ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Κυριάκος Φιλίνης Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας

Τα βασικά μεγέθη της αγοράς εργασίας Απασχολούμενοι είναι τα άτομα που απασχολούνται έναντι αμοιβής. Το ποσοστό απασχόλησης μετριέται, συνήθως, ως ο αριθμός των απασχολούμενων προς τον αριθμό των ατόμων εργάσιμης ηλικίας εκφρασμένο επί τοις εκατό. Άνεργοι είναι τα άτομα που μπορούν, επιθυμούν και αναζητούν απασχόληση, αλλά δεν βρίσκουν. Το ποσοστό ανεργίας μετριέται ως ο αριθμός των ανέργων προς το εργατικό δυναμικό, εκφρασμένο επί τοις εκατό. Εργατικό δυναμικό είναι το άθροισμα των ανέργων και των απασχολούμενων. Το ποσοστό συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό μετριέται, συνήθως, ως ο αριθμός των ατόμων που μετέχουν στο εργατικό δυναμικό προς τον αριθμό των ατόμων εργάσιμης ηλικίας εκφρασμένο επί τοις εκατό. Μακροχρόνια άνεργοι είναι οι άνεργοι που παραμένουν σε καθεστώς ανεργίας για διάστημα μεγαλύτερο των δώδεκα μηνών. Κυκλική ανεργία είναι η ανεργία που επηρεάζεται από τον οικονομικό κύκλο και σχετίζεται με τη χαμηλή αγοραία ζήτηση που δεν δημιουργεί ικανοποιητικό αριθμό θέσεων εργασίας για όλους όσοι θέλουν να εργαστούν. Ανεργία τριβής είναι η ανεργία που οφείλεται στο χρόνο που απαιτείται για την κάλυψη κενών θέσεων απασχόλησης από τους ανέργους όσο αυτοί ψάχνουν ή είναι σε μεταβατικό στάδιο μεταξύ δύο διαφορετικών θέσεων. Διαρθρωτική ανεργία είναι η ανεργία που οφείλεται στους θεσμούς της αγοράς εργασίας και στην αναντιστοιχία των προσόντων που διαθέτουν οι άνεργοι με αυτά που απαιτούνται για την κάλυψη των κενών θέσεων εργασίας. Εποχιακή ανεργία είναι η ανεργία που οφείλεται στον εποχικό χαρακτήρα μιας δραστηριότητας.

Διάγραμμα 5.1: Ο χάρτης των ροών εργασίας Πως λειτουργεί η αγορά εργασίας; Απασχολούμενοι Άνεργοι Παραίτηση και μετακίνηση σε άλλη θέση εργασίας Εύρεση εργασίας Απολύσεις, παραιτήσεις και μετάβαση στην ανεργία Συνταξιοδοτήσεις Νεοεισερχόμενοι Αποτυχημένοι νεοεισερχόμενοι Αποθαρρυμένοι εργαζόμενοι Εκτός του εργατικού δυναμικού

Αγορά εργασίας: μια αγορά με ιδιαιτερότητες Αγορά εργασίας Προσφορά εργασίας: Εργατικό δυναμικό Ζήτηση εργασίας: Επιχειρήσεις, δημόσιος τομέας Τιμή εργασίας: Μισθός Ιδιαιτερότητα αγοράς εργασίας Παράγοντες που δεν επιτρέπουν την προς τα κάτω ευελιξία των μισθών Κατώτατος μισθός Εργατικά συνδικάτα Επιδόματα ανεργίας Μισθός αποδοτικότητας

Κόστος της ανεργίας Κοινωνικό κόστος: Ορισμένες ομάδες του εργατικού δυναμικού, όπως οι νέοι, πλήττονται εντονότερα από την ανεργία Οικονομικό κόστος: Η οικονομία παράγει σε επίπεδα χαμηλότερα των δυνατοτήτων της Απαξίωση των προσόντων του εργατικού δυναμικού Κόστος επιδομάτων ανεργίας Δύσκολη η επανένταξη στην εργασία μετά από παρατεταμένη παραμονή σε καθεστώς ανεργίας Διαρροή εγκεφάλων Πολιτικό κόστος της ανεργίας Ευνοείται η ενίσχυση ακραίων πολιτικών θέσεων

