργαλεία χειρισμού των αντικειμένων του σχεδιασμού σε θέματα μεσαίας κλίμακας. 1
- ιαμόρφωση κριτικής αντίληψης για τις πολιτικές παρέμβασης στις πόλεις και τις στρατηγικές της αστικής ανάπλασης στη σύγχρονη συγκυρία, ως συνισταμένη θεωρητικών διατυπώσεων και πρακτικών. Μέσα από μια «μελέτη περίπτωσης» στην περιοχή των Εξαρχείων, το φετινό μάθημα επιχειρεί να προσεγγίσει την πολλαπλότητα της καθημερινής ζωής, ως αναπόσπαστο στοιχείο του χώρου, και τις τοπικές και υπερτοπικές διαδικασίες που τη διαμορφώνουν. Ειδικότερα στόχος του μαθήματος είναι η διατύπωση προτάσεων/μεθόδων παρέμβασης στην περιοχή μελέτης με άξονα την πολλαπλότητα της καθημερινής ζωής διαφορετικών ομάδων κατοίκων, όπως αυτή συνδιαμορφώνεται από την κατοικία, την εργασία, τις δραστηριότητες του ελεύθερου χώρου, τη συμμετοχή σε συλλογικές διεργασίες, την κυκλοφορία, την παρουσία στο χώρο κ.ο.κ. 2. Πρόγραμμα επεξεργασίας του θέματος και σεμινάρια 1. 09/10/2012 Συγκρότηση ομάδων Παρουσίαση του μαθήματος 2. 16/10/2012 Εξάρχεια: μεταλλαγές του 'μύθου' μιας γειτονιάς (. Ιωάννου) 3. 23/10/2012 Μελέτες για τα Εξάρχεια και σημερινά διακυβεύματα (Τ. Κατερίνη, Σ. Χατζηβασιλείου) 4. 30/10/2012 Καθημερινή ζωή και σχεδιασμός του χώρου (Ρ. Λυκογιάννη) 5. 06/11/2012 Κατοικία και Εργασία: τοπικές και υπερτοπικές διαστάσεις (Ντ. Βαίου) 6. 13/11/2012 1 η ενδιάμεση κοινή παρουσίαση 7. 20/11/2012 Το κέντρο της Αθήνας στην εποχή της κρίσης (ομάδα encounterathens) 8. 27/11/2012 Μεθοδολογία διατύπωσης σεναρίου αστικής παρέμβασης (διδ. Ομάδα) 9. 04/12/2012 Προγράμματα κατοικίας σε επίπεδο γειτονιάς σε κέντρα πόλης (Μ. Μάρκου) 10. 11/12/2012 Εργαλεία παρέμβασης για την εφαρμογή των στόχων του σχεδιασμού (Θ. Παγώνης) 11. 18/12/2010 2 η ενδιάμεση κοινή παρουσίαση «δημόσιος χώρος: θεωρητικές διατυπώσεις και πρακτικές» (Ε. Μίχα) ΙΑΚΟΠΕΣ 12. 08/01/2013 Επεξεργασία του θέματος. 13. 15/01/2013 Επεξεργασία του θέματος. 14. 22/01/2013 Τελική παρουσίαση. 3. Για την καθημερινή ζωή Η καθημερινή ζωή, που αναφέρεται στον τίτλο του φετινού μαθήματος, έχει απασχολήσει από διαφορετικές πλευρές την έρευνα σε διαφορά πεδία της επιστήμης. Αποτελεί, μεταξύ άλλων, μια συγκεκριμένη οπτική για την πόλη, η οποία συνδέει θεωρητικές αναζητήσεις με μεθόδους διερεύνησης και ερμηνείας του αστικού χώρου. Πρόκειται για μια οπτική που εισάγει στον προβληματισμό τη δυναμική και τη μεταλλαγή του αστικού γίγνεσθαι και υπογραμμίζει τη σημασία πρακτικών, αντιλήψεων και διεργασιών που συνήθως μένουν εκτός των κυρίαρχων προσεγγίσεων για την πόλη και το σχεδιασμό του αστικού χώρου. 2
