ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ κατ άρθρο 323 A ΠΚ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Α ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Επιβλέπουσα καθηγήτρια : ΜΑΡΙΑ ΚΑΪΑΦΑ-ΓΚΜΠΑΝΤΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ κατ άρθρο 323 A ΠΚ ΧΡΥΣΟΥΛΑ-ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΣΑΛΑΜΑΝΗ Υπότροφος Ι.Κ.Υ. Α.Μ. 628 Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2011

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την παρούσα Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, αντικείμενο της οποίας αποτελεί η εμπορία ανθρώπων, όπως τυποποιείται ως ποινικό αδίκημα στο άρθρο 323Α ΠΚ, ολοκληρώνεται ένας κύκλος σπουδών, το υψηλό επίπεδο των οποίων μου προσέφερε τη δυνατότητα εξέλιξης τόσο σε επιστημονικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο. Νιώθω, λοιπόν, την ανάγκη να ευχαριστήσω θερμά όλους τους διδάσκοντες καθηγητές του Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών για τις γνώσεις που μας μετέδωσαν, τις εποικοδομητικές συζητήσεις, τις πολύτιμες συμβουλές και τη συνεχή ενθάρρυνση και καθοδήγηση, καθώς και τους συμφοιτητές μου για το ευχάριστο και δημιουργικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν όχι μόνο η συνεργασία και η ανταλλαγή επιστημονικών ιδεών, αλλά και ουσιαστικές φιλικές σχέσεις. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα, επίσης, να εκφράσω προς το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών για την πολύτιμη οικονομική στήριξη που μου παρείχε κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια και τους φίλους μου για τη συγκινητική συμπαράσταση και κατανόησή τους. Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2011 Χρυσούλα-Ιφιγένεια Σαλαμάνη 2

3 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ Α.Ν. ΑΠ Αρ. Αρμ Βλ. ΔΑερ Εδ. Εκδ. Επ. Εφ Κεφ. ΚΝοΒ ΚΠΔ ΜΟΔ Ν. Ν.Δ. Ο.α.π. Ο.Η.Ε. Ο.π. Παρ. Π.Δ. Περ. ΠΚ Πλημ ΠοινΔικ ΠοινΛογ ΠοινΧρον Πρβλ. Σ Σελ. Στ. Αστικός Κώδικας Αναγκαστικός Νόμος Άρειος Πάγος Αριθμός Αρμενόπουλος Βλέπε Διαρκές Αεροδικείο Εδάφιο Έκδοση Επόμενα Εφετείο Κεφάλαιο Κώδικας Νομικού Βήματος Κώδικας Ποινικής Δικονομίας Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο Νόμος Νομοθετικό Διάταγμα Όπως αμέσως παραπάνω Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Όπως παραπάνω Παράγραφος Προεδρικό Διάταγμα Περίπτωση Ποινικός Κώδικας Πλημμελειοδικείο Ποινική Δικαιοσύνη Ποινικός Λόγος Ποινικά Χρονικά Παράβαλε Σύνταγμα Σελίδα Στοιχείο 3

4 Συμβ Υπερ FD R Συμβούλιο Υπεράσπιση Framework decision Recommendation 4

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ. σελ. 2 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ.. σελ. 3 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ σελ Η εννοιολογική οριοθέτηση της εμπορίας ανθρώπων... σελ Οι λόγοι εμφάνισης και οι σύγχρονες διαστάσεις της εμπορίας ανθρώπων σελ Εμπορία ανθρώπων και συναφείς έννοιες σελ. 12 Β. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ σελ Διεθνές και ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο... σελ. 15 α. Τα πρώτα διεθνή νομοθετικά κείμενα σελ. 15 β. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών... σελ. 16 γ. Συμβούλιο της Ευρώπης..... σελ. 18 δ. Ευρωπαϊκή Ένωση..... σελ. 20 ε. Η δράση άλλων διεθνών οργανισμών σελ. 26 στ. Διεθνή και ευρωπαϊκά κείμενα ευρύτερου ενδιαφέροντος... σελ. 28 ζ. Συμπέρασμα.... σελ Ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο.. σελ. 30 α. Η ιστορία της θέσπισης του Ν. 3064/ σελ. 30 β. Οι αλλαγές που επέφερε ο Ν. 3064/ σελ. 33 γ. Οι νόμοι που ακολούθησαν τη θέσπιση του Ν. 3064/ σελ. 34 δ. Συμπέρασμα.... σελ. 37 Γ. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ-ΚΡΙΚΟΙ ΣΤΗΝ «ΑΛΥΣΙΔΑ ΤΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ» ΠΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΕΙ Η ΕΜΠΟΡΙΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ..... σελ Ο δράστης... σελ Το θύμα σελ α. Εννοιολογική προσέγγιση... σελ β. Βασικά χαρακτηριστικά σελ. 43 5

6 2.γ. Η σημασία της αναγνώρισης ενός ατόμου ως θύματος εμπορίας ανθρώπων.... σελ δ. Διαδικασία αναγνώρισης ενός ατόμου ως θύματος εμπορίας ανθρώπων σελ Ο δέκτης της εργασίας ή των εσόδων της επαιτείας.. σελ. 48 Δ. ΑΡΘΡΟ 323Α ΠΚ ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ... σελ Το προστατευόμενο έννομο αγαθό... σελ Αρχικές επισημάνσεις για το άρθρο 323Α ΠΚ... σελ Η αναλυτική προσέγγιση του άρθρου 323Α ΠΚ... σελ. 53 α. Η βασική μορφή της εμπορίας ανθρώπων- άρθρο 323Α παρ. 1, 2 ΠΚ σελ. 53 α.1. Αντικειμενική υπόσταση.... σελ. 54 α.2. Υποκειμενική υπόσταση... σελ. 68 α.3. Ποινική κύρωση..... σελ. 76 α.4. Τα προβλήματα της επιλεχθείσας νομοθετικής τεχνικής... σελ. 76 β. Το έγκλημα της στρατολόγησης ανηλίκου για τη χρησιμοποίησή του σε ένοπλες συγκρούσεις- άρθρο 323Α παρ. 5 ΠΚ σελ. 78 β.1. Αντικειμενική υπόσταση.... σελ. 79 β.2. Υποκειμενική υπόσταση..... σελ. 81 β.3. Ποινική κύρωση.. σελ. 81 β.4. Συμπεράσματα. σελ. 82 γ. Διακεκριμένες περιπτώσεις- άρθρο 323Α παρ. 4 ΠΚ... σελ. 83 γ.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις. σελ. 83 γ.2. Τέλεση της πράξης κατά ανηλίκου ή ατόμου σωματικώς ή διανοητικώς αναπήρου- άρθρο 323Α παρ. 4 περ. α ΠΚ... σελ. 85 γ.3. Η κατ επάγγελμα τέλεση της πράξης- άρθρο 323Α παρ. 4 περ. β ΠΚ.... σελ. 88 γ.4. Τέλεση από υπάλληλο, ο οποίος κατά την άσκηση της υπηρεσίας του ή επωφελούμενος από την ιδιότητά του αυτή διαπράττει ή συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο στην πράξη- άρθρο 323Α παρ. 4 περ. γ ΠΚ.... σελ. 91 γ.5. Πράξη εμπορίας ανθρώπων που είχε ως αποτέλεσμα τη βαριά σωματική βλάβη του παθόντος- άρθρο 323Α παρ. 4 περ. δ ΠΚ... σελ. 94 6

7 δ. Η ιδιαίτερη διακεκριμένη μορφή- άρθρο 323Α παρ. 6 ΠΚ..... σελ. 97 δ.1. Αντικειμενική υπόσταση... σελ. 99 δ.2. Υποκειμενική υπόσταση σελ. 100 δ.3. Ποινική κύρωση... σελ. 100 ε. Το έγκλημα της αποδοχής της εργασίας ή των εσόδων της επαιτείαςάρθρο 323Α παρ. 3 ΠΚ σελ. 100 ε.1. Αντικειμενική υπόσταση... σελ. 103 ε.2. Υποκειμενική υπόσταση σελ. 107 ε.3. Ποινική κύρωση.... σελ. 108 Ε. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΥΡΡΟΗΣ..... σελ. 109 ΣΤ. ΑΝΑΓΚΑΙΕΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΕΝΟΨΕΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΑΤΩΣ ΕΚΔΟΘΕΙΣΑΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 2011/36/ΕΕ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ..... σελ. 117 Ζ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ.... σελ. 125 Η. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.... σελ

