Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο ΣΧΟΛΗ Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ω Ν Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Ω Ν Τ Ο Μ Ε Α Σ Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Α Σ Κ Α Ι Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α Σ Πατησίων 42, 10682 Αθήνα τηλ. 30(1) 772 3818 /3820 /3839 fax 7723819 emai: urbareg@central.ntua.gr Εαρινό Εξάμηνο 2008 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 8 - ΕΜΒΑΘΥΝΣΕΙΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ Γ - ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΗ (8 ου εξαμήνου) Σχεδιασμός, Αστικές Πολιτικές και οι Πόλεις Η Ελλάδα και το Παγκόσμιο. Διδάσκουσες : Μαρία Μαντουβάλου, Μαρία Μαυρίδου Επικουρικό διδακτικό έργο : Ε. Χατζηκωνσταντίνου, υποψήφια διδάκτορας Το μάθημα αυτό αποτελεί εμβάθυνση σε θέματα που έχουν προσεγγιστεί σε προηγούμενα εξάμηνα (5 ο - 7 ο ) και αναφέρονταν στην ιστορία θεωριών και πρακτικής στην πολεοδομία και τον αστικό σχεδιασμό. Εντάσσεται στις προσεγγίσεις που ονομάζονται «μελέτη της πόλης» και συνθέτουν τις θεωρίες για την πόλη και τον σχεδιασμό με τις οπτικές της ιστορίας και των κοινωνικών επιστημών για την πόλη. Επικεντρώνεται στην περίοδο από τα μέσα του 20ού αιώνα ως σήμερα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται, όπως ξέρομε, από ραγδαίες μεταλλαγές των θεωριών και πρακτικών, που αναφέρονται στη πόλη και στον σχεδιασμό, τόσο στον διεθνή χώρο, όσο και στην Ελλάδα. Παράλληλα, ξέρομε ότι η «απόκλιση» μεταξύ των όσων συμβαίνουν στην Ελλάδα στα θέματα της πόλης και του σχεδιασμού, σε σχέση με όσα συμβαίνουν στον διεθνή χώρο, αποτελεί ένα ζήτημα που, ίσως περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, επιστρατεύεται στις τρέχουσες αναλύσεις, αν όχι για να ερμηνεύσει, πάντως για να «στηλιστεύσει» όσα γίνονται και να προβάλλει «εύλογες» επιλύσεις. Τα δύο αυτά ζητήματα (ραγδαίων διεθνών μεταλλαγών /ελληνικής «απόκλισης») και η σημασία που έχει η εμπλοκή τους για τον τρόπο που προσεγγίζομε τα θέματα της πόλης και του σχεδιασμού στην Ελλάδα, αποτελούν βασικό άξονα του μαθήματος αυτού. 1
Ιστορικά, όπως ξέρομε, οι θεωρίες και απόψεις για την πόλη που, από τον 19 ο αιώνα συγκρότησαν τον κλάδο της «Πολεοδομίας», διαμορφώθηκαν και αναπτύχθηκαν κατ αρχήν στα ακαδημαϊκά Ιδρύματα και φορείς σχεδιασμού των βιομηχανικά αναπτυσσόμενων Ευρωπαϊκών χωρών, σε συντονισμό και με τους αντίστοιχους φορείς της Β. Αμερικής. Συναρτήθηκαν, επομένως, άμεσα με τα δεδομένα των κοινωνικών σχέσεων, της παραγωγής και της τεχνολογίας στις χώρες αυτές. Για την Ελλάδα, όπως και γενικότερα για τις χώρες που δεν αναπτύχθηκαν βιομηχανικά από τον 19 ο αιώνα, η Πολεοδομία λειτούργησε ως «λόγος» (θεωρητικό πλαίσιο, πρότυπο ή στόχος) ενώ ο αστικός χώρος αναπτύχθηκε στην πραγματικότητα με πρακτικές διάφορες, εκείνων, αλλά όχι εντελώς ανεξάρτητες. Σταδιακά, και με μεγάλη έμφαση από τη δεκαετία του 1990, στο πλαίσιο των ραγδαίων μεταλλαγών που αποδίδονται με τους όρους παγκοσμιοποίηση/ μεταβιομηχανική κοινωνία, οι κυρίαρχες αντιλήψεις για τον χώρο και τον σχεδιασμό μεταβάλλονται με ανάλογα ραγδαίους ρυθμούς. Η έννοια του «αστικού σχεδιασμού», π.