Όταν λοιπόν μελετάμε την πόλη ή μια συγκεκριμένη περιοχή της από την οπτική της καθημερινής ζωής δεν ερευνούμε ένα στατικό αντικείμενο αλλά μια διαδικασία μέσα από την οποία συγκροτούνται κοινωνικές πρακτικές, ατομικές ή συλλογικές, γύρω από την εργασία αμειβόμενη και μη, την κατοίκηση, τον ελεύθερο χρόνο, την κατανάλωση, τη συμμετοχή στη ζωή της πόλης και της γειτονιάς. Η συμμετοχή στις πρακτικές αυτές διαφέρει σημαντικά ανάλογα με το φύλο, την κοινωνική τάξη, το διαθέσιμο εισόδημα, την ηλικία, τη σεξουαλική προτίμηση, την εθνότητα και, κυρίως, συνδυασμούς των παραπάνω. Η σημερινή πολλαπλή κρίση εκφράζεται με μεγάλη οξύτητα σε συγκεκριμένες περιοχές της πόλης και στην καθημερινότητα διαφορετικών ομάδων και ατόμων. Καθώς η καθημερινή ζωή είναι ένα πεδίο όπου οι κάτοικοι της πόλης (κι όχι μόνον) υπομένουν αλλά και διαπραγματεύονται και επαναπροσδιορίζουν τους όρους ύπαρξής τους στην πόλη, κάθε παρέμβαση στον αστικό χώρο αποτελεί ταυτόχρονα παρέμβαση (με θετικό ή μη πρόσημο) στις καθημερινότητες όσων ζουν και δραστηριοποιούνται σ αυτόν. Από την άποψη αυτή, η διερεύνηση της καθημερινής ζωής χρειάζεται να αποτελέσει οδηγό για τη διατύπωση προτάσεων/σεναρίων αστικής παρέμβασης. 4. Η περιοχή μελέτης και ο σχεδιασμός της Τα Εξάρχεια ανήκουν στις περιοχές κατοικίας που άρχισαν να οργανώνονται στις παρυφές του ιστορικού (σήμερα) κέντρου της Αθήνας, από τα μέσα ήδη του 19ου αιώνα, με τις πρώτες επεκτάσεις του σχεδίου πόλης, όπου θα κάνει και την πρώτη εμφάνισή της η εμπορική κατοικία στα μεταπρατικά σπίτια, συχνά με καταστήματα ή εργαστήρια στα ισόγεια. Μέρος όλων των φάσεων της νεώτερης αθηναϊκής ιστορίας, η περιοχή διατηρεί έντονα ίχνη αυτής της διαδρομής στον ιστό, στο κτιριακό της απόθεμα, στην μνήμη των ανθρώπων. Χωροθετημένη στην ακτίνα επιρροής του μητροπολιτικού κέντρου, διακρίνεται για την πυκνότητα και το βαθμό μίξης των χρήσεων καθώς, παράλληλα με την κατοικία, καταστήματα λιανικού εμπορίου, γραφεία και εργαστήρια εξακολουθούν να καταλαμβάνουν τα ισόγεια και να διαχέονται στους ορόφους των κτιρίων, με ιδιαίτερη ένταση στο μέτωπο των αξόνων υπερτοπικής κυκλοφορίας που διατρέχουν ή οριοθετούν την περιοχή. Ταυτόχρονα, η οικεία ατμόσφαιρα της παλιάς γειτονιάς, με το δικό της δίκτυο καθημερινών εξυπηρετήσεων και ανθρώπινων σχέσεων, επιβιώνει στους στενότερους και πιο απόμερους δρόμους. Ιδιαίτερα έντονο ρόλο στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας της περιοχής έπαιξε η παρουσία των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, κυρίως του συγκροτήματος του ΕΜΠ και του παλιού Χημείου. Σήμερα στα Εξάρχεια μπορεί κανείς να διακρίνει, ακόμη και με μια πρώτη ανάγνωση, πολλές κοινωνικές ομάδες που διαμορφώνουν, με την παρουσία και τις διαφορετικές πρακτικές τους, τις πολλαπλές καθημερινότητες της περιοχής. Για παράδειγμα: - Φοιτητές που έλκονται από την παρουσία των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αλλά και από τον προσανατολισμό της περιοχής προς αυτή τη λειτουργία. Η παρουσία τους είναι έντονη στον τύπο κατοίκησης, στο φάσμα των εξυπηρετήσεων που κυριαρχούν στην περιοχή, αλλά και στους ρυθμούς της καθημερινότητας. 3