8 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Η εννοιολογική οριοθέτηση της εμπορίας ανθρώπων Η εμπορία ανθρώπων αποτελεί ένα φαινόμενο, η εμφάνιση, η ταχεία εξέλιξη, οι νέες μορφές και οι διεθνείς διαστάσεις του οποίου τίθενται στο επίκεντρο της επιστημονικής παρατήρησης. Πρόκειται για ένα παγκόσμιο πρόβλημα με κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και ηθικές προεκτάσεις, το οποίο εμπίπτει στο ρυθμιστικό πεδίο περισσότερων δικαιικών κλάδων και κυρίως του ποινικού δικαίου και της εγκληματολογίας, αλλά και του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου. Ο εννοιολογικός πυρήνας της εμπορίας ανθρώπων διαμορφώθηκε υπό την επίδραση διεθνών και ευρωπαϊκών κατευθύνσεων, συναρτώμενος αναπόδραστα προς τους λόγους και τις σύγχρονες μορφές εμφάνισης του φαινομένου. Η εννοιολογική οριοθέτηση της εμπορίας ανθρώπων εμφανίζεται ως το αναγκαίο και πρωταρχικό εργαλείο οριοθέτησης του αντικειμένου και ανάπτυξης των επιμέρους θεματικών ενοτήτων της παρούσας διπλωματικής εργασίας, η οποία διαρθρώνεται γύρω από τον άξονα της κατασταλτικής προσέγγισης του φαινομένου στο πλαίσιο της εθνικής έννομης τάξης, η νομοθετική αποτύπωση της οποίας συναντάται στο άρθρο 323Α ΠΚ υπό τον τίτλο «εμπορία ανθρώπων». Βάσει των ανωτέρω παρατηρήσεων, στην έννοια της εμπορίας ανθρώπων, όπως αυτή αναδύεται από την ανάγνωση του άρθρου 323Α ΠΚ, εντάσσεται η, με χρήση εξαναγκαστικών ή άλλων μέσων, τέλεση μίας πράξης διακίνησης προσώπου που αποσκοπεί στην οικονομική εκμετάλλευση του σώματός του, συνισταμένης σε αφαίρεση ιστών ή οργάνων του σώματός του ή σε εκμετάλλευση της εργασίας ή της επαιτείας του, καθώς και η πράξη της στρατολόγησης ανηλίκου με σκοπό τη χρησιμοποίησή του σε ένοπλες συγκρούσεις. Η οικονομική εκμετάλλευση του σώματος άλλου προσώπου μπορεί να συνίσταται και στη γενετήσια εκμετάλλευση αυτού, οπότε τελείται το τυποποιούμενο στο άρθρο 351 ΠΚ αδίκημα, που αποδίδεται με τον όρο «σωματεμπορία». Οι μορφές αυτές, τις οποίες μπορεί να προσλάβει η εκμετάλλευση του σώματος ενός προσώπου, αποτυπώνονται μάλιστα σε νομοθετικές, βιβλιογραφικές και διαδικτυακές πηγές ως μορφές εμπορίας ανθρώπων. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι τα άρθρα 323Α και 351 ΠΚ συνθέτουν το δίπολο της νομοθετικής 8

9 υλοποίησης των επιταγών των διεθνών και ευρωπαϊκών κειμένων για την καταστολή των σχετικών αξιόποινων πράξεων. 2. Οι λόγοι εμφάνισης και οι σύγχρονες διαστάσεις της εμπορίας ανθρώπων Η εννοιολογική, κοινωνιολογική και νομική προσέγγιση της εμπορίας ανθρώπων, καθώς και η ανάπτυξη των μηχανισμών αντιμετώπισής της τόσο σε προληπτικό όσο και σε κατασταλτικό επίπεδο δεν μπορούν να επιτευχθούν χωρίς τη μελέτη των παραγόντων που συνδέονται με την εμφάνισή της. Οι ρίζες του φαινομένου της εμπορίας ανθρώπων ανάγονται στο μακρινό παρελθόν, καθώς συνθήκες δουλείας συναντώνται σε όλες τις ιστορικές περιόδους και κοινωνίες. Η καταγωγή, η οικονομική κατάσταση και η αιχμαλωσία κατά τη διάρκεια των κατακτητικών πολέμων καταγράφονται στην