Θεσμοί της αγοράς εργασίας Οι θεσμοί προστασίας των ανέργων και των εργαζομένων, εμποδίζουν την προς τα κάτω ευελιξία των μισθών, επηρεάζοντας αρνητικά τις επιδόσεις της αγοράς εργασίας. Νομοθεσία προστασίας της απασχόλησης Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας της απασχόλησης αποτελείται από ρυθμίσεις, οι οποίες διέπουν τις προσλήψεις (διαδικασίες πρόσληψης εργαζομένων, ποσοστώσεις, μέτρα για ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού, κανόνες που διέπουν τις συμβάσεις ορισμένου χρόνου και προσωρινής απασχόλησης) και τις απολύσεις (προϋποθέσεις καταβολής και ύψος αποζημίωσης απόλυσης, περίοδος προειδοποίησης για την πραγματοποίηση απολύσεων και ρυθμίσεις που διέπουν τις ομαδικές απολύσεις). Σύστημα επιδομάτων ανεργίας Ενεργητικές Πολιτικές Απασχόλησης Οι Ενεργητικές Πολιτικές Απασχόλησης είναι κρατικές παρεμβάσεις στην αγορά εργασίας, οι οποίες στοχεύουν στη βελτίωση της λειτουργίας της και ασκούνται είτε μέσω χρηματοδοτούμενων πολιτικών, είτε μέσω θεσμικών ρυθμίσεων. Προγράμματα (επανα)κατάρτισης των ανέργων, παροχή συμβουλών-πληροφοριών για κενές θέσεις εργασίας, προγράμματα επιδοτούμενης απασχόλησης, δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, κίνητρα για τη δημιουργία επιχειρήσεων. Σύστημα διαπραγμάτευσης των μισθών Επίπεδο επιχείρησης, κλάδου, οικονομίας. Οι επιδόσεις μιας αγοράς εργασίας εξαρτώνται από θεσμικούς και από κυκλικούς παράγοντες.

Η ανεργία είναι ευρωπαϊκό ή εθνικό πρόβλημα; Η εξέλιξη της ανεργίας 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 ΕΕ-28 Ευρωζώνη ΗΠΑ Ιαπωνία 4,00 2,00,00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Πηγή: Eurostat

Η ανεργία είναι ευρωπαϊκό ή εθνικό πρόβλημα; Η εξέλιξη της μακροχρόνιας ανεργίας (% συνολικής ανεργίας) 60 50 40 30 20 ΕΕ-28 Ευρωζώνη ΗΠΑ Ιαπωνία 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Πηγή: Eurostat

Η ανεργία είναι ευρωπαϊκό ή εθνικό πρόβλημα; Η εξέλιξη της ανεργίας 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 Ελλάδα Κύπρος Ισπανία Γερμανία Αυστρία ΗΒ 5,00,00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Πηγή: Eurostat

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 % εργατικού δυναμικού 15-74 Η ανεργία είναι ευρωπαϊκό ή εθνικό πρόβλημα; 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Η εξέλιξη της ανεργίας Ευρωζώνη (Χώρες πυρήνα) Ευρωζώνη (Χώρες περιφέρειας) Ευρωζώνη χώρες πυρήνα: Αυστρία, Βέλγιο, Γερμανία, Φινλανδία, Γαλλία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία Ευρωζώνη χώρες περιφέρειας: Ελλάδα, Ισπανία, Ιρλανδία, Ιταλία, Κύπρος, Μάλτα, Πορτογαλία, Σλοβενία, Σλοβακία Πηγή: Employment and Social Situation in Europe 2013

Η ανεργία είναι ευρωπαϊκό ή εθνικό πρόβλημα; 80,00 Η εξέλιξη της μακροχρόνιας ανεργίας (% συνολικής ανεργίας) 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 Γερμανία Ελλάδα Ισπανία Κύπρος Αυστρία Πορτογαλία Δανία Φινλανδία ΗΒ 10,00,00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Πηγή: Eurostat

Η ανεργία είναι ευρωπαϊκό ή εθνικό πρόβλημα; Η ανεργία των νέων (<25 ετών) 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 Κύπρος Ελλάδα Γερμανία Δανία ΗΒ Ισπανία 10,00,00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Πηγή: Eurostat