χ. συναρτημένη με διαδικασίες, όπως διαχείριση, στρατηγική, διακυβέρνηση, παίρνει σήμερα κυρίαρχη θέση στη θεωρία και, κυρίως, στις πρακτικές που αναφέρονται στον σχεδιασμό και την πόλη, ενώ οι προσεγγίσεις της «Πολεοδομίας», ως δημόσιας παρέμβασης με έμφαση στον καθολικό σχεδιασμό, με μακροχρόνιο ορίζοντα για το σύνολο των κατοίκων, κ.ο.κ. έχουν εγκαταλειφθεί ή μεταβάλει στόχους, προτεραιότητες και μεθοδολογία. Στην ίδια αυτή περίοδο, στην Ελλάδα, πολιτικές και πόροι που προέρχονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση προώθησαν σχεδιασμούς, έργα και αλλαγές στο χώρο, σε έκταση ασυνήθη για τα μέχρι τότε δεδομένα. Μετά δε το 2004, αρχίζουν να γίνονται εμφανή τα αποτελέσματα αυτών των διαδικασιών, με την ανάδυση νέων σχημάτων διαχείρισης-χρηματοδότησης έργων και παρεμβάσεων στην πόλη, που μεταβάλλουν συγχρόνως με το προϋφιστάμενο σύστημα γης και οικοδομής στην Ελλάδα, το σύστημα σχεδιασμού, τη συγκρότηση των λειτουργιών, τα όρια και το αστικό τοπίο. Τι συμβαίνει λοιπόν σήμερα στην Ελλάδα; Υπάρχει «ελληνική απόκλιση», που ερμηνεύει όσα στις τρέχουσες αναλύσεις για τις δυσλειτουργίες του χώρου της αποδίδονται ; Και τι συμβαίνει στο διεθνή χώρο; Στο ξεκίνημα του 21 ου αιώνα που χαρακτηρίζεται ιστορικά από ρευστότητα καταστάσεων και ορίων, εκμηδένιση χρονοαποστάσεων, άφθονη και συχνά απρόσκλητη και συγχυτική πληροφόρηση, ανάδυση νέων αντιθέσεων, η αμηχανία 2
όσων ασχολούνται με τα θέματα του χώρου μπροστά στις ραγδαίες μεταλλαγές είναι εύλογη. Τι διακρίνει και τι είναι κοινό στα «προάστεια» του Παρισιού και τους οικισμούς αυθαίρετης δόμησης στην περιφέρεια της Αθήνας; Έχουν την ίδια σημασία για την πόλη και την κοινωνία της τα μεγάλα εμπορικά κέντρα της περιφέρειας στην Αθήνα, στο Παρίσι, στις αμερικανικές πόλεις ή στη Λίμα; Είναι η «αστική διάχυση» ένα πρόσφατο φαινόμενο; Τί καινούργιο βάζουν στη θεωρία και πρακτικές για την πόλη «τομές», όπως «το 1968», ή το «μεταμοντέρνο»; Από ποιά «πρότυπα» ευρωπαϊκά ή διεθνή «αποκλίνει» η Ελλάδα και ποιοί παράγοντες καθορίζουν συγκλίσεις ή αποκλίσεις στο παγκόσμιο αστικό στερέωμα; Το μάθημα θέλει να συμβάλει στην κατανόηση : Της σύνθετης σχέσης μεταξύ του ακαδημαϊκού λόγου για τον σχεδιασμό και την πόλη και των ιδιαιτεροτήτων που χαρακτηρίζουν τοπικά αιτήματα και σχεδιασμούς, σε συνάρτηση με τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, την ιστορία, την ταυτότητα και πολιτισμό του τόπου. Των διαδικασιών με τις οποίες «ρυθμίζεται», ο χώρος στην Ελλάδα και του περιεχομένου της ίδιας της έννοιας «ρύθμιση του χώρου», σε συνάρτηση με τα τοπικά δεδομένα και σχέσεις, με τον κυρίαρχο λόγο της Πολεοδομίας, τις πολιτικές στις χώρες και πόλεις της άλλης Ευρώπης και τις μεταλλαγές που εισάγονται από το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα. Των στόχων που είναι δυνατόν να επιδιώκονται από τις παρεμβάσεις στις Ελληνικές πόλεις, σε συνάρτηση με