ιστορική διαδρομή ως οι βασικότεροι λόγοι στέρησης της ελευθερίας ενός ατόμου και μετάπτωσής του στην κατηγορία του δούλου, στο πλαίσιο της οποίας καθίστατο αντικείμενο αγοραπωλησίας. Η δουλεία απαγορεύτηκε, πρακτικές όμως όμοιες με τη δουλεία επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Τέτοια αποτελεί και η εμπορία ανθρώπων, η οποία χαρακτηρίζεται ως σύγχρονη μορφή δουλείας 1. Λόγοι άνθισης της εμπορίας ανθρώπων εντοπίζονται τόσο στις χώρες προέλευσης όσο και στις χώρες προορισμού των διακινούμενων προσώπων, αναφυόμενοι στην τροχιά των ιστορικών και τεχνολογικών εξελίξεων, των εκάστοτε οικονομικών και πολιτικών συνθηκών, των επικρατουσών κοινωνικών δομών και στη βάση νομοθετικών δεδομένων. Σημαντική παράμετρο συνιστά το γεγονός ότι το εν λόγω φαινόμενο έχει κατά τις τελευταίες κυρίως δεκαετίες προσλάβει ανησυχητικές διαστάσεις σε διεθνές επίπεδο, επιτρέποντας τον χαρακτηρισμό της εμπορίας ανθρώπων ως διακρατικού (όταν στην τέλεση του εγκλήματος εμπλέκονται δύο ή περισσότερα κράτη) ή διασυνοριακού (σε περίπτωση όμορων κρατών) εγκλήματος. 2 1 Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Εμπορία ανθρώπων- Η κατάσταση στην Ελλάδα, Απόφαση της Ολομέλειας της ΕΕΔΑ της , ΠοινΔικ 2007, σελ. 1209, Scarpa S., Trafficking in human beings: modern slavery, Oxford University Press, σελ. 4 2 Βλ. Συκιώτου Αθ., Ευρωπαϊκή Ένωση - Οργανωμένο Έγκλημα - Παράνομη Διακίνηση Ανθρώπων : Μία ιδιόρρυθμη δυναμική διαλεκτική σχέση, ΠοινΧρον 2008, σελ. 206, Χαραλαμπάκη Α., Βασικοί προβληματισμοί ως προς την αντιμετώπιση του διασυνοριακού εγκλήματος από το Ποινικό Δίκαιο, ΠοινΧρον 2002, σελ. 99, 100 9

10 Η διαβίωση σε χώρες όπου επικρατούν συνθήκες φτώχειας ή εμπόλεμες συνθήκες, οικονομική και πολιτική αστάθεια, έλλειψη πρόσβασης στην εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτιση και υψηλά ποσοστά ανεργίας, καθώς και σε χώρες που πλήττονται από φυσικές καταστροφές γεννά αναπόδραστα την επιθυμία για μετανάστευση. Την επιθυμία αυτή εκμεταλλεύονται οι διακινητές, που συνήθως δρουν σε οργανωμένα δίκτυα, αναλαμβάνοντας τη μεταφορά των προσώπων που διαβιούν υπό τις παραπάνω συνθήκες, από την οποία προσδοκούν οικονομικά οφέλη, αποσκοπώντας όμως και στην περαιτέρω εκμετάλλευση των προσώπων αυτών. Ως πρώτος, λοιπόν, μείζονος σημασίας λόγος εκδήλωσης της εμπορίας ανθρώπων καταγράφεται ιστορικά η μαζική κίνηση μεταναστών, κυρίως από χώρες του τρίτου κόσμου ή χώρες της ανατολικής Ευρώπης που βίωναν την οικονομική κατάρρευση προς ανεπτυγμένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 3 Την μετακίνηση αυτή διευκόλυνε και η γειτνίαση των χωρών της Βαλκανικής με την υπόλοιπη Ευρώπη 4. Η παράνομη είσοδος στις χώρες υποδοχής σε συνδυασμό με τις δυσκολίες της εγκατάστασης και κυρίως την άγνοια της γλώσσας, την οικονομική δυσπραγία, αλλά και τον κοινωνικό αποκλεισμό και την άσχημη ψυχολογική κατάσταση των διακινούμενων καθιστούσαν τα πρόσωπα αυτά επιρρεπή σε κάθε είδους εκμετάλλευση. Για τα άτομα που διαβιούν σε συνθήκες εξαθλίωσης η παράνομη μετανάστευση προβάλλει, άλλωστε, συχνά ως μοναδική λύση, καθώς δεν μπορούν να φανταστούν ότι το όνειρό τους μπορεί να οδηγήσει σε έναν εφιάλτη αιχμαλωσίας, με αποτέλεσμα η επιλογή της παράνομης μετανάστευσης να λειτουργεί μέχρι σήμερα ως παράγοντας συντήρησης της εμπορίας ανθρώπων. Ιδιαίτερα δε οι γυναίκες και τα παιδιά, που αποτελούν και την πλειοψηφία του εκάστοτε προσφυγικού ή μετακινούμενου εσωτερικά πληθυσμού, στοχοποιούνται ως ευάλωτες κατηγορίες 5. 