- Ελεύθερους επαγγελματίες (αρχιτέκτονες και άλλους μηχανικούς, δικηγόρους, συμβολαιογράφους, κλπ), αλλά και πανεπιστημιακούς, καλλιτέχνες, συγγραφείς, δημοσιογράφους και γενικότερα απασχολούμενους σε δημιουργικά επαγγέλματα και στον κλάδο των εκδόσεων, οι οποίοι πολύ συχνά είναι και κάτοικοι της περιοχής και συμμετέχουν στην οργάνωση της κοινωνικής τους ζωής στα στέκια και τους δημόσιους χώρους της. Για την επιλογή αυτή είναι κρίσιμος ο "κεντρικός" χαρακτήρας της περιοχής, ο οποίος επιτρέπει προνομιακή πρόσβαση στην πληροφόρηση, την καλλιτεχνική και πολιτική ζωή ή την κατανάλωση. Εξ ίσου κρίσιμη είναι και η επαγγελματική και κοινωνική παράδοση της περιοχής, όπως και η λειτουργία των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων και των πόλων τέχνης και πολιτισμού, λειτουργία που συχνά σχετίζεται με τα βιώματα των ανθρώπων μέσα στο χρόνο. - Μέλη συλλόγων, επιστημονικών και πολιτικών ομάδων, εθελοντικών οργανώσεων που, συχνά, δραστηριοποιούνται πάνω σε προβλήματα τα οποία αφορούν την περιοχή και την πόλη, αλλά και ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Η εγκατάσταση και η δράση τους σε πολλές περιπτώσεις έχει ισχυρό αντίκτυπο στη ζωή ή την αντίληψη των κατοίκων και των εργαζομένων στη γειτονιά. - Παλαιούς κατοίκους, συνήθως ιδιοκτήτες διαμερισμάτων και κατοικιών, οι οποίοι εκφράζουν τη συνέχεια οικογενειακών στρατηγικών στέγασης των προηγούμενων δεκαετιών. - Νέους/ες ιδιοκτήτες που έχουν επιλέξει την περιοχή ως τόπο κατοικίας, ως μια περιοχή/γειτονιά του κέντρου που συνδυάζει τις ποιότητες της καθημερινής ζωής στο κέντρο με κάποια από τα στοιχεία εναλλακτικού τρόπου ζωής, δράσης ή και κατανάλωσης, τα οποία έχουν να κάνουν με τις ιδιαιτερότητες της κοινωνικής ιστορίας και γεωγραφίας της περιοχής. - Μετανάστες που έχουν (επανα)κατοικήσει τα κενά κελύφη (ένα σημαντικό «λανθάνον» κτιριακό δυναμικό), τα οποία προέκυψαν σε μεγάλο βαθμό όταν πολλά νεώτερα νοικοκυριά μετοίκησαν σταδιακά από τη δεκαετία 1980 στα προάστια. - Εργαζόμενους στα εμπορικά καταστήματα, στις δημόσιες υπηρεσίες, στην εκπαίδευση και σε πολιτιστικούς χώρους οι οποίοι κατοικούν σε άλλες περιοχές της Αθήνας, αλλά και καταναλωτές (στο μέτρο που τα Εξάρχεια φιλοξενούν αγορά με χαρακτηριστική κλαδική δομή), όπως και περιπατητές και θαμώνες των καταστημάτων αναψυχής που αφθονούν εκεί. Στις ομάδες αυτές μπορούν ακόμα να προστεθούν οι συνεχώς αυξανόμενοι άστεγοι και εξαρτημένοι, άτομα που δραστηριοποιούνται στο χώρο του παρεμπορίου, αλλά και οι αστυνομικές δυνάμεις που εδώ και πολλά χρόνια σηματοδοτούν με την παρουσία τους την περιοχή. Είναι φανερό ότι οι πιο πάνω και πολλές ακόμη ομάδες ζουν διαφορετικές καθημερινότητες στη γειτονιά και στην πόλη, καθημερινότητες που διασταυρώνονται αλλά δεν ταυτίζονται και, από την άποψη αυτή, θέτουν διαφορετικά αιτήματα για τον αστικό σχεδιασμό/παρέμβαση. Τα αιτήματα αυτά κατά κανόνα διαφεύγουν από τις «μιντιακές» 4