τα υφιστάμενα σήμερα θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά τους, των πιθανών επιπτώσεων από τις αλλαγές στην πολεοδομική πολιτική. Των ορίων που θέτουν οι ευρωπαϊκές πολιτικές και οι πιέσεις του παγκοσμιοποιούμενου κεφαλαίου, σε αντιδιαστολή με την άσκηση πολιτικής από το εθνικό κράτος Ασκηση Βασικός στόχος της άσκησης είναι η κατανόηση των ζητημάτων που θέτει το μάθημα και η προσέγγιση της σχετικής βιβλιογραφίας. Βοήθημα στην κατεύθυνση αυτή αποτελεί το Τεύχος Σημειώσεων που δίδεται σε όσους εγγράφονται. 3
Η άσκηση συνίσταται στη συγγραφή δοκιμίου 10 περίπου σελίδων από ομάδες με ένα έως τρία μέλη. Το θέμα θα αναφέρεται σε ζητήματα, που αφορούν τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε χώρα (ή χώρες) της άλλης Ευρώπης ή στον διεθνή χώρο και θα προσπαθεί να εντοπίσει κριτικά συγκλίσεις και αποκλίσεις, σε αναφορά με τα τοπικά δεδομένα. Ως βιβλιογραφία θα χρησιμοποιηθούν τα κείμενα των σημειώσεων, κείμενα από τη βιβλιογραφία που θα δοθεί, καθώς και άλλα που θα αναζητηθούν. Σημαντική πηγή και αναφορά για την άσκηση αποτελούν επίσης οι εργασίες που έχουν εκπονηθεί στο πλαίσιο του μαθήματος αυτού σε προηγούμενα ακαδημαϊκά έτη (κατάλογός τους είναι επίσης διαθέσιμος σε όλους). Ας σημειωθεί ότι τα 10 περίπου χρόνια κατά τα οποία διδάσκεται το μάθημα αυτό στη Σχολή, συμπίπτουν με τη περίοδο, όπου οι ρυθμοί των μεταλλαγών στις προσεγγίσεις της πόλης και του σχεδιασμού είναι ραγδαίες. Με αυτήν την έννοια το υλικό των εργασιών που έχουν εκπονηθεί κατά το διάστημα αυτό είναι χαρακτηριστικό των αναγνώσεων που γίνονται και του τρόπου που κατανοούνται οι μεταλλαγές αυτές-και επομένως μπορεί να είναι πολλαπλά βοηθητικό. Κάθε ομάδα θα συνεργαστεί με τις διδάσκουσες τουλάχιστον 2 φορές κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Κατά τις εξετάσεις, η άσκηση θα παρουσιαστεί με την μορφή μικρής διάλεξης. Η παρουσίαση δεν πρέπει να είναι ανάγνωση ενός κειμένου, αλλά προφορική ανάπτυξη των βασικών σημείων της εργασίας, που θα καταγραφεί. 4
Ημερολόγιο του μαθήματος 31/3 Εισαγωγή: Στόχοι και θεωρητικές κατευθύνσεις του μαθήματος 7/4 Από το Μοντέρνο Κίνημα στις Παγκόσμιες Πόλεις. Πολιτικές ουτοπίες και "πραγματικότητες" της αγοράς στις προσεγγίσεις του χώρου. (Μ. Μαντουβάλου- Μ. Μαυρίδου) 14/4 Η πολεοδομία του Μοντέρνου Κινήματος στο διεθνή χώρο και στην Ελλάδα. (Μ. Μαυρίδου) (Πάσχα) 5/5 Σχεδιασμός και σύστημα γης και οικοδομής στην Ελλάδα: Από τα "αυθαίρετα" και την "αντιπαροχή" στο "real estate". (Μ. Μαντουβάλου) 12/5 Το "ζήτημα της κατοικίας" σήμερα: πολιτική στην περιφέρεια της Lima. (Ελ. Πούλου) 19/5 Διαπολιτισμικές σχέσεις και αστικός σχεδιασμός σε μια "Παγκόσμια Πόλη" (Λονδίνο). (Π. Κουτρολύκου) 26/5 Θεσσαλονίκη: Σχεδιασμός και πολιτικές μεταξύ τοπικού και παγκόσμιου. (Π. Σαμαρίνης Ε. Χατζηκωνσταντίνου, Θ. Συμεωνίδης) 2/6 Κοινωνικά- πολιτικά διακυβεύματα και αστικές πολιτικές. (Μ. Μαντουβάλου) 9/6 Πρότυπα- εικόνες και παραλειπόμενα του αστικού σχεδιασμού. (Μ. Μαυρίδου) 16/6 Στρατηγικός αστικός σχεδιασμός. (Μ. Μαντουβάλου) 5