3 Ζαχαρής Ε., Σύγχρονες μορφές εγκληματικότητας, ΠοινΧρον 2005, σελ. 486, Κυριαζή Τ., Εμπορία Ανθρώπων, Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο Προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2010, σελ. 4, Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Εμπορία ανθρώπων. Οι διεθνείς κατευθύνσεις, το ισχύον ποινικό δίκαιο και το νομοσχέδιο του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης, ΠοινΔικ 2002, σελ. 424, της ιδίας, Η εμπορία ανθρώπων στο διεθνές περιβάλλον και η ποινική της αντιμετώπιση στο ελληνικό δίκαιο, σε Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Κοσμίδη Χ., Δημήτραινα Γ., Ο νέος νόμος 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, Εκδ. Σάκκουλα 2003, σελ. 16, Ταμιχτσής Ι., Το έγκλημα της παράνομης διακίνησης και εκμετάλλευσης ανθρώπων, ΠοινΔικ 2008, σελ. 1242, Sampani C., Human Trafficking (Sexual Slavery): Does the international legislation give a sufficient response to a globally committed crime?, σε Τιμητικό Τόμο Κ. Σπινέλλη, Εκδ. Σάκκουλα 2010, σελ Συκιώτου Αθ., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια: θύμα, δράστης και κατασταλτικές στρατηγικές, Εκδ. Σάκκουλα 2003, σελ. 102, Sampani C., ό.π., σελ. 343, Κυριαζή Τ., ό.π., σελ. 4, Συκιώτου Αθ., ό.α.π., σελ. 102,

11 Συνεχίζοντας τη μελέτη των ιστορικών εξελίξεων, δεν στερείται ερείσματος η σύνδεση του ρόλου της βιομηχανίας με την εμφάνιση της εμπορίας ανθρώπων υπό τη μορφή της εργασιακής εκμετάλλευσης, καθότι η εκτεινόμενη έως τη δεκαετία του 1990 περίοδος της βιομηχανικής ακμής ευνόησε την κινητικότητα εργαζομένων προς τα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα. Πίσω από τη σύνδεση αυτή υποκρύπτεται ο παράγοντας της ζήτησης φθηνού εργατικού δυναμικού στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες. Στα ίδια πλαίσια το φαινόμενο της εμπορευματοποίησης του ανθρώπινου σώματος συντηρεί η ζήτηση οργάνων για την πραγματοποίηση μεταμοσχεύσεων, ενώ η εμπορευματοποίηση του γυναικείου ιδίως σώματος συντηρείται όσο υπάρχει ζήτηση σεξουαλικών υπηρεσιών. 6 Συνέπεια των παραπάνω εξελίξεων, αλλά και έκφραση της κυριαρχίας ματεριαλιστικών προτύπων στις ανεπτυγμένες χώρες αποτέλεσε η διαμόρφωση ενός κοινωνικού χώρου έντονων ανισοτήτων και διακρίσεων, στα όρια του οποίου η εκδήλωση συμπεριφορών εκμετάλλευσης κάθε άλλο παρά ασυνήθιστη ήταν. Ως καθοριστική στην εξάπλωση της εμπορίας ανθρώπων κρίνεται η συμβολή του διαδικτύου, μέσω του οποίου καθίσταται εφικτή η διακίνηση πορνογραφικού υλικού και η διευκόλυνση πράξεων σεξουαλικής κυρίως εκμετάλλευσης 7. Επιπροσθέτως, οι οικονομικές διαστάσεις της εμπορίας ανθρώπων, ήτοι το προσδοκώμενο εύκολο και γρήγορο κέρδος και τα λοιπά οικονομικής φύσεως πλεονεκτήματα, εξηγούν σε σημαντικό βαθμό την τρομακτική άνθιση του φαινομένου τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα, μάλιστα, με εκτιμήσεις διεθνών οργανισμών, η εμπορία ανθρώπων αποτελεί σήμερα την τρίτη μεγαλύτερη «εγκληματική επιχείρηση» μετά το παράνομο εμπόριο ναρκωτικών και όπλων. 