ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΜΑΡΙΑ ΚΑΪΑΦΑ ΣΩΜΑΤΕΜΠΟΡΙΑ ΣΤΥΛΙΑΝΗ- ΜΑΡΙΑ ΡΩΜΑΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑρχΝ Αρχείο Νομολογίας ΑΠ Άρειος Πάγος Αρμ Αρμενόπουλος Βλ. Βλέπε Δηλ. Δηλαδή Εδ. Εδάφιο ΕΕΔΑ Εθνική Επιτροπή για τα Δικ/τα του Ανθρώπου Εκδ. Έκδοση επ Επόμενα Εφ Εφετείο Κεφ Κεφάλαιο ΜΜΕ Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ΜΟΔ Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο Ν. Νόμος ΝοΒ Νομικό Βήμα ΝομΒιβλ Νομική Βιβλιοθήκη Ο.π. Όπως παραπάνω Παρ Παράγραφος Π.Δ. Προεδρικό Διάταγμα Περ Περίπτωση ΠΚ Ποινικός Κώδικας Πλημ Πλημμελειοδικείο ΠοινΔικ Ποινική Δικαιοσύνη ΠοινΛογ Ποινικός Λόγος ΠοινΧρον Ποινικά Χρονικά Πρβλ. Παράβαλε Σελ. Σελίδα Συμβ Συμβούλιο Τ. Τόμος 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ..σελ 6-25 1. Εμπορία ανθρώπων- Η σύγχρονη μορφή δουλείας.σελ 6-14 α. Έννοια Μορφές εκδήλωσης......σελ 6-8 β. Έκταση του φαινομένου..σελ 8-10 γ. Τα αίτια της εξάπλωσης του φαινομένου...σελ 10-12 δ. Συνέπειες στην κοινωνία. σελ 12 ε. Διακίνηση ανθρώπων και μετανάστευση...σελ 12-14 2. Τα εμπλεκόμενα πρόσωπα..σελ 15-24 α. Ο δράστης...σελ 15-16 β. Το θύμα...σελ 17-23 -Έννοια του θύματος και νομοθετικό καθεστώς που το διέπει...σελ 17-18 -Βασικά χαρακτηριστικά... σελ 18-19 -Κατηγοριοποίηση θυμάτων..σελ 19-20 -Διαδικασία αναγνώρισης θύματος, προθεσμία περίσκεψης, άδεια διαμονής και απέλαση σελ 20-21 -Η σημασία απόδοσης της ιδιότητας του θύματος. σελ 21-23 γ. Ο πελάτης (351 3 ΠΚ)...σελ 23-24 δ. Άτομα που δραστηριοποιούνται γύρω από εξαναγκαστικά εκδιδόμενες γυναίκες.σελ 24 3. ΜΜΕ και Εμπορία Ανθρώπων......σελ 25 Β. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ..σελ 26-44 1. Διεθνές νομοθετικό πλαίσιο...σελ 26-36 α. ΟΗΕ..σελ 26-28 β. Συμβούλιο της Ευρώπης...σελ 28-30 γ. Ευρωπαϊκή Ένωση- Η νέα οδηγία για την εμπορία ανθρώπων σελ 30-36 2. Ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο.σελ 37-44 α. ν.3064/2002...σελ 37-39 β. πδ 233/2003...σελ 39-40 γ. ν. 3386/2005......σελ 40-42 δ. ν. 3625/2007.....σελ 42-43 3

ε. ν. 3875/2010..σελ 43-44 Γ. ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΕΜΠΟΡΙΑΣ - 351 ΠΚ...σελ 45-65 1. Προστατευόμενο έννομο αγαθό σελ 45-47 2.Αντικειμενική υπόσταση- Συστηματοποίηση.σελ 47-55 α. Το υποκείμενο τέλεσης.σελ 47-50 β. Ο τρόπος τέλεσης...σελ 50-52 γ. Τα μέσα τέλεσης... σελ 52-55 3. Υποκειμενική υπόσταση -Η έννοια της γενετήσιας εκμετάλλευσης (351 6 ΠΚ)..... σελ 56-62 4. Κυρώσεις...σελ 62-65 Δ. ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΩΜΑΤΕΜΠΟΡΙΑΣ- 351 4 ΠΚ...σελ 66-72 1. Με βάση το θύμα σελ 66-70 α. Τέλεση κατά ανηλίκου/ πνευματικά αδύναμου θύματος....σελ 66-69 β. Όταν η σωματεμπορία συνδέεται με την παράνομη είσοδο, παραμονή ή έξοδο αλλοδαπού από τη χώρα. σελ 69 γ. Σωματεμπορία με αποτέλεσμα βαριά σωματική βλάβη.. σελ 70 δ. Σωματεμπορία με αποτέλεσμα θάνατο... σελ 70 2. Με βάση το δράστη.σελ 70-72 α. Τέλεση από συγγενικά πρόσωπα ή από πρόσωπα στα οποία έχουν εμπιστευτεί τον ανήλικο...σελ 70-71 β. Τέλεση κατ επάγγελμα...σελ 71-72 γ. Τέλεση από υπάλληλο....σελ 72 Ε. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΥΡΡΟΗΣ ΤΟΥ 351 ΠΚ ΜΕ ΑΛΛΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ.......σελ.73-78 1. Η συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση (187 1 ΠΚ)..σελ 73 2. Μαστροπεία (349 3 ΠΚ) σελ 73-74 3. Αρπαγή (322 εδ β περ β ΠΚ). σελ 74-75 4. Εμπορία ανθρώπων με σκοπό την εργασιακή εκμετάλλευση ή αφαίρεση οργάνων (323 Α ΠΚ)..σελ 75 5. Εγκλήματα του νόμου περί αλλοδαπών (ν. 3386/2005).σελ 75-78 4

6. Λοιπές περιπτώσεις συρροής σελ 78 ΣΤ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΕΜΠΟΡΙΑΣ- ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ.......σελ 79-91 1. Η σχετική νομολογία..σελ 79-89 α. Προηγούμενη μορφή 351 ΠΚ...σελ 79-81 β. Ισχύουσα μορφή 351 ΠΚ...σελ 81-89 - Προστατευόμενο έννομο αγαθό.. σελ 81-82 - Τέλεση σωματεμπορίας στα πλαίσια εγκληματικής οργάνωσης.....σελ 82-84 - Σωματεμπορία και μαστροπεία....σελ 84-85 - Διακεκριμένες περιπτώσεις σωματεμπορίας...σελ 85-86 -Λοιπά ενδιαφέροντα νομολογιακά ευρήματα Κριτική αποτίμηση νομολογίας...σελ 86-89 2. Προβλήματα του θεσμικού πλαισίου της εμπορίας ανθρώπων...σελ 90-91 Ζ. Η ΝΕΑ ΟΔΗΓΙΑ ΤΗΣ ΕΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΠΟΡΙΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ- ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ........σελ 92-98 1. Η νέα οδηγία και τα νέα στοιχεία που εισφέρει.....σελ 92-97 2. Προτάσεις.....σελ 97-98 Η. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ 99-104 5

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 1. ΕΜΠΟΡΙΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ- Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΜΟΡΦΗ ΔΟΥΛΕΙΑΣ α. Έννοια- Μορφές Εκδήλωσης Η εμπορία ανθρώπων είναι ένα φαινόμενο το οποίο λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις τα τελευταία χρόνια, σε εθνικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Η εμπορία ανθρώπων χαρακτηρίζεται ως η σύγχρονη μορφή δουλείας 1, εξαιτίας των συνθηκών στις οποίες βρίσκονται τα θύματα και της διαρκούς καταπάτησης των δικαιωμάτων τους. Σε αντίθεση με τη δουλεία του παρελθόντος, η οποία αφορούσε τη «νόμιμη» κυριότητα ενός προσώπου επί ενός άλλου βάσει τίτλων ιδιοκτησίας, η σύγχρονη μορφή δουλείας βασίζεται στη χρήση βίας ή άλλων μέσων που έχουν το ίδιο αποτέλεσμα με αυτήν, προκειμένου να διατηρηθεί η εξουσία επί ενός προσώπου 2. Η εμπορία ανθρώπων, ως έννοια, περιγράφεται σε πληθώρα διεθνών κειμένων και ειδικότερα: Σύμφωνα με ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 5-2-1996, ορίζεται ως η παράνομη πράξη με την οποία κάποιος άμεσα ή έμμεσα ενθαρρύνει την είσοδο ή τη διαμονή πολίτη προερχόμενου από τρίτο κράτος μέλος, με στόχο την εκμετάλλευσή του, χρησιμοποιώντας δόλο, η οποιαδήποτε άλλη μορφή εξαναγκασμού, κάνοντας κατάχρηση της ευάλωτης κατάστασης αυτού του ατόμου ή του διοικητικού του καθεστώτος. Ο ορισμός αυτός συνδέει την εμπορία με την μετανάστευση και δεδομένου ότι δεν διευκρινίζει σε τι συνίσταται η εκμετάλλευση των προσώπων, περιλαμβάνει κάθε μορφή εκμετάλλευσης 3. Σύμφωνα με την κοινή Δράση του Συμβουλίου της ΕΕ του 1997, η εμπορία ανθρώπων ορίζεται ως οποιαδήποτε συμπεριφορά διευκολύνει την είσοδο, διέλευση, διαμονή ή έξοδο από το έδαφος κράτους- μέλους, για σκοπούς κερδοσκοπικούς και με την προοπτική της σεξουαλικής εκμετάλλευσης ή με 1 Εθνική Επιτροπή Για Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Εμπορία Ανθρώπων- Η κατάσταση στην Ελλάδα, ΠοινΔικ 2007, 1209 2 Sampani C., Human Trafficking (Sexual Slavery): does the international legislation give a sufficient response to a globally committed crime? Τιμητικός τόμος Καλλιόπης Σπινέλη, Σάκκουλας 2010, 342 3 Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Εμπορία ανθρώπων. Οι διεθνείς κατευθύνσεις, το ισχύον Ποινικό Δίκαιο και το νομοσχέδιο του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης, ΠοινΔικ 2002, 425-426 6

σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση και κακοποίηση παιδιών. Ο συγκεκριμένος ορισμός περιορίζει τον σκοπό τέλεσης της εμπορίας μόνο στην από κερδοσκοπία σεξουαλική εκμετάλλευση προσώπου 4. Σύμφωνα με το παράρτημα της Σύμβασης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Αστυνομικής Υπηρεσίας (Europol), το οποίο υπογράφηκε στις 26-07-1995 και κυρώθηκε από την Ελλάδα με το ν. 2605/1998, εμπορία είναι υπαγωγή προσώπου στην πραγματική και παράνομη εξουσία άλλων προσώπων, με χρήση βίας ή απειλής, με κατάχρηση σχέσης εξάρτησης ή με δόλο, με σκοπό ιδίως την εκμετάλλευση της πορνείας, άλλες μορφές γενετήσιας εκμετάλλευσης και βίας κατά ανηλίκων ή την εμπορία έκθετων παιδιών. Εδώ ο ορισμός αυτός διευρύνει τον σκοπό της εμπορίας, καθώς α) δεν τον περιορίζει μόνο στην σεξουαλική εκμετάλλευση, αλλά αναφέρει αυτήν ενδεικτικά και β) δεν απαιτεί να υπάρχει σκοπός κερδοσκοπίας. Επιπλέον, δεν συνδέει την εμπορία με την μετανάστευση 5. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο στη Σύμβαση του ΟΗΕ για το οργανωμένο έγκλημα (η σύμβαση υπογράφηκε από την Ελλάδα τον Δεκέμβριο του 2000), η εμπορία ορίζεται ως στρατολόγηση, μεταφορά, απόκρυψη ή αποδοχή προσώπων, με τη χρήση βίας, απειλής ή άλλων μέσων εξαναγκασμού, απαγωγής, απάτης, κατάχρησης εξουσίας, εκμετάλλευση της εύτρωτης θέσης του θύματος, καθώς και με παροχή ή λήψη αμοιβής, ώστε να επιτευχθεί η συναίνεση προσώπου που έχει εξουσία πάνω σε άλλο, με σκοπό την εκμετάλλευση του ατόμου αυτού. Η εκμετάλλευση ως έννοια περιλαμβάνει τουλάχιστον την εκμετάλλευση της πορνείας ή άλλες μορφές σεξουαλικής εκμετάλλευσης, αναγκαστικής εργασίας ή υποχρεωτικής παροχής υπηρεσίας, δουλεία και παρόμοιες πρακτικές ή αφαίρεση των οργάνων του σώματος. Σε κάθε περίπτωση, όταν πρόκειται για ανήλικο θύμα, τα μέσα τέλεσης είναι αδιάφορα. Ο εν λόγω ορισμός είναι ακόμη ευρύτερος από τους προηγούμενους, καθώς πλέον ο σκοπός εκμετάλλευσης αναφέρεται και στην δουλεία, στην εξαναγκαστική εργασία και στην αφαίρεση οργάνων του σώματος και δεν περιορίζεται μόνο στη σεξουαλική εκμετάλλευση 6. 4 Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε.,ό.π., σελ 426 5 Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε.,ό.π., σελ 426 6 Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε.,ό.π., σελ 426 7

Σύμφωνα με την απόφαση πλαίσιο 2002/629, ο ορισμός της εμπορίας διευρύνεται παραπέρα και περιλαμβάνει την εργασιακή εκμετάλλευση, με τη μορφή της καταναγκαστικής ή υποχρεωτικής εργασίας ή δουλείας ή ομηρίας για χρέη, καλύπτοντας με αυτόν τον τρόπο κάθε πράξη υπαγωγής ανθρώπου στην εξουσία τρίτου, με οργανωμένο ή μη τρόπο τέλεσης 7. Σύμφωνα, τέλος, με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (ΔΟΜ), η παράνομη διακίνηση και εκμετάλλευση ανθρώπων ορίζεται ως η λαθραία δέσμευση ή και κυκλοφορία μεταναστών είτε μέσα στα εθνικά σύνορα, είτε σε διεθνή σύνορα, όπου διάμεσοι (διακινητές) αποκομίζουν οικονομικές ή άλλες ωφέλειες με τη βοήθεια της εξαπάτησης, του εξαναγκασμού και άλλων μορφών εκμετάλλευσης που παραβιάζουν τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα των μεταναστών 8. Ο ορισμός αυτός συνδέει την εμπορία με την παράνομη μετανάστευση, είναι εξαιρετικά ευρύς και περιλαμβάνει όλες τις μορφές εκμετάλλευσης μεταναστών. Η εμπορία ανθρώπων, με βάση τους πιο πάνω ορισμούς, μπορεί να λάβει δύο μορφές: α) την εμπορία με σκοπό την αφαίρεση ανθρωπίνων οργάνων ή την εκμετάλλευση της εργασίας του θύματος (323 Α ΠΚ) και β) την εμπορία με σκοπό τη γενετήσια εκμετάλλευση του θύματος (σωματεμπορία- 351 ΠΚ), που αποτελεί και το αντικείμενο της παρούσας εργασίας. β. Έκταση του φαινομένου Διεθνώς, μετά τη δεκαετία του 1980 και του 1990 παρουσιάστηκε αύξηση της εγκληματικότητας σε τομείς που αποφέρουν οικονομικά οφέλη και απαιτούν εγκληματική οργάνωση εκ μέρους των δραστών 9. Μεταξύ των εγκλημάτων που γνώρισαν τη μεγαλύτερη άνθιση αυτή την περίοδο ήταν η εκμετάλλευση των γυναικών 10. Και αυτό διότι η εμπορία ανθρώπων είναι η επόμενη πιο προσοδοφόρα 7 Συκιώτου Αθ., Ευρωπαϊκή Ένωση- Οργανωμένο έγκλημα- Παράνομη διακίνηση ανθρώπων : μία ιδιόρρυθμη δυναμική διαλεκτική σχέση, ΠοινΧρ 2008, 210 8 Ταμιχτσή Ι., Το έγκλημα της παράνομης διακίνησης και εκμετάλλευσης ανθρώπων- Μια συνπτική παρουσίαση του ζητήματος, ΠοινΔικ 2008, 1238 9 Shelley L., The rise and diversification of Human Smuggling into the United States, Τιμητικός τόμος Μαραγκοπούλου, Νομ Βιβλ 2003, Τ. Β, 1194, 1196 10 Ζαχαρη Ε., Σύγχρονες μορφές εγκληματικότητας, ΠοινΧρ 2005, 481 8

εγκληματική δραστηριότητα μετά από αυτή του εμπορίου όπλων και ναρκωτικών 11 και φέρει μικρότερο κίνδυνο σχετικά με την καταστροφή του εμπορεύματος, συγκριτικά με αυτές 12. Οι εγκληματικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται διακρατικά στη σωματεμπορία μπορούν να διακριθούν σε τρείς κατηγορίες 13 : α) αυτές που αναλαμβάνουν τη στρατολόγηση των θυμάτων στις χώρες προέλευσης και την πώλησή τους σε αντίστοιχες οργανώσεις άλλων κρατών, β) αυτές που στρατολογούν τα θύματα και αναλαμβάνουν την εκμετάλλευσή τους στα πλαίσια της ίδιας χώρας και γ) αυτές που εκμεταλλεύονται τα θύματα και τα διακινούν εντός της χώρας. Σε παγκόσμιο επίπεδο ο αριθμός των γυναικών και παιδιών που πέφτουν θύματα οργανωμένων δικτύων εμπορίας κάθε χρόνο υπολογίζεται σε 700.000-2.000.000. Τρία είναι τα σημεία της πορείας που ακολουθούν τα θύματα του εμπορίου ανθρώπων, τα οποία χαρακτηριστικά αποκαλούνται «η οδός των δακρύων» : ι) οι χώρες προέλευσης, οι οποίες μαστίζονται από φτώχεια, ανεργία, πολέμους και πολιτική αστάθεια ιι) οι χώρες διέλευσης- αναπτυσσόμενες χώρες και ιιι) οι χώρες προορισμού-υποδοχής, ανεπτυγμένες χώρες, με ευκαιρίες επαγγελματικής αποκατάστασης. 14 Ως χώρες προέλευσης των θυμάτων εμφανίζονται το Αφγανιστάν, η Αλβανία, το Βιετνάμ, η Βουλγαρία, η Ινδία, η Καμπόζη, η Κίνα, η Κολομβία, το Κόσοβο, η Κροατία, η Λευκορωσία, Λιθουανία, το Μεξικό, το Μαγκλαντές, η Μυανμαρ, το Νεπάλ, η Ουγγαρία, η Ουκρανία, το Πακιστάν, η Πολωνία, η Ρωσία, η Ρουμανία, η Σλοβακία και η Ταϊλάνδη. Ως χώρες υποδοχής εμφανίζονται η Αγγλία, η Αυστρία, η Αυστραλία, το Βέλγιο, ο Καναδάς, η Γερμανία, η Γιουγκοσλαβία, η Ελβετία, η Ελλάδα, οι ΗΠΑ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Ιαπωνία, η Ινδία, η Ισπανία, το 11 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., Η προβολή του φαινομένου της Διεθνικής Σωματεμπορίας- Τrafficking- από τον έντυπο τύπο στην Ελλάδα, ΠοινΔικ και Εγκληματολογία 2/2009, 106, Συκιώτου Αθ., Ευρωπαϊκή Ένωση- Οργανωμένο έγκλημα- Παράνομη διακίνηση ανθρώπων : μία ιδιόρρυθμη δυναμική διαλεκτική σχέση, ΠοινΧρ 2008, 207, Ταμιχτσή Ι., Το έγκλημα της παράνομης διακίνησης και εκμετάλλευσης ανθρώπων, Ποιν Δικ 2008, 1236 12 Λάζος Γ., Εξαναγκαστική πορνεία και διεθνική σωματεμπορία: Συνέπειες στην κοινωνία, Τιμητικός τόμος Μαραγκοπούλου, Νομ Βιβλ 2003, τ. Α, 770 13 Συκιώτου Αθ., ό.π., 209 14 Ζαχαρη Ε., Σύγχρονες μορφές εγκληματικότητας, ΠοινΧρ 2005, 486 9