αναπαραστάσεις της ιδιαίτερης ταυτότητας της περιοχής στα πλαίσια, καθώς τα Εξάρχεια και το κέντρο της Αθήνας γενικότερα στοχοθετούνται ως χώροι ανομίας και εγκληματικότητας. Τέτοιες αναπαραστάσεις - που τα τελευταία χρόνια κατευθύνουν και επίσημες πολιτικές για το κέντρο της Αθήνας και για την περιοχή μελέτης - επιδρούν σε πλευρές της καθημερινότητας όπως το αίσθημα ασφάλειας ή καταναγκασμού, ο βαθμός αλλοτρίωσης, η συγκρότηση και οι μορφές συλλογικότητας, οι σχέσεις με το κράτος η διαπραγμάτευση της ταυτότητας/ετερότητας και η σχέση με «άλλους» χώρους/πόλους κοινωνικής ζωής. 5. Αντικείμενο της άσκησης Αντικείμενο της άσκησης αποτελεί η διατύπωση προτάσεων παρέμβασης στην περιοχή μελέτης που να έχουν ως βάση αφ ενός την ενεργοποίηση του λανθάνοντος δυναμικού και αφ ετέρου τις διασταυρούμενες καθημερινότητες των διαφορετικών ομάδων που κατοικούν και δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Η επεξεργασία των προτάσεων παρέμβασης αφορά διερεύνηση μεθόδων και διατύπωση σεναρίων που θα εμβαθύνει σε κάποια ζητήματα με υλικές ή μη υλικές εκφράσεις, όπως η επανακατοίκηση των κενών κελυφών (διαμερισμάτων και καταστημάτων), η επέκταση των ορίων της χρήσης του δημόσιου χώρου, η κινητοποίηση συλλογικοτήτων και μορφών αυτοδιαχείρισης, η ενίσχυση της απασχόλησης, η βελτίωση των υποδομών και των συνθηκών εργασίας, η δημιουργία δικτύων αλληλοβοήθειας για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων κ.ο.κ. Η διατύπωση σεναρίων θα πρέπει να εμβαθύνει σε κάποια ιδιαίτερη θεματική σχετική με την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της περιοχής, αναζητώντας τρόπους αντιμετώπισης υφιστάμενων προβλημάτων ή διεύρυνσης θετικών συνεργειών. Άξονες τέτοιων θεματικών θα μπορούσαν ενδεικτικά να αποτελέσουν: Κατοικία απασχόληση τόποι συνεύρεσης νέων δημιουργικών επαγγελμάτων Συμμετοχή στη ζωή της γειτονιάς/της πόλης τοπικές ομάδες πολιτών - χώροι εναλλακτικών συνευρέσεων και πρακτικών αυτοδιαχείρισης Στρατηγικές επιβίωσης πρακτικές αλληλοβοήθειας δικτυώσεις παλαιών και νέων κατοίκων Το ζήτημα της ασφάλειας οι «ανεπιθύμητες δραστηριότητες» και οι «ανεπιθύμητοι κάτοικοι» Ζητήματα κοινωνικού εξοπλισμού, περιβάλλοντος, κοινόχρηστων χώρων, διαχείρισης του πολιτιστικού και κτιριακού αποθέματος Ιδιαίτερη παράμετρο για τη διατύπωση σεναρίων παρέμβασης αποτελεί το συγκρότημα Πατησίων του ΕΜΠ που επηρεάζει έμμεσα ή άμεσα με πολλαπλούς τρόπους το χαρακτήρα και τις καθημερινότητες των κατοίκων Ζητούμενο όμως της άσκησης δεν αποτελεί η παρέμβαση μέσα στο συγκρότημα του ΕΜΠ, αλλά η αναζήτηση δυνατοτήτων επανασημασιοδότησης της επίδρασης του στο γύρω χώρο. Με βάση τους παραπάνω προβληματισμούς, οι σπουδαστικές ομάδες καλούνται να μελετήσουν τα δεδομένα της υπάρχουσας κατάστασης, όπως αυτά συστηματοποιήθηκαν σε 5