8 Στα πλαίσια αυτά, η σημαντικότερη πτυχή του φαινομένου θα πρέπει να εντοπισθεί στο γεγονός ότι η εμπορία ανθρώπων αποτελεί σήμερα μορφή του οργανωμένου εγκλήματος, στα πλαίσια του οποίου βρίσκει την υποδομή και τα μέσα ώστε να τελείται με τρόπο μαζικό και βίαιο. Οι σύγχρονες δε διαστάσεις της εμπορίας ανθρώπων αποκαλύπτονται μέσα από την εκδήλωση πράξεων συναφούς εγκληματικότητας, αλλά και άλλων σοβαρών αξιόποινων πράξεων, όπως η 6 Κυριαζή Τ., ό.π., Συκιώτου Αθ., ό.α.π., σελ Ζαχαρής Ε., ό.π., Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., ό.π. 8 Βλ. Εισηγητική Έκθεση Ν. 3064/2002 για την «Καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, των εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της πορνογραφίας ανηλίκων και γενικότερα της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής και αρωγή στα θύματα των πράξεων αυτών», ΚΝοΒ 2002, σελ

12 πλαστογραφία, η νομιμοποίηση παράνομων εσόδων και οι σωματικές βλάβες, τις οποίες αυτή θάλπει. Ως παράγοντας ανάπτυξης της εμπορίας ανθρώπων μπορεί κάποτε να λειτουργήσει και το νομοθετικό πλαίσιο του κράτους υποδοχής είτε ενόψει της υιοθέτησης αυστηρών μεταναστευτικών πολιτικών και εργατικών κανόνων 9, που καθιστούν δυσχερή τη νόμιμη μετακίνηση και εργασία αντίστοιχα είτε λόγω της ανεπαρκούς ρύθμισης ή ανεπαρκούς εφαρμογής των σχετικών με την εμπορία ανθρώπων κανόνων 10. Τέλος, η έκταση που έχει λάβει το φαινόμενο συνδέεται και με εγγενείς δυσκολίες που συναντούν οι προσπάθειες αποτελεσματικής αντιμετώπισής του, όπως οι δυσκολίες κατά τη διαδικασία αναγνώρισης των θυμάτων και συλλογής αποδεικτικού υλικού 11, ενώ την αποτελεσματικότητα των σχετικών προσπαθειών μειώνει η εκδήλωση συμπεριφορών διαφθοράς από μέρους των αστυνομικών και διωκτικών αρχών Εμπορία ανθρώπων και συναφείς έννοιες Η εμπορία ανθρώπων συνδυάζεται συχνά με την παράνομη διακίνηση μεταναστών ενόψει της άρρηκτης σύνδεσής τους με το μεταναστευτικό φαινόμενο 13, η εννοιολογική δε αυτή συνάφεια βρίσκεται αποτυπωμένη στις πρώτες νομοθετικές πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση των σχετικών ζητημάτων σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και σε ημεδαπές νομοθετικές ρυθμίσεις. Tα κοινά χαρακτηριστικά των παραπάνω φαινομένων, τα οποία μπορούν να συμπυκνωθούν στα αίτια εκδήλωσης αυτών, στα προσδοκώμενα οφέλη της μετακίνησης, αλλά και 9 Κυριαζή Τ., ό.π., Συκιώτου Αθ., ό.α.π., σελ. 102, Κυριαζή Τ., ό.π., Συκιώτου Αθ., ό.α.π., Sampani C., ό.π. 11 Βλ. αναλυτικά Συκιώτου Αθ., Οι δυσκολίες και η σημασία της αναγνώρισης ενός ατόμου ως θύματος εμπορίας ανθρώπων, ΠοινΔικ και Εγκληματολογία 2009, σελ. 27 επ. 12 Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, ό.π., σελ. 1209, Συκιώτου Αθ., Ευρωπαϊκή Ένωση - Οργανωμένο Έγκλημα - Παράνομη Διακίνηση Ανθρώπων : Μία ιδιόρρυθμη δυναμική διαλεκτική σχέση, ΠοινΧρον 2008, σελ. 208, Ταμιχτσής Ι., ό.π. σελ. 1242, 1244, Χαραλαμπάκης Α., ό.π., σελ. 100, Sampani C., ό.π. 13 Χατζηνικολάου Ν., Η ποινική καταστολή της παράνομης μετανάστευσης και της εμπορίας ανθρώπων στην ελληνική έννομη τάξη: αναζητώντας την αξιολογική συνοχή της μεταξύ τιμωρητικής όξυνσης και θυματολογικής προσέγγισης, ΠοινΔικ 2008, σελ. 220, Δημήτραινας Γ., Η καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων μετά το ν. 3064/2002, σε Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Κοσμίδη Χ., Δημήτραινα Γ., Ο νέος νόμος 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, Εκδ. Σάκκουλα 2003, σελ. 97, 98 12