Ισραήλ, η Ιταλία, η Κίνα, η Κύπρος, η Μαλαισία, η Ολλανδία, το Πακιστάν, η Πολωνία, η Σαουδική Αραβία, η Ταϊβάν, η Ταϊλάνδη και η Τουρκία 15. Η Ελλάδα, η οποία παραδοσιακά υπήρξε χώρα εξαγωγής μεταναστών, κατά τη δεκαετία του 1990 και εντεύθεν μετατράπηκε σε χώρα υποδοχής αυτών, εξαιτίας της ολοένα αυξανόμενης ανάπτυξης και βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου και των συνθηκών στη χώρα, ή σε χώρα διέλευσης μεταναστών από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης και τα Βαλκάνια προς ανεπτυγμένες χώρες, εξαιτίας των πολιτικών ανακατατάξεων στις ως άνω περιοχές 16. γ. Τα αίτια της εξάπλωσης του φαινομένου 17 Τα αίτια αυτής της ραγδαίας εξάπλωσης του φαινομένου της σωματεμπορίας είναι ποικίλα και μπορούν να ανιχνευθούν σε διάφορους τομείς της ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Οι συνθήκες που επικρατούν στις χώρες προέλευσης των θυμάτων είναι ο πρώτος βασικός παράγοντας που ευνοεί την ανάπτυξη της σωματεμπορίας. Η ολοένα αυξανόμενη φτώχεια και ανεργία, που αναγκάζει τα θύματα να αναζητήσουν σε μία άλλη χώρα μία καλύτερη ζωή, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των γυναικών που εμπιστεύονται αγνώστους προκειμένου να τους εξασφαλίσουν μία θέση εργασίας, η ελλιπής ενημέρωση σχετικά με τις επιλογές μετανάστευσης, οι φυλετικές ανισότητες, το ασταθές πολιτικό κλίμα και οι πόλεμοι οι οποίοι δημιουργούν κύμα προσφύγων, ευάλωτων στην εκμετάλλευση κάθε είδους, αποτελούν τους λόγους που ευνοούν την εξάπλωση του φαινομένου της σωματεμπορίας. 18 Επιπλέον, οι συνθήκες που επικρατούν στις χώρες προορισμού των θυμάτων, δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της σωματεμπορίας. Το πνεύμα του καταναλωτισμού και του υλισμού που κυριαρχεί στις σύγχρονες κοινωνίες και δημιουργεί την πεποίθηση ότι τα πάντα εξαγοράζονται- ακόμα και οι σεξουαλικές υπηρεσίες, η αυξανόμενη ζήτηση στις ανεπτυγμένες χώρες για φθηνές σαρκικές 15 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., ό.π.,102 16 Εθνική Επιτροπή Για Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, ό.π., 1209, Ζαχαρη Ε., Σύγχρονες μορφές εγκληματικότητας, ΠοινΧρ 2005, 486 17 Ταμιχτσή Ι., Το έγκλημα της παράνομης διακίνησης και εκμετάλλευσης ανθρώπων, Ποιν Δικ 2008, 1243-1245, Diamantopoulou A., Trafficking in women: The misery behind the fantasy, τιμητικός τόμος Μαρακοπούλου, Νομ Βιβλ 2003, τ. Α, 325-326 18 Sampani C., ό.π., σελ 343-345 10

απολαύσεις, σε συνδυασμό με τους περιορισμούς στις δυνατότητες νόμιμης μετανάστευσης 19, η αντιμετώπιση της αγοράς σεξουαλικών υπηρεσιών ως εκδήλωση ανδρισμού και δύναμης και ως επιβεβαίωση του ανδρικού ρόλου 20, η πτώση του ρομαντισμού και η αντικατάστασή του από την «πλαστική σεξουαλικότητα» 21, το πνεύμα της εποχής σύμφωνα με το οποίο οι άνδρες επιθυμούν να αποφύγουν τις δεσμεύσεις και τους συναισθηματισμούς και προτιμούν το αγοραίο σεξ 22, η στάση που τηρούν τα ΜΜΕ απέναντι στο φαινόμενο του trafficking και τα πρότυπα που προβάλλονται μέσω της τηλεόρασης, του τύπου και του διαδικτύου, όπου εικόνες βίας και σεξουαλικής εκμετάλλευσης αφθονούν 23, το γεγονός ότι οι εθνικές κυβερνήσεις δεν αναγνωρίζουν και δεν παραδέχονται την ύπαρξη του προβλήματος της εμπορίας και δεν εφαρμόζουν επαρκώς την αντίστοιχη νομοθεσία, ευνοώντας την εξάπλωση του φαινομένου, η διαφθορά των εμπλεκόμενων αρχών και υπηρεσιών 24, το γεγονός ότι οι καταδίκες των δραστών στα δικαστήρια είναι σπάνιες και τα θύματα απογοητεύονται και δεν προσφεύγουν στη δικαιοσύνη, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται η κατάσταση, και τέλος, το γεγονός ότι η σωματεμπορία, είναι μία ιδιαίτερα επικερδής δραστηριότητα, η οποία έχει μικρό κίνδυνο καταστροφής του εμπορεύματός της και το εμπόρευμά της μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί 25, μεγιστοποιώντας το κέρδος, αποτελούν τους κυριότερους λόγους, οι οποίοι σε συνδυασμό με τις συνθήκες στις χώρες προέλευσης των θυμάτων, ευνοούν την ανάπτυξη του φαινομένου. Παρατηρούμε ότι τα αίτια αφορούν τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες 26 τόσο των χωρών προέλευσης όσο και των χωρών προορισμού των θυμάτων. Άλλωστε, η σωματεμπορία είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο δεν 19 Βλ. Kaiafa- Gbandi M., Chatzinikolaou N., Giannakoula A., Papakyriakou T., The FD on combating trafficking in human beings in A. Weyembergh and V. Santamaria, The evaluation of European criminal law, 2009, σελ 176, Sampani C., ό.π., σελ 343, όπου χαρακτηριστικά αναφέρει ότι πλέον, αυτό που παλαιότερα ήταν περιορισμένο και διαθέσιμο σε ορισμένα άτομα, τώρα είναι προσβάσιμο σε όλους (η αγορά σεξουαλικών υπηρεσιών)- 20 Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι κάποιοι πελάτες αντιμετωπίζουν τη σχέση τους με την εκδιδόμενη ως σχέση υπεροχής- Papantoniou A., Papantoniou- Frangouli M., Researching the demand side of trafficking, τιμητικός τόμος Καλλιόπης Σπινέλη, Σάκκουλας 2010, σελ 296 21 Papantoniou A., Papantoniou- Frangouli M., ό.π., σελ 292 22 Papantoniou A., Papantoniou- Frangouli M., ό.π., σελ 295 23 Sampani C., ό.π., σελ 344 24 Χαραλαμπάκης Α., Βασικοί προβληματισμοί ως προς την αντιμετώπιση του διασυνοριακού εγκλήματος από το Ποινικό Δίκαιο, ΠοινΧρ 2002, 100 25 Συκιώτου Αθ., ό.π., 207 26 Shelley L., ό.π., 1191, 1194-1195 11

επηρεάζει μόνο μεμονωμένα άτομα, με την παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων και την προσβολή εννόμων αγαθών αυτών, αλλά έχει ευρύτερες επιπτώσεις στις κοινωνικές, οικονομικές και οργανωτικές δομές των κοινωνιών και των κρατών. 27 Η σημερινή έκταση της σωματεμπορίας και όλοι οι ανωτέρω παράγοντες που ευνοούν αυτήν, ουσιαστικά αλληλοεπηρεάζονται και αντικατοπτρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες, έτσι όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί από την παγκοσμιοποίηση και τις νέες αξίες που αυτή προβάλει. δ. Συνέπειες στην κοινωνία 28 Η εμπορία ανθρώπων, ως φαινόμενο προσβάλει σειρά ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συνταγματικά κατοχυρωμένων, όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού και ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, το δικαίωμα αλλά και η ελευθερία στην εργασία, αλλά και σειρά εννόμων αγαθών ποινικά προστατευόμενων, όπως η προσωπική ελευθερία, η γενετήσια ελευθερία και η σωματική ακεραιότητα. Η ανάπτυξη της σωματεμπορίας οδηγεί σε υποβάθμιση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εννόμων αγαθών, αλλοίωση της ποιότητας ζωής στην κοινωνία, συντήρηση πνεύματος καταναλωτισμού και υλισμού, υποβάθμιση της θέσης και του ρόλου της γυναίκας, αύξηση των σεξουαλικών απαιτήσεων του άνδρα από αυτήν, εξευτελισμό των ανθρωπίνων σχέσεων και υποβοήθηση της ανάπτυξης εγκληματικών οργανώσεων. ε. Διακίνηση ανθρώπων και μετανάστευση Άλλοι όροι που επίσης χρησιμοποιούνται προκειμένου να περιγραφεί η εμπορία ανθρώπων είναι «παράνομη διακίνηση προσώπων με σκοπό τη σεξουαλική ή οικονομική τους εκμετάλλευση» και διεθνώς «trafficking in human beings». Η εμπορία ανθρώπων, ως έννοια, είναι στενά δεμένη με την παράνομη διακίνηση ανθρώπων και την παράνομη μετανάστευση, ωστόσο δεν ταυτίζεται με αυτές. Η 27 Diamantopoulou A., ό.π., 325 28 Λάζος Γρ., ό.π., σελ. 774-775 12