προηγούμενα μαθήματα, και να συγκροτήσουν σενάρια αστικής παρέμβασης με άξονα λειτουργίες και πρακτικές που διαμορφώνουν τις καθημερινότητες διαφορετικών ομάδων κατοίκων. Το θέμα θα οργανωθεί σε τρεις φάσεις διερεύνησης και επεξεργασίας: Α φάση: Περιλαμβάνει την εστιασμένη ανάγνωση του χώρου σε σχέση με τα ερωτήματα του μαθήματος (συμπλήρωση στοιχείων σε σχέση με τις ανάγκες των κατοίκων και χρηστών του χώρου, το κτιριακό απόθεμα, τους τρόπους χρήσης του δημόσιου χώρου, την ένταξη της περιοχής στο χώρο της πόλης, υφιστάμενα προβλήματα, δυνατότητες τυπολογίας αστικού ιστού). Μέσα από την πιο πάνω διερεύνηση κάθε ομάδα θα επιλέξει έναν ή περισσότερους θεματικούς άξονες για παραπέρα επεξεργασία. Β φάση: Αφορά τη διατύπωση ενός «σεναρίου» αστικής παρέμβασης για τον ή τους συγκεκριμένους άξονες, λαμβάνοντας υπόψη τις μορφές καθημερινότητας που προδιαγράφουν οι επιλογές σχεδιασμού του χώρου. Γ φάση: Αφορά την επεξεργασία επιμέρους διαστάσεων της σχεδιαστικής παρέμβασης που προσδιορίζονται με βάση την ιδιαιτερότητα του κάθε θέματος και αφορούν μεταξύ άλλων σε: - Εντοπισμό και σχεδιασμό χώρων και υποδομών για την εγκατάσταση δραστηριοτήτων - παρεμβάσεις φυσικού σχεδιασμού στο δημόσιο χώρο επαναδιαπραγμάτευση συνθηκών προσβασιμότητας και κυκλοφορίας - Ένταξη λειτουργιών στον αστικό ιστό και διασυνδέσεις με τις υφιστάμενες - ιαχειριστικές διαστάσεις και θεσμικά εργαλεία υλοποίησης του προγράμματος - τρόποι εμπλοκής ωφελούμενων ομάδων στη διαδικασία υλοποίησης. 6. Παραδοτέα και οργάνωση του μαθήματος Η επεξεργασία του θέματος θα γίνει σε ομάδες των 2-3 ατόμων. Το μάθημα έχει σεμιναριακό χαρακτήρα. Δεν πραγματοποιείται, δηλαδή, με ατομικές διορθώσεις. Οι σπουδαστές και οι σπουδάστριες παρακολουθούν σεμιναριακές συζητήσεις με θεωρητικά και ενημερωτικά θέματα (σύμφωνα με το πρόγραμμα του μαθήματος) και φροντιστήρια όπου παρουσιάζουν τη δουλειά τους και σχολιάζουν τη δουλειά των άλλων ομάδων. Στα φροντιστήρια συζητούνται επίσης κείμενα που θεωρούνται χρήσιμα για την εκπόνηση του θέματος. Είναι αυτονόητο ότι η παρακολούθηση των διαλέξεων και των σεμιναριακών φροντιστηρίων είναι υποχρεωτική, με την έννοια ότι αν κάποιοι δεν παρακολουθούν, δεν επωφελούνται 6
από τις συζητήσεις και την ανταλλαγή απόψεων και δεν μπορούν να ολοκληρώσουν ικανοποιητικά το θέμα τους. Η τελική παράδοση θα γίνει στο τέλος του εξαμήνου και θα περιλαμβάνει σχέδια, σκαριφήματα, μακέτες εργασίας, κείμενο και κάθε άλλο πρόσφορο μέσο για την απεικόνιση της αναγνώρισης της περιοχής μελέτης, των σεναρίων και των προτάσεων. Οι κλίμακες που είναι κατάλληλες για την επεξεργασία των διαφόρων πλευρών του θέματος κυμαίνονται μεταξύ 1:2000-1:1000 για τις πρώτες δύο φάσεις επεξεργασίας, και 1:500 για την παρουσίαση συγκεκριμένων παρεμβάσεων στην τρίτη φάση. Τα τεύχη που θα παραδοθούν θα πρέπει να έχουν διάσταση Α4 ή Α3. Η βαθμολογία του μαθήματος στηρίζεται κατά τα 2/3 στην εργασία (ενδιάμεσες παρουσιάσεις, συμμετοχή στο μάθημα, τελική παράδοση) και κατά το 1/3 στην τελική εξέταση η οποία θα έχει τη μορφή προφορικής παρουσίασης. 7