% συνολικής απασχόλησης 15-64 Επέκταση της μερικής απασχόλησης 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2008 2011 2012 2013 Πηγή: Eurostat

ΕΕ και αγορά εργασίας: τα βασικότερα προβλήματα Αυξανόμενα ποσοστά ανεργίας Αδυναμία κάλυψης κενών θέσεων απασχόλησης Αύξηση των άτυπων ευέλικτων μορφών απασχόλησης: Μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών Αυξανόμενος κίνδυνος φτώχειας μεταξύ του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας Αυξανόμενες ανισότητες Ειδικότερα για τους νέους Αύξηση του ποσοστού ανεργίας Αυξανόμενα ποσοστά νέων εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης και κατάρτισης Απασχόληση κυρίως μέσω ευέλικτων μορφών απασχόλησης

Ευρωζώνη και κινητικότητα της εργασίας Σε μία ζώνη κοινού νομίσματος η κινητικότητα της εργασίας, από περιοχές με υψηλή ανεργία σε περιοχές με χαμηλή ανεργία, μπορούν να συμβάλλουν στη μείωση της ανεργίας στο σύνολο της ζώνης του κοινού νομίσματος (βλ ΗΠΑ). Η κινητικότητα στην Ευρωζώνη είναι χαμηλότερης έντασης σχετικά με αυτήν που παρατηρείται στις ΗΠΑ. Εμπόδια για κινητικότητα: Πολιτιστικές, γλωσσικές διαφορές Διαφορές στα διοικητικά συστήματα, στα συστήματα φορολογίας και κοινωνικού κράτους Αύξηση ιδιοκατοίκησης Ισορροπία μεταξύ εργασίας και προσωπικής ζωής Πληροφόρηση σχετικά με κενές θέσεις απασχόλησης Όμως, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται εντονότερο στην Ευρώπη το πρόβλημα της διαρροής εγκεφάλων, λόγω δυσμενών εργασιακών προοπτικών και αδυναμίας εύρεσης εργασίας στην ευρωπαϊκή περιφέρεια.

Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας Τα δύο βασικά μοντέλα καπιταλισμών, χαρακτηρίζονται από διαφορετικούς θεσμούς και τρόπο λειτουργίας των αγορών εργασίας και των εργασιακών σχέσεων γενικότερα. Φιλελεύθερες Οικονομίες της Αγοράς: Χαμηλή νομοθετική προστασία των εργαζομένων, υψηλά επίπεδα κινητικότητας/ ευελιξίας, χαμηλό επίπεδο συντονισμού των εργοδοτών, διαφορετικοί αλλά γενικά χαμηλοί βαθμοί έντασης συνδικαλισμού τόσο σε επίπεδο χωρών, όσο και επίπεδο κλάδων-, αποκεντρωμένες συλλογικές διαπραγματεύσεις, χαμηλά επίπεδα ενεργητικών και παθητικών πολιτικών, κύριος μηχανισμός συντονισμού η αγορά.

Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας Συντονισμένες Οικονομίες της Αγοράς: Περιοριστική νομοθεσία προστασίας της απασχόλησης, χαμηλά επίπεδα κινητικότητας/ ευελιξίας, υψηλό επίπεδο συντονισμού των εργοδοτών, υψηλός βαθμός συμμετοχής σε συνδικαλιστικές ενώσεις, κεντρικά συντονισμένες συλλογικές διαπραγματεύσεις, γενναιόδωρο σύστημα αποζημίωσης των ανέργων. Γαλλία/ Νότια Ευρώπη: Περιοριστική νομοθεσία προστασίας της απασχόλησης, χαμηλά επίπεδα κινητικότητας/ ευελιξίας, χαμηλό επίπεδο συντονισμού των εργοδοτών, υψηλός βαθμός συμμετοχής σε συνδικαλιστικές ενώσεις, κεντρικά συντονισμένες συλλογικές διαπραγματεύσεις, γενναιόδωρο σύστημα αποζημίωσης των ανέργων (;), ενεργός ρόλος του κράτους είτε ως ρυθμιστής/ νομοθέτης, είτε ως παίκτης δημιουργός προτύπων.

Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας Σκανδιναβικές Χώρες: Ήπια νομοθεσία προστασία της απασχόλησης ωστόσο η έμφαση του μοντέλου είναι η προστασία της απασχόλησης (όχι των θέσεων απασχόλησης), υψηλά επίπεδα κινητικότητας/ ευελιξίας, υψηλά επίπεδα ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, γενναιόδωρο σύστημα αποζημίωσης των ανέργων, υψηλά επίπεδα συντονισμού εργοδοτών, υψηλά επίπεδα συμμετοχής σε συνδικαλιστικές ενώσεις, κεντρικός συντονισμός συλλογικών διαπραγματεύσεων, ενεργός ρόλος κράτους.

Απασχόληση Ανεργία (γενναιόδωρο σύστημα αποζημίωσης των ανέργων) Απασχόληση Flexicurity Εύκολη μετάβαση από την απασχόληση στην ανεργία λόγω Εύκολη μετάβαση από την ανεργία στην απασχόληση λόγω ήπιας ΝΠΑ και ήπιας ΝΠΑ Ενεργητικών Πολιτικών Απασχόλησης

Ενεργητικές Πολιτικές Απασχόλησης Δαπάνες για ΕΠΑ (% ΑΕΠ) 1990 2000 2005 2012 Αυστρία 0,32 0,52 0,62 0,75 Βέλγιο 0,81 0,86 0,68 0,81 Γαλλία 0,72 1,19 0,90 0,90 Γερμανία 0,79 1,24 0,98 0,69 Δανία 1,06 1,89 1,57 2,10 Ελλάδα 0,19 ; ; ; Η.Β. 0,41 0,24 0,42 0,41 (2010) Ιρλανδία 1,05 0,80 0,64 0,91 (2011) Ισπανία 0,78 0,80 0,77 0,89 (2011) Ιταλία ; ; 0,56 0,45 Ολλανδία 1,21 1,45 1,28 0,98 Πορτογαλί α 0,46 0,62 0,67 0,49 Σουηδία 1,68 1,72 1,16 1,33 Φιλανδία 0,85 0,89 0,91 1,03

Παθητικές Πολιτικές Απασχόλησης Δαπάνες για ΠΠΑ (% ΑΕΠ) 1990 2000 2005 2012 Αυστρία 1,00 1,16 1,51 1,29 Βέλγιο 2,56 2,11 2,34 2,08 Γαλλία 1,37 1,38 1,59 1,45 Γερμανία 1,00 1,90 2,03 0,98 Δανία 4,38 2,38 2,34 1,70 Ελλάδα 0,41 0,40 0,41 0,73 (2010) Η.Β. 0,66 0,31 0,18 0,30 (2010) Ιρλανδία 2,52 0,79 0,82 2,64 (2011) Ισπανία 2,61 1,35 1,46 2,88 (2011) Ιταλία 0,82 0,64 0,77 1,61 Ολλανδία 2,48 1,76 2,02 1,92 Πορτογαλί α 0,32 0,79 1,27 1,66 Σουηδία 0,88 1,35 1,28 0,66 Φιλανδία 1,11 2,08 1,90 1,45 Πηγή: OECD

Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας Τα καθαρά ποσοστά αναπλήρωσης επιδομάτων ανεργίας και η διάρκεια χορήγησης τους Καθαρό μέσο ποσοστό αναπλήρωσης επιδομάτων ανεργίας (1995) (1) Διάρκεια χορήγησης επιδομάτων ανεργίας (μήνες, 1995) Καθαρό μέσο ποσοστό αναπλήρωσης επιδομάτων ανεργίας (2005) (3) Διάρκεια χορήγησης επιδομάτων ανεργίας (μήνες, 2005) (2) (4) Αυστρία 66 12 69 10 Βέλγιο 71 Χωρίς όριο 68 Χωρίς όριο Γαλλία 82 30 76 23 Γερμανία 75 12 75 12 Δανία 83 84 76 48 Ελλάδα 49 12 54 12 ΗΒ 68 12 60 6 Ιρλανδία 57 15 52 15 Ισπανία 73 24 77 24 Ιταλία 42 6 71 6 Ολλανδία 83 54 76 60 Πορτογαλία 83 21 84 24 Σουηδία 81 15 80 15 Φινλανδία 83 23 76 23 Πηγή: Brandt et al. 2005 και OECD