παράνομη διακίνηση προσώπων είναι ευρύτερη έννοια και περιλαμβάνει, τόσο την παράνομη μετανάστευση- μεταφορά προσώπων, όσο και την εμπορία. Η μετανάστευση συνίσταται στη διακίνηση προσώπων ανάμεσα σε ένα ή περισσότερα κράτη, με τη θέληση αυτών 29. Η παρανομία στη συγκεκριμένη συμπεριφορά συνίσταται στην παραβίαση των προϋποθέσεων εισόδου και διαμονής στα εκάστοτε κράτη και στη λάθρα είσοδο των προσώπων στη χώρα, χωρίς όμως οι μετακινούμενοι να υφίστανται κανένα καταναγκασμό ως προς την μετακίνησή τους 30. Το σχετικό αδίκημα τυποποιείται στο άρθρο 88 1-3 ν. 3386/2005 31. Αντίθετα, η εμπορία ανθρώπων, συνίσταται στην, με σκοπό την αφαίρεση των οργάνων, εκμετάλλευση της εργασίας ή γενετήσια εκμετάλλευση των προσώπων, την πρόσληψη, μεταφορά ή προώθηση εντός ή εκτός της επικράτειας, κατακράτηση, υπόθαλψη, παράδοση με χωρίς αντάλλαγμα σε άλλον, ή παραλαβή από άλλον προσώπου, χρησιμοποιώντας βίαια/καταναγκαστικά ή απατηλά μέσα ( χρήση βίας, απειλής ή άλλου εξαναγκαστικού μέσου ή επιβολή ή κατάχρηση εξουσίας, ή απόσπαση συναίνεσης προσώπου με τη χρήση απατηλών μέσων, ή παράσυρση προσώπου το οποίο βρίσκεται σε ευάλωτη θέση, με εκμετάλλευση της θέσης του αυτής με υποσχέσεις, δώρα, πληρωμές ή παροχή άλλων ωφελημάτων). Σε αυτήν την περίπτωση η παρανομία συνίσταται στην εκμετάλλευση των προσώπων και στην χρήση αυτών των μέσων 32. Το αδίκημα της εμπορίας ανθρώπων τυποποιείται στα άρθρα 323 Α και 351 ΠΚ. Τα στοιχεία που συνθέτουν την εμπορία ανθρώπων και την διαφοροποιούν από την παράνομη μετανάστευση είναι ι) η έλλειψη της σύμφωνης γνώμης του προσώπου για την πρόσληψη, μεταφορά ή προώθησή του εντός ή εκτός της επικράτειας, κατακράτηση, υπόθαλψη, παράδοσή του με χωρίς αντάλλαγμα σε άλλον, ή παραλαβή του από άλλον, ιι) η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ιιι) η εκμετάλλευση 33. 29 Συκιώτου Αθ., ό.π., 207 30 Sampani C., ό.π., σελ 353 31 Βλ και Kaiafa- Gbandi M., Chatzinikolaou N., Giannakoula A., Papakyriakou T., ό.π., σελ 138 32 Sampani C., ό.π., σελ 353 33 Ταμιχτσή Ι., Το έγκλημα της παράνομης διακίνησης και εκμετάλλευσης ανθρώπων, Ποιν Δικ 2008, 1238, 1241 13

Η εμπορία ανθρώπων με σκοπό τη γενετήσια εκμετάλλευση αυτών (σωματεμπορία) έχει ως κυριότερη μορφή της την εξαναγκαστική πορνεία, δηλαδή την εξώθηση στην πορνεία χωρίς την θέληση του εκδιδόμενου προσώπου 34. Ωστόσο, αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με την μεταναστευτική πορνεία, όπου το άτομο μεταναστεύει προκειμένου να εργαστεί στη βιομηχανία του σεξ συνειδητά 35. Τέλος, η σωματεμπορία δεν ταυτίζεται με την πορνεία, διότι όπως συνάγεται και από τα ανωτέρω, δεν είναι κάθε εκδιδόμενο πρόσωπο και θύμα σωματεμπορίας, καθώς υπάρχουν άτομα που με τη θέλησή τους εκδίδονται 36. Άλλωστε η πορνεία, σε αντίθεση με τη σωματεμπορία, είναι μία νόμιμη δραστηριότητα, όταν τηρούνται οι προϋποθέσεις του νόμου (ν. 2734/1999) 37. Σε παγκόσμιο επίπεδο υπολογίζεται ότι 700.000 με 2.000.000 γυναίκες και παιδιά ετησίως πέφτουν θύματα οργανωμένων δικτύων εμπορίας ανθρώπων. Στις ΗΠΑ κάθε χρόνο διακινούνται με σκοπό την πορνεία περίπου 50.000 γυναίκες και παιδιά, ενώ στην Ευρώπη 500 γυναίκες διακινούνται ετησίως με σκοπό την πορνεία από την ανατολική Ευρώπη σε διάφορα μέρη του κόσμου. Στοιχεία για τις διαστάσεις της σωματεμπορίας στην Αφρική δεν είναι γνωστά, λόγω έλλειψης σχετικών ερευνών. Τα μόνα γνωστά στοιχεία είναι ότι παραπάνω από 25.000 Κενυάτες θύματα διεθνικής σωματεμπορίας ζουν σε συνθήκες σκλαβιάς σε χώρες της Μέσης Ανατολής. Στην Ελλάδα, υπολογίζεται ότι την περίοδο 1990-2000, πάνω από 75.000 γυναίκες και παιδιά υπήρξαν θύματα εξαναγκαστικής πορνείας. 38 Σύμφωνα με έκθεση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας του 2005, το 80% των θυμάτων εμπορίας και το 98% των ατόμων που διακινούνται για σκοπούς σεξουαλικής εκμετάλλευσης είναι γυναίκες και κορίτσια. Ειδικά για τη νοτιοανατολική Ευρώπη, σύμφωνα με έκθεση του 2003 του Ανταποκριτή του Συμφώνου Σταθερότητας για τη νοτιοανατολική Ευρώπη, για το διάστημα Ιανουαρίου 2000- Ιουνίου 2003 καταγράφηκαν 5203 θύματα εμπορίας, κυρίως κορίτσια και νεαρές γυναίκες, με σκοπό τη σεξουαλική τους εκμετάλλευση (46% αλβανικής καταγωγής, 23% μολδαβικής, 16% ρουμανικής και 7 % βουλγαρικής). 39 34 Ταμιχτσή Ι., ό.π., 1238 35 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., ό.π., 103 36 Βλ Παρασκευόπουλος Ν., Οι πλειοψηφίες στο στόχαστρο, Τρομοκρατία και κράτος δικαίου, σελ 49 37 Βλ Kaiafa- Gbandi M., Chatzinikolaou N., Giannakoula A., Papakyriakou T., ό.π., σελ 139 38 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., ό.π., 102 39 Συκιώτου Α., ό.π., 207 14

2. ΤΑ ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΑ ΠΡΟΣΩΠΑ Η εμπορία ανθρώπων, με τη μορφή της σωματεμπορίας, λειτουργεί όπως μια αλυσίδα, όπου ο ένας κρίκος συνδέεται και επηρεάζεται από τον άλλο. Σε αυτή την αλυσίδα της εκμετάλλευσης λοιπόν, τα εμπλεκόμενα πρόσωπα είναι κυρίως τρία : ο δράστης, το θύμα και ο πελάτης. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη αλυσίδα εκμετάλλευσης, όταν αυτή έχει διεθνή χαρακτήρα, εμφανίζεται ο δράστης ως «διεθνής σωματέμπορος» και προστίθεται άλλος ένας κρίκος, αυτός του τοπικού μεσάζοντα. Τέλος, υπάρχει και μία πληθώρα ατόμων που δραστηριοποιούνται γύρω από τις εξαναγκαστικά εκδιδόμενες γυναίκες. α. Ο δράστης Δράστης της εμπορίας ανθρώπων, με τη μορφή α) της εμπορίας οργάνωνεκμετάλλευσης της εργασίας και β) της σωματεμπορίας, είναι ο φυσικός αυτουργός των αντίστοιχων εγκλημάτων, που τυποποιούνται στα άρθρα 323 Α 1-2 ΠΚ και 351 1-2 ΠΚ. Η πράξη του δράστη, σε αντικειμενικό επίπεδο είναι η ίδια και στις δύο περιπτώσεις, καθώς η αντικειμενική υπόσταση των δύο μορφών εμπορίας είναι η ίδια: «Όποιος με τη χρήση βίας, απειλής ή άλλου εξαναγκαστικού μέσου ή την επιβολή ή κατάχρηση εξουσίας, προσλαμβάνει, μεταφέρει ή προωθεί εντός ή εκτός της επικράτειας, κατακρατεί, υποθάλπει, παραδίδει, με ή χωρίς αντάλλαγμα σε άλλον ή παραλαμβάνει από άλλον πρόσωπο (323 Α 1 και 351 1 ΠΚ)» και «Όποιος αποσπά τη συναίνεση προσώπου με τη χρήση απατηλών μέσων ή το παρασύρει, εκμεταλλευόμενος την ευάλωτη θέση του, με υποσχέσεις, δώρα, πληρωμές ή παροχή άλλων ωφελημάτων, (και έτσι προσλαμβάνει, μεταφέρει ή προωθεί εντός ή εκτός της επικράτειας, κατακρατεί, υποθάλπει, παραδίδει, με ή χωρίς αντάλλαγμα σε άλλον ή παραλαμβάνει από άλλον πρόσωπο) 40 - (323 Α 2 και 351 2 ΠΚ)». Από αυτήν την «εκτενή» αντικειμενική υπόσταση η πράξη προσβολής του εννόμου αγαθού είναι η πρόσληψη, μεταφορά,προώθηση, κατακράτηση, υπόθαλψη, παράδοση ή παραλαβή από άλλον 40 Η διατύπωση της δεύτερης παραγράφου των άρθρων 323 Α ΠΚ και 351 ΠΚ «για να πετύχει τον ίδιο σκοπό», δεν αναφέρεται στον σκοπό γενετήσιας εκμετάλλευσης αλλά αφορά την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος - πρόκειται για μια αναφορά στην πράξη της πρώτης παραγράφου των αντίστοιχων άρθρων, δηλ. στην πρόσληψη, υπόθαλψη κλπ συγκεκριμένου προσώπου- βλ Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., σε Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Κοσμίδης Χ., Δημήτραινας Γ., Ο νέος νόμος 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, Σάκκουλας, σελ 36 15

προσώπου, με τη χρήση συγκεκριμένων μέσων (βία, απόσπαση συναίνεσης κλπ). 41 Αυτό που διαφέρει στις δύο μορφές εμπορίας είναι η υποκειμενική υπόσταση του δράστη και ειδικότερα ο σκοπός αυτού, όπου στη μία περίπτωση του άρθρου 323 Α ΠΚ, ο δράστης έχει σκοπό την αφαίρεση οργάνων του σώματος του θύματος ή την εκμετάλλευση της εργασίας αυτού ενώ στο άρθρο 351 ΠΚ ο δράστης έχει σκοπό την γενετήσια εκμετάλλευση του θύματος, από τον ίδιο ή άλλο. 42 Οι δράστες της σωματεμπορίας ανήκουν συνήθως σε οργανωμένα κυκλώματα, αν και υπάρχουν και μεμονωμένοι που εκμεταλλεύονται μικρό αριθμό γυναικών 43. Οι «μεγάλοι» δράστες διατηρούν επαφές και διασυνδέσεις με άτομα της διοίκησης και της αστυνομίας στις χώρες προέλευσης των θυμάτων, καθιστώντας με αυτό τον τρόπο τη δράση των κυκλωμάτων σωματεμπορίας αποτελεσματικότερη και την εθνική νομοθεσία ανεφάρμοστη 44. Στην περίπτωση σωματεμπορίας με διεθνή χαρακτήρα, ο δράστης εμφανίζεται ως «διεθνής σωματέμπορος», ο οποίος φροντίζει για τη στρατολόγηση και τη διακίνηση των γυναικών από τη χώρα προέλευσης στη χώρα προορισμού αυτών 45, ενώ στη χώρα προορισμού προστίθεται άλλο ένα πρόσωπο, αυτό του τοπικού μεσάζοντα. Ο τοπικός μεσάζων είναι το πρόσωπο στη χώρα προορισμού, το οποίο φροντίζει να προωθήσει την γενετήσια εκμετάλλευση των γυναικών 46, προάγοντας αυτές στην πορνεία, τελώντας σε αυτή τη περίπτωση το 349 3 ΠΚ. Δεν αποκλείεται ο τοπικός μεσάζων να είναι δράστης και του 351 ΠΚ, στην περίπτωση που κατακρατεί ή υποθάλπει τα θύματα, με σκοπό να προβεί ο ίδιος ή άλλος στη γενετήσια εκμετάλλευσή τους. Στη σχετική συρροή το 351 1ή 2 ΠΚ απορροφά το 349 3 ΠΚ, με τη συρροή να είναι φαινομενική και πραγματική υπερ του 351 ΠΚ. 41 Βλ παρακάτω σελ 67 επ. 42 βλ Δημήτραινας Γ., σε Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Κοσμίδης Χ., Δημήτραινας Γ., Ο νέος νόμος 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, Σάκκουλας, σελ 141 43 Shelley L., ό.π.,1191, 1197 44 Ταμιχτσή Ι., ό.π., 1241-1242 45 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., ό.π.,103 46 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., ό.π., 103 16

β. Το θύμα -Έννοια του θύματος και νομοθετικό καθεστώς που το διέπει Τα νομοθετήματα τα οποία ρυθμίζουν την έννοια και το καθεστώς των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων είναι τα εξής : Το π.δ. 233/2003 -προστασία και αρωγή κατά το άρθρο 12 ν. 3064/2002, στα θύματα των εγκλημάτων των άρθρων 323, 323 Α, 323Β, 348 Α, 349, 351 και 351 Α ΠΚ και των άρθρων 87 5-6 και 88 του ν. 3386/2005 Ο ν. 3064/2002, αρθ. 12-13- Τροποποίηση ΠΚ: Εμπορία ανθρώπων, πορνογραφία- ασέλγεια με ανήλικο, μαστροπεία, αρωγή θυμάτων κλπ Ο ν. 3386/2005, αρθ. 46-50- Είσοδος, διαμονή κλπ υπηκόων τρίτων χωρών Απόφαση- Πλαίσιο 2001/220- Σχετικά με το καθεστώς των θυμάτων σε ποινικές διαδικασίες Σύμβαση κατά της Εμπορίας Ανθρώπων του ΣτΕ 16-05-2005, αρθ. 4 Σύμφωνα με το άρθρο 1 2 π.δ. 233/2003, θύματα των εγκλημάτων που προβλέπονται στα άρθρα 323, 323 Α, 323Β, 348 Α, 349, 351 και 351 Α ΠΚ είναι όσα πρόσωπα, ημεδαποί ή αλλοδαποί, έχουν υποστεί άμεση βλάβη στη σωματική ακεραιότητα ή στην προσωπική ή γενετήσια ελευθερία τους ή υφίσταται σοβαρός κίνδυνος ως προς τα αγαθά αυτά ή τη ζωή τους. Ωστόσο είναι δύσκολο να αποδειχθεί πότε πραγματικά υφίσταται σοβαρός κίνδυνος για τα ως άνω έννομα αγαθά και ποιο ακριβώς είναι το περιεχόμενό του. 47 Σύμφωνα με το άρθρο 1 1 περ. ι ν. 3386/2005, όπως τροποποιήθηκε με το άρθ 4 ν. 3875/2010, θύμα εμπορίας είναι το φυσικό πρόσωπο για το οποίο υπάρχουν βάσιμοι λόγοι, ώστε να θεωρηθεί θύμα οποιουδήποτε από τα εγκλήματα που προβλέπονται στα άρθρα 323, 323 Α, 323Β, 348 Α, 349, 351 και 351 Α ΠΚ, πριν ασκηθεί η ποινική δίωξη γι αυτό, όσο και εκείνο σε βάρος του οποίου τελέστηκε 47 Συκιώτου Α., Η έννοια του θύματος στην εμπορία ανθρώπων, ΠοινΧρ 2006, σελ 689, της ιδίας, Οι δυσκολίες και η σημασία της αναγνώρισης ενός ατόμου ως θύματος εμπορίας ανθρώπων, ποινδικ&εγκληματολογία, 2009 σελ 26, υποσημ. 8 17

κάποιο από τα παραπάνω εγκλήματα για τα οποία κινήθηκε η ποινική δίωξη, ανεξάρτητα από το εάν έχει εισέλθει στη χώρα νόμιμα ή παράνομα. Σύμφωνα με το άρθρο 1 περ α της απόφασης- πλαίσιο 2001/220, ως θύμα ορίζεται το φυσικό πρόσωπο το οποίο υπέστη ζημία, συμπεριλαμβανομένης σωματικής ή ψυχικής βλάβης, συγκινησιακής δοκιμασίας ή οικονομικής απώλειας, που προκαλείται απευθείας από πράξεις ή παραλείψεις που παραβιάζουν την ποινική νομοθεσία των κρατών- μελών. Τέλος, σύμφωνα με το άρθρο 4 περ.ε, της Σύμβασης κατά της Εμπορίας του ΣτΕ, θύμα εμπορίας ορίζεται το φυσικό πρόσωπο που είναι αντικείμενο εμπορίας, όπως το έγκλημα αυτό ορίζεται στη Σύμβαση δηλαδή, οποιοδήποτε φυσικό πρόσωπο υφίσταται οποιασδήποτε φύσεως εκμετάλλευση, με την προϋπόθεση ότι έχουν χρησιμοποιηθεί συγκεκριμένα μέσα (απειλή, βία ή άλλα εξαναγκαστικά μέσα, απαγωγή ή απάτη, κατάχρηση εξουσίας ή ευάλωτης θέσης του θύματος, απόσπαση της συναίνεσης του ατόμου που έχει την επίβλεψη κάποιου άλλου με παροχές πληρωμών ή ωφελημάτων ) μέσω των οποίων το συγκεκριμένο άτομο έχει στρατολογηθεί, μεταφερθεί, αποκρυβεί, ή παραληφθεί από τον δράστη 48. - Βασικά χαρακτηριστικά Το θύμα της σωματεμπορίας εμφανίζει δύο βασικά χαρακτηριστικά: α) την ανυπαρξία συναίνεσης ή πάντως ύπαρξη αλλοιωμένης συναίνεσης και β) το στοιχείο της εκμετάλλευσης 49. Σχετικά με την συναίνεση του θύματος στην σωματεμπορία, αυτή είτε δεν θα υφίσταται καθόλου, σε περιπτώσεις που το έγκλημα τελείται με τα εξαναγκαστικά μέσα που περιγράφονται στην πρώτη παράγραφο του 351 ΠΚ, είτε θα είναι αυτή αλλοιωμένη, στις περιπτώσεις που το έγκλημα τελείται με την απόσπαση της συναίνεσης του θύματος μέσω της χρήσης απατηλών μέσων ή με την παράσυρση του ευάλωτου θύματος, όπως περιγράφονται στην δεύτερη παράγραφο του 351 ΠΚ. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η συναίνεση αυτή του θύματος δεν μπορεί να άρει το άδικο της πράξης, ούτε και να αποκλείσει αυτό, λειτουργώντας ως συγκατάθεση, καθώς 48 Συκιώτου Α., ό.π., σελ686 49 Βλ. Συκιώτου Α., ό.π., σελ688 18