Νομοθεσία Προστασίας της Απασχόλησης Οι δείκτες προστασίας της ΝΠΑ (OECD EPL, Regular Employment, version 1) Δείκτης ΝΠΑ (1990) Δείκτης ΝΠΑ (2000) Δείκτης ΝΠΑ (2005) Δείκτης ΝΠΑ (2013) Αυστρία 2,75 2,75 2,37 2,37 Βέλγιο 1,76 1,76 1,81 1,81 Γαλλία 2,34 2,34 2,47 2,38 Γερμανία 2,58 2,68 2,87 2,87 Δανία 2,18 2,13 2,13 2,20 Ελλάδα 2,80 2,80 2,80 2,12 Η.Β. 1,03 1,20 1,20 1,03 Ιρλανδία 1,44 1,44 1,44 1,40 Ισπανία 3,55 2,36 2,36 2,05 Ιταλία 2,76 2,76 2,76 2,51 Ολλανδία 3,04 2,88 2,88 2,82 Πορτογαλί α 4,83 4,58 4,42 3,18 Σουηδία 2,8 2,65 2,61 2,61 Φιλανδία 2,79 2,31 2,17 2,17 Πηγή: OECD

Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας Η παγκοσμιοποίηση έχει δημιουργήσει πιέσεις για αλλαγές στην αγορά εργασίας. Thelen (2001): Δύο βασικές αλλαγές: Πιέσεις από τους εργοδότες για μεγαλύτερη ευελιξία Αλλαγές στο περιεχόμενο των συλλογικών διαπραγματεύσεων Αποτέλεσμα: Έμφαση προς τις διαπραγματεύσεις στο επίπεδο της επιχείρησης - Οι πιέσεις αυτές ωστόσο είχαν διαφορετικά αποτελέσματα στις φιλελεύθερες οικονομίες και διαφορετικά στις συντονισμένες Στις πρώτες οδήγησαν σε περαιτέρω απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, αποδυνάμωση των συνδικάτων και όποιου συντονισμού υπήρχε και την χάραξη εταιρικών στρατηγικών «Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού».

Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας Στις δεύτερες δεν άλλαξαν ριζικά την οργάνωση και των συντονισμό των εργασιακών σχέσεων, αν και υπήρξε μεγαλύτερη αλλαγή της ισορροπίας μεταξύ κεντρικών και αποκεντρωμένων συλλογικών διαπραγματεύσεων. Οι πιέσεις για ευελιξία και μετάθεση ορισμένων θεμάτων στο επίπεδο της επιχείρησης στις συντονισμένες οικονομίες, δεν οδήγησε σε απορρύθμιση καθώς οι εργοδότες επιθυμούν εργασιακή ειρήνη και μια καλή συνεργασία, ιδιαίτερα σε τομείς που παράγουν ποιοτικά, υψηλής προστιθέμενης αξίας προϊόντα. Ωστόσο και εδώ ενδεχομένως παρατηρούμε κάποιες διαφοροποιήσεις ανάλογα με τον τομέα οικονομικής δραστηριότητας τόσο η διαφοροποίηση της έκθεσης στον διεθνή ανταγωνισμό, όσο και το διαφορετικό μέγεθος των επιχειρήσεων, δημιουργούν ρωγμές στον συντονισμό μεταξύ των εργοδοτών (π.χ. εξαγωγικές εταιρείες και εταιρείες σε κλάδους υπηρεσιών), ενώ συχνά παρατηρείται απόκλιση των εταιρικών συμφωνιών από τις κλαδικές. Επίσης παρατηρείται μεγαλύτερος ρόλος της πολιτικής ηγεσίας, π.χ. Γερμανία οι μεταρρυθμίσεις Hartz.

Εργασιακές Σχέσεις και Αγορά Εργασίας Οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των επιχειρήσεων, οι πολιτικές πιέσεις και οι πιέσεις της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, αλλά και η σταδιακή εξασθένιση των συνδικάτων έχουν αυξήσει φαινόμενα δυισμού ακόμα και σε οικονομίες όπως η Γαλλία και η Γερμανία.