πρόκειται για συναίνεση αντίθετη στα χρηστά ήθη, σύμφωνα με τις αρχές του Ποινικού Κώδικα. 50 Αναφορικά με το στοιχείο της εκμετάλλευσης, το οποίο και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την έννοια του θύματος της εμπορίας ανθρώπων, η εκμετάλλευση μπορεί να λάβει δύο μορφές στην εμπορία ανθρώπων, οι οποίες και περιγράφονται στην υποκειμενική υπόσταση των αντίστοιχων εγκλημάτων, ήτοι ι) εργασιακή εκμετάλλευση- εμπορία ανθρωπίνων οργάνων και ιι) γενετήσια εκμετάλλευση, όπως αυτή ορίζεται στο 351 6 ΠΚ, και αναλύεται παρακάτω. - Κατηγοριοποίηση Αναλόγως με τη στάση που τηρεί το κάθε θύμα απέναντι στις αρχές, αυτά διακρίνονται σε τρείς κατηγορίες : α) αυτά που συνεργάζονται πλήρως με τις αρχές (υποβάλλουν καταγγελία και εμφανίζονται και καταθέτουν ενώπιον του δικαστήριου) β) αυτά που συνεργάζονται περιορισμένα (υποβάλλουν καταγγελία αλλά αρνούνται να καταθέσουν ενώπιον δικαστηρίου) και γ) αυτά που αρνούνται οποιαδήποτε συνεργασία με τις αρχές 51. Με βάση την τυποποίηση του άρθρου 351 ΠΚ, τα θύματα σωματεμπορίας διακρίνονται σε πέντε κατηγορίες 52 : α) τα «απλώς θύματα», τα οποία εξαναγκάζονται με τα μέσα του άρθρου 351 1 ΠΚ β) τα ευάλωτα θύματα, τα οποία παρασύρονται με υποσχέσεις, δώρα, πληρωμές ή παροχή άλλων ωφελημάτων (351 2 ΠΚ) γ) τα ιδιαιτέρως ευάλωτα θύματα, που είναι οι ανήλικοι (351 4 περ α ΠΚ) δ) θύματα που χαρακτηρίζονται από πνευματική αδυναμία ή κουφότητα (351 4 περ α ΠΚ) ε) θύματα που έχουν σχέση συγγένειας ή εξάρτησης με τον δράστη (351 4 περ β ΠΚ) 50 Βλ Kaiafa- Gbandi M., Chatzinikolaou N., Giannakoula A., Papakyriakou T., ό.π., σελ 152, πρβλ 308 2 ΠΚ 51 Συκιώτου Α.,Οι δυσκολίες και η σημασία της αναγνώρισης ενός ατόμου ως θύματος εμπορίας ανθρώπων, ΠοινΔικ&Εγκληματολογία, 2009 σελ 28 52 Για την κατηγοριοποίηση βλ. Συκιώτου Α., Η έννοια του θύματος στην Εμπορία ανθρώπων, ΠοινΧρ 2006 σελ687 19

Με βάση τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την τέλεση της σωματεμπορίας, τα θύματα διακρίνονται σε τρείς κατηγορίες 53 : α) το θύμα που απήχθη ή πουλήθηκε, όταν σε βάρος του εφαρμόστηκαν τα εξαναγκαστικά μέσα της πρώτης παραγράφου του άρθρου 351 ΠΚ β) το θύμα που εξαπατήθηκε, και ο δράστης απέσπασε τη συναίνεσή του χρησιμοποιώντας απατηλά μέσα (351 2 ΠΚ) γ) το θύμα που το εκμεταλλεύτηκαν-παρασύρθηκε, στην περίπτωση που ο δράστης χρησιμοποίησε υποσχέσεις, δώρα, πληρωμές ή άλλα ωφελήματα, για να πείσει το θύμα της σωματεμπορίας, το οποίο ήδη βρισκόταν σε ευάλωτη θέση (351 2 ΠΚ). - Διαδικασία αναγνώρισης θύματος σωματεμπορίας, προθεσμία περίσκεψης, άδεια διαμονής και απέλαση Στα άρθρα 46-51 ν.3386/2005 προβλέπεται η διαδικασία αναγνώρισης του θύματος πράξεων εμπορίας, σε περίπτωση που το θύμα είναι αλλοδαπός. Σε πρώτο στάδιο, ο Εισαγγελέας Πρωτοδικών, με σχετική του πράξη, χαρακτηρίζει τον αλλοδαπό ως θύμα εμπορίας (1 2 περ. α ν.3386/2005). Στη συνέχεια, οι αστυνομικές και εισαγγελικές αρχές ενημερώνουν το θύμα για την δυνατότητα χορήγησης άδειας διαμονής σε αυτό, εφόσον συνεργαστεί με τις αρχές (άρθρο 48 ν.3386/2005). Κατόπιν χορηγείται στο θύμα προθεσμία περίσκεψης, ώστε να συνέλθει και να μπορέσει να αποφασίσει εάν θα συνεργαστεί με τις αρχές. Η προθεσμία περίσκεψης είναι τρείς μήνες για τα ενήλικα θύματα και πέντε μήνες για τα ανήλικα θύματα. Κατά την διάρκεια αυτής της προθεσμίας, αναστέλλεται η εκτέλεση τυχόν απόφασης απέλασης σε βάρος του θύματος (άρθρο 46 1-3 ν. 3386/2005 και 12 2 ν. 3064/ 2002). Μετά την πάροδο της προθεσμίας περίσκεψης και εφόσον το θύμα αποφασίσει να συνεργαστεί με τις αρχές (ή και πριν την πάροδο αυτής, αρκεί το θύμα να συνεργάζεται με τις αρχές), ο εισαγγελέας συντάσσει σχετική έκθεση και ο Υπουργός Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης εκδίδει απόφαση σχετικά με 53 Sampani C., ό.π., σελ 348 20

την χορήγηση της άδειας διαμονής, διάρκειας 12 μηνών. Η άδεια αυτή μετά τη λήξη της μπορεί να ανανεωθεί για διάστημα άλλου ενός έτους και με τις ίδιες προϋποθέσεις με την αρχική χορήγηση (άρθρο 50 ν. 3386/2005). Ουσιαστικά, η μόνη προϋπόθεση για την χορήγηση άδειας διαμονής στο θύμα είναι η συνεργασία του με τις αρχές 54, κάτι το οποίο μαρτυρά τις σκοπιμότητες αυτής της ρύθμισης, οι οποίες τείνουν στην καταστολή του εγκλήματος και αδιαφορούν για το θύμα. Γι αυτό το λόγο και μόλις πάψει το θύμα να συνεργάζεται με τις αρχές, η άδεια διαμονής του ανακαλείται/ δεν ανανεώνεται (51 ν. 3386/2005). Η αρχή της μη διάκρισης των θυμάτων επιτάσσει την ίδια αντιμετώπιση όλων των θυμάτων και την παροχή αρωγής σε αυτά, ανεξάρτητα από την συνεργασία τους ή μη με τις αρχές 55. Αυτό άλλωστε επιβάλλει και ένα ανθρωποκεντρικό Ποινικό σύστημα. Η μόνη διέξοδος που δίνεται στα θύματα σωματεμπορίας που δεν συνεργάζονται με τις αρχές να αποκτήσουν άδεια διαμονής, προβλέπεται στο άρθρο 44 1 περ. α ν. 3386/2005, για λόγους ανθρωπιστικής φύσεως, με κοινή απόφαση των Υπουργών Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης και Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, εφ όσον ο αλλοδαπός έχει χαρακτηριστεί ως θύμα εμπορίας ανθρώπων, σύμφωνα με το άρθ. 1 2 περ. α ν. 3386/2005. Πρόκειται για μια νέα ρύθμιση, η οποία εισήχθη με το ν. 3875/2010 και δεν έχει ακόμα ευρέως εφαρμοστεί στην πράξη. Αποτελεί, αναμφισβήτητα, την πρώτη πρόβλεψη για νομιμοποίηση αλλοδαπού θύματος εμπορίας που δεν συνεργάζεται με τις αρχές, αλλά είναι ακόμα άγνωστο το πόσο εύκολα θα διαπιστώνονται οι παράγοντες του άρθρου 1 2 περ α. ν 3386/2005, προκειμένου να χαρακτηριστεί ο αλλοδαπός θύμα εμπορίας και πόσο χρονοβόρα θα είναι η σχετική διαδικασία μέχρι την χορήγηση σε αυτόν της άδειας διαμονής. - Σημασία απόδοσης της ιδιότητας του θύματος Η έγκαιρη αναγνώριση και απόδοση σε κάποιον της ιδιότητας του θύματος της σωματεμπορίας έχει μεγάλη σημασία, καθώς από αυτήν εξαρτάται και η μετέπειτα αντιμετώπιση του προσώπου αυτού. Ειδικότερα, 54 πρβλ και Shelley L., ό.π., σελ 1192 55 Παπαθανασόπουλος Ε., Εμπορία ανθρώπων, θυματολογικές όψεις και προθεσμία περίσκεψης κατά το ν. 3386/2005, ΠοινΔικ2006, σελ1431 21

α) η έγκαιρη αναγνώριση της ιδιότητας του θύματος από τις αρχές συντελεί στην αποφυγή της δεύτερης θυματοποίησης αυτού 56. Την πρώτη και πραγματική θυματοποίηση την υφίσταται το πρόσωπο όταν υφίσταται την πράξη της σωματεμπορίας ενώ η δεύτερη θα επέλθει ως αποτέλεσμα της μη πρέπουσας αντιμετώπισής του από τις αρχές, με πιθανές ανεπιθύμητες συνέπειες για την ψυχική του υγεία. β) με την αναγνώριση της ιδιότητας του θύματος όταν πρόκειται για αλλοδαπό σε βάρος του οποίου εκκρεμεί απόφαση απέλασης, αναστέλλεται η εκτέλεση της απόφασης απέλασης για όσο διάστημα διαρκεί η προστασία ή η αρωγή που του παρέχεται (αρθ 12 2 ν. 3064/2002 και 46 3 ν.3386/2005, όπως αντικαταστάθηκαν με το ν. 3875/2010). Με αυτόν τον τρόπο, ο νομοθέτης καταφέρνει να εξασφαλίσει έναν ουσιώδη μάρτυρα για την εκδίκαση του εγκλήματος της εμπορίας. γ) ο αλλοδαπός που έχει αναγνωριστεί ως θύμα σωματεμπορίας, δικαιούται άδεια διαμονής, διάρκειας ενός έτους, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις των άρθρων 48 και 50 ν. 3386/2005 (συνεργασία με τις αρχές) δ) στα άτομα που έχουν χαρακτηριστεί ως θύματα σωματεμπορίας, παρέχεται αρωγή, φροντίδα, σίτιση, στέγαση, ψυχολογική και νομική υποστήριξη, σύμφωνα με τα άρθρα 7 και 8 του π.δ. 233/2003. ε) τα θύματα της σωματεμπορίας, ακόμα και όταν αυτή δεν έχει τελεστεί στα πλαίσια εγκληματικής οργάνωσης, έχουν το δικαίωμα να καταθέσουν χωρίς να επιδείξουν την ταυτότητά τους, τόσο στην προδικασία όσο και στην κύρια διαδικασία, σύμφωνα με το άρθρο 9 ν. 2928/2001 (άρθρο 9 2 και 9 6 ν. 2928/2001, όπως τροποποιήθηκαν με το ν. 3875/2010) 57. Ωστόσο, κατά την διαδικασία στο ακροατήριο, εάν ζητηθεί από τον εισαγγελέα ή από έναν διάδικο η αποκάλυψη του ονόματος του μάρτυρα, το δικαστήριο μπορεί να αποφανθεί αιτιολογημένα υπέρ 56 Συκιώτου Α.,Οι δυσκολίες και η σημασία της αναγνώρισης ενός ατόμου ως θύματος εμπορίας ανθρώπων, ΠοινΔικ&Εγκληματολογία, 2009 σελ 27, Παπαθανασόπουλος Ε., Εμπορία ανθρώπων, θυματολογικές όψεις και προθεσμία περίσκεψης κατά το ν. 3386/2005, ΠοινΔικ2006, σελ1429 57 Kaiafa- Gbandi M., Chatzinikolaou N., Giannakoula A., Papakyriakou T., ό.π., σελ 161, 164 22

αυτής. Επιπλέον, το δικαστήριο μπορεί να διατάξει και αυτεπαγγέλτως την αποκάλυψη του ονόματος του μάρτυρα (άρθρο 9 4 ν. 2928/2001). γ. Ο πελάτης (351 3 ΠΚ) Ο τελευταίος κρίκος στην αλυσίδα της εκμετάλλευσης είναι ο «πελάτης», δηλαδή το πρόσωπο το οποίο τελεί ασελγή πράξη με πρόσωπο το οποίο είναι θύμα σωματεμπορίας. Πρόκειται για τον τελικό «καταναλωτή», ο οποίος μπορεί να προέρχεται από όλες τις ηλικίες και από όλες τις κοινωνικοοικονομικές τάξεις, καθώς πλέον, η παροχή σεξουαλικών υπηρεσιών επ αμοιβή είναι προσβάσιμη σε όλους τους ενήλικες 58. Υπάρχουν τρείς κατηγορίες πελάτη σωματεμπορίας 59, οι οποίες διαμορφώνονται αναλόγως με τη συχνότητα προσφυγής του πελάτη στην παροχή σεξουαλικών υπηρεσιών από τα θύματα σωματεμπορίας, ήτοι: α) ο πυρηνικός πελάτης, ο οποίος προσφεύγει με σταθερή συχνότητα και τακτικότητα στην παροχή σεξουαλικών υπηρεσιών από θύματα σωματεμπορίας και αυτό αποτελεί τρόπο ζωής γι αυτόν β) ο περιφερειακός πελάτης, ο οποίος προσφεύγει με συχνότητα μήνα ή έτους στην παροχή σεξουαλικών υπηρεσιών από θύματα σωματεμπορίας και δεν μπορεί ή δεν θέλει να εντάξει την πορνεία στον τρόπο ζωής του και γ) ο δορυφορικός πελάτης, ο οποίος προσφεύγει στις ανωτέρω υπηρεσίες ακόμα πιο σπάνια, κάτω από προϋποθέσεις και εντάσσει την πορνεία στο περιθώριο της σεξουαλικής και κοινωνικής του ζωής. Για πρώτη φορά με τον ν. 3064/2002 ποινικοποιείται η συμπεριφορά του «πελάτη» στο άρθρο 323 Α 3 και 351 3 ΠΚ. Πρόκειται για πράξεις με μειωμένη απαξία, καθώς είναι οι μόνες διατάξεις στις οποίες απειλούνται πλημμεληματικές ποινές στα δύο άρθρα. Ποιος είναι όμως ο λόγος της αυτοτελούς τυποποίησης της πράξης του πελάτη και ποια είναι η δογματική ταυτότητα της πράξης του; Η πράξη του πελάτη μοιάζει να είναι συμμετοχική, εάν σκεφτεί κανείς ότι πρόκειται για τον τελικό καταναλωτή, ο οποίος χρηματοδοτεί την σωματεμπορία και την ενισχύει, με τη ζήτησή του για σεξουαλικές υπηρεσίες. Με άλλα λόγια, χωρίς αυτόν, δεν θα υπήρχε το φαινόμενο 58 Papantoniou A., Papantoniou- Frangouli M., ό.π., σελ 286, 293, Sampani C., ό.π., σελ 343 59 Ταμιχτσή Ι., ό.π., σελ 1243 23

της σωματεμπορίας. Ωστόσο οι ίδιοι οι πελάτες δεν αντιλαμβάνονται το μέγεθος της ευθύνης τους για τη συνέχιση του φαινομένου, ενώ κάποιοι, επιθυμούν να τελούν ασελγείς πράξεις με θύματα σωματεμπορίας, σκεπτόμενοι ότι το θύμα, υπό καθεστώς φόβου, θα ικανοποιήσει κάθε επιθυμία τους. 60 Από την άλλη μεριά, εάν όντως πρόκειται για μια συμμετοχική πράξη, γιατί ο νομοθέτης προτίμησε την ξεχωριστή τυποποίηση του άρθρου 351 3 ΠΚ και δεν αρκέστηκε στις γενικές διατάξεις περί συμμετοχής; Θα πρέπει λοιπόν, να υπάρχουν επιπλέον στοιχεία, τα οποία να δικαιολογούν την συγκεκριμένη τυποποίηση. δ. Άτομα που δραστηριοποιούνται γύρω από εξαναγκαστικά εκδιδόμενες γυναίκες Στα πλαίσια της εξαναγκαστικής πορνείας εκτός από τις εξαναγκαστικά εκδιδόμενες γυναίκες, απασχολείται πληθώρα ατόμων, όπως οι «ιδιοκτήτες» των γυναικών, οι ιδιοκτήτες των κέντρων διασκέδασης όπου αυτές «απασχολούνται», οι παραγωγοί των νομιμοποιητικών και άλλων εγγράφων αυτών, πλαστών και μη, συνοδοί, φρουροί, παραλήπτες και διακινητές, οδηγοί, τηλεφωνήτριες, προμηθευτές αγαθών, υπάλληλοι ή συνεργάτες αυτών, σερβιτόροι, οδηγοί ταξί ή ΙΧ, λογιστές, δικηγόροι, καθαρίστριες. Υπολογίζεται ότι γύρω από μία εξαναγκαστικά εκδιδόμενη γυναίκα απασχολούνται 10-12 άτομα. 61 Και αυτό είναι λογικό, αφού πλέον και όπως προαναφέρθηκε, η εκμετάλλευση των γυναικών αποτελεί αντικείμενο δραστηριοποίησης εγκληματικών οργανώσεων, οι οποίες έχουν συγκεκριμένη διάρθρωση και κατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ των μελών τους. 60 Papantoniou A., Papantoniou- Frangouli M., ό.π., σελ 298, 302 61 Λάζος Γ., Εξαναγκαστική πορνεία και διεθνική σωματεμπορία: Συνέπειες στην κοινωνία, Τιμ. Τομ. Μαραγκοπούλου Νομ Βιβλ 2003, τ. Α, 769-770 24

3. ΜΜΕ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Τα ΜΜΕ, αποτελώντας την τέταρτη εξουσία στη σημερινή κοινωνία, είναι αυτά τα οποία με τη στάση τους, αποτυπώνουν τις σύγχρονες μορφές και τις διαστάσεις που έχει λάβει η εμπορία ανθρώπων, ενημερώνοντας το κοινό σχετικά και επηρεάζοντάς το αντίστοιχα. Η στάση των ΜΜΕ απέναντι στην σωματεμπορία πρέπει να είναι τέτοια ώστε να κινητοποιήσει την κοινή γνώμη για την αντιμετώπιση το φαινομένου, να ενημερώσει και να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες σχετικά τα θύματα της εμπορίας και τα δικαιώματά τους, να διαμορφώσει μία συνείδηση σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, να συσχετίσει το φαινόμενο με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, αφυπνίζοντας το κοινό 62. Τα ΜΜΕ σε περιπτώσεις σωματεμπορίας συνήθως δίνουν τη μεγαλύτερη έμφαση στον δράστη και στο θύμα, παραβλέποντας τον πελάτη 63. Η βαρύτητα σε όλα τα σχετικά ρεπορτάζ δίνεται στα κυκλώματα σωματεμπορίας και στην έκταση που έχει λάβει η εξαναγκαστική πορνεία στις μέρες μας, χωρίς να γίνεται καμία αναφορά στους παράγοντες διατήρησης και εξάπλωσης του φαινομένου. Ωστόσο, τα ΜΜΕ αναφερόμενα στον πελάτη της σωματεμπορίας θα πρέπει να διευκρινίζουν πως δεν πρόκειται για όλους τους πελάτες πόρνης, αλλά για αυτούς που τελούν ασελγείς πράξεις με άτομα που γνωρίζουν ότι αποτελούν θύματα σωματεμπορίας. Διαφορετικά, κάθε αστυνομική επιχείρηση σε βάρος μιας οργανωμένης δραστηριότητας πορνείας θα εμπλέκει και τους επ αυτοφώρω συλλαμβανόμενους πελάτες. Άλλωστε, η πορνεία έχει μία στοιχειώδη υποδομή, την οποία ο πελάτης συνήθως γνωρίζει και αποδέχεται. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι γνωρίζει και αποδέχεται και το γεγονός ότι τα εκδιδόμενα άτομα αποτελούν θύματα σωματεμπορίας, δεδομένου ότι κάποια πρόσωπα ασκούν την πορνεία ως δεύτερο επάγγελμα ή ως συνειδητή επιλογή πλουτισμού. 64 62 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., ό.π., 107 63 Διαλυνάκη Ε., Σταματάκη Μ., Παπαδοπούλου Α., Φιλίππου Α., Τζαμαλούκα Γ., ό.π., 106, Papantoniou A., Papantoniou- Frangouli M., ό.π., σελ 284-285 64 Βλ Παρασκευόπουλος Ν., Οι πλειοψηφίες στο στόχαστρο, Τρομοκρατία και κράτος δικαίου, Εκδόσεις Πατάκη, σελ 47 επ. 25

Β. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ 1. ΔΙΕΘΝΕΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η εμπορία ανθρώπων, ως φαινόμενο, απασχόλησε και απασχολεί έντονα τη διεθνή κοινότητα, καθώς πρόκειται για πράξεις που θίγουν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίες και με την πάροδο των χρόνων αποκτά διεθνή διάσταση, συνδεόμενο, τόσο με το φαινόμενο της παράνομης μετανάστευσης, όσο και με κυκλώματα οργανωμένου εγκλήματος που δραστηριοποιούνται διεθνώς. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι πρόκειται για την πλέον κερδοφόρα «εμπορική» δραστηριότητα, μετά από το εμπόριο ναρκωτικών και όπλων. Ήταν λοιπόν εύλογο, να αναπτυχθούν δράσεις, ενέργειες, προτάσεις, νομοθετικές ρυθμίσεις και κατευθύνσεις προς την κατεύθυνση της πρόληψης και καταπολέμησης του φαινομένου, τόσο από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των οργάνων της, όσο και από τη πλευρά του ΟΗΕ. α. ΟΗΕ 65 Τα Ηνωμένα Έθνη, ήδη από το 1950, είχαν προβεί στο πρώτο κείμενο για την αντιμετώπιση της εμπορίας ανθρώπων, τη Σύμβαση περί καταστολής της Εμπορίας προσώπων και της εκμετάλλευσης της πορνείας άλλων, της 21-03-1950 66. Επιπλέον, η σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού, η οποία εγκρίθηκε το 1989, επιδιώκει την προστασία των παιδιών από κάθε μορφή σεξουαλικής εκμετάλλευσης και κακοποίησης, περιλαμβάνοντας και την εμπορία ανθρώπων. Κατά τη δεκαετία του 1990, ο ΟΗΕ διέκρινε ως ένα από τα προβλήματα που έχρηζαν αντιμετώπισης τη βία κατά των γυναικών και των παιδιών, αναπτύσσοντας δράσεις στον τομέα αυτό. Σύμφωνα με το άρθρο 1 της απόφασης 1993/46 της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών, η «βία κατά των γυναικών» ορίζεται ως κάθε πράξη βίας με βάση το φύλο, που έχει ή μπορεί να έχει ως συνέπεια σωματική, 65 Βλ Αρτινοπούλου Β., Βία κατά των γυναικών, Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Τιμητικός τόμος Μαραγκοπούλου, τ. Α, Νομ Βιβλ 2003, 109-112 66 Βλ Εισηγητική Έκθεση στο σχέδιο νόμου «Καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, των εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της πορνογραφίας ανηλίκων και γενικότερα της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής και αρωγή στα θύματα των πράξεων αυτών», ΠοινΧρ 2002, 954 26

σεξουαλική ή ψυχολογική βλάβη ή οδύνη για τη γυναίκα, συμπεριλαμβανομένης και της απειλής τέτοιων πράξεων, τον εξαναγκασμό ή την αυθαίρετη στέρηση ελευθερίας, είτε στη δημόσια, είτε στην ιδιωτική ζωή. Με την ίδια απόφαση καταδικάζεται οποιαδήποτε μορφή βίας και καταστρατήγησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ειδικά εναντίον των γυναικών. Το επόμενο έτος, η Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, με την απόφαση 1994/45 για θέματα βίας κατά των γυναικών, ορίζει ειδική εισηγήτρια με σκοπό την καλύτερη επεξεργασία των στοιχείων σχετικά με τη βία κατά των γυναικών και την καταπολέμησή της. Με αυτόν τον τρόπο η Επιτροπή δίνει το μήνυμα ότι η βία κατά των γυναικών δεν είναι πλέον ιδιωτική υπόθεση. Επιπλέον, στα πλαίσια του ΟΗΕ ιδρύθηκαν θεσμοί όπως το Διεθνές Ερευνητικό και Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο (INSTRAW), το Ταμείο για την Ανάπτυξη των Γυναικών (UNIFEM) και η Επιτροπή για την Εξάλειψη κάθε μορφής διάκρισης κατά των γυναικών (CEDAW), οι οποίοι ανέπτυξαν τη λειτουργία τους στηριζόμενοι από τη Γραμματεία και το Τμήμα για την πρόοδο των γυναικών του ΟΗΕ. Οι ενέργειες αυτές του ΟΗΕ συνεχίστηκαν με την πλατφόρμα Δράσης του Πεκίνου, η οποία υιοθετήθηκε το 1995 στη τέταρτη παγκόσμια διάσκεψη του ΟΗΕ και με την οποία κλήθηκαν τα κράτη μέλη να προωθήσουν και να εφαρμόσουν όλα τα υπάρχοντα μέτρα, συνθήκες, πρακτικά κλπ, αναφορικά με την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών. Ωστόσο, το σημαντικότερο κείμενο του ΟΗΕ σχετικά με την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων είναι το Πρωτόκολλο για την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία της διακίνησης προσώπων, ιδίως γυναικών και παιδιών, γνωστό και ως πρωτόκολλο του Παλέρμο, το οποίο προσαρτήθηκε στη σύμβαση του ΟΗΕ κατά του Διεθνούς Οργανωμένου Εγκλήματος 67. Η Ελλάδα υπέγραψε αυτή τη σύμβαση το Δεκέμβριο του 2000 και την κύρωσε πρόσφατα, μαζί με τα τρία πρωτόκολλα αυτής, με το ν. 3875/2010. Η σύνδεση της εμπορίας ανθρώπων με το οργανωμένο έγκλημα είναι εμφανής, για ακόμα μία φορά και αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που η αντιμετώπιση των δύο συμπεριφορών επιχειρείται να είναι κοινή και το πρωτόκολλο για την εμπορία ανθρώπων συμπληρώνει τη Σύμβαση για το οργανωμένο έγκλημα. 67 Το πρωτόκολλο του Παλέρμο τέθηκε σε ισχύ στις 25-12-2003. Η Ελλάδα το έχει υπογράψει και το κύρωσε με τον ν. 3875/2010.- βλ και Magliveras K., Combating trafficking in persons: the role and action of international organizations, Σάκκουλας 2007, 62 27