13 στο νομικό καθεστώς των διακινούμενων προσώπων στις χώρες υποδοχής 14, καθιστούν ενίοτε δυσχερή την εννοιολογική, κοινωνιολογική και νομική τους διάκριση. Στον επιστημονικό, όμως, χώρο γίνεται δεκτό ότι δεν πρόκειται περί ταυτόσημων όρων 15. Σ αυτό άλλωστε συντείνει ο διαφορετικός εννοιολογικός προσδιορισμός της παράνομης διακίνησης μεταναστών και της εμπορίας ανθρώπων, όπως συναντάται στα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα που προσαρτήθηκαν στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος, το Πρωτόκολλο κατά της λαθραίας διακίνησης μεταναστών από την ξηρά, τη θάλασσα και τον αέρα και το Πρωτόκολλο για την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία της εμπορίας ανθρώπων, ιδιαίτερα των γυναικών και των παιδιών 16 αντίστοιχα, αλλά και η, συνεπεία της κύρωσης της προαναφερθείσας Σύμβασης και των Πρωτοκόλλων της με τον Ν. 3785/2010, διακριτή αναφορά των ρυθμίσεων του Ν. 3386/2005, που αφορά στην είσοδο, διαμονή και κοινωνική ένταξη υπηκόων τρίτων χωρών στην ελληνική επικράτεια, στα θύματα της εμπορίας ανθρώπων και της παράνομης διακίνησης μεταναστών (άρθρο 1 παρ. 1 στ. ι και ια αντίστοιχα). Τα σημεία, εξάλλου, στα οποία η παράνομη διακίνηση μεταναστών και η εμπορία ανθρώπων διαφέρουν αποτυπώνονται στην τυποποίηση αυτών ως αυτοτελών ποινικών αδικημάτων στην ελληνική έννομη τάξη 17. Η παράνομη διακίνηση μεταναστών στοιχειοθετεί το αδίκημα του άρθρου 88 Ν. 3386/2005 και βάλλει κατά του εννόμου αγαθού της πολιτειακής εξουσίας 18, ενώ η ποινική ρύθμιση της εμπορίας 14 Βλ. Κυριαζή Τ., ό.π., σελ. 13 επ. 15 Συκιώτου Αθ., ό.α.π., σελ Χρήζουν, άλλωστε, επισήμανσης και οι διαφορετικοί αγγλοσαξονικοί όροι που χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν τη διακίνηση μεταναστών και την εμπορία ανθρώπων αντίστοιχα, πρβλ. Protocol against the Smuggling of Migrants by Land, Sea and Air, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime και Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially Women and Children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime 17 Κυριαζή Τ., ό.π., σελ. 13, Χατζηνικολάου Ν., Η ποινική καταστολή της παράνομης μετανάστευσης- Δογματική προσέγγιση και βασικά ερμηνευτικά προβλήματα, Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2009, σελ. 65, Kaiafa-Gbandi M., Chatzinikolaou N., Giannakoula A., Papakuriakou Th., The FD on combating trafficking in human beings - Evaluating its fundamental attributes as well as its transposition in Greek criminal law, in A. Weyembergh and V. Santamaria, The evaluation of European criminal law 2009, σελ Βλ. αντί άλλων Μπέκα Γ., Τα εγκλήματα μεταφοράς λαθρομεταναστών, σε Ποινικές Επιστήμες, Θεωρία και Πράξη, Προσφορά τιμής στην Α. Ψαρούδα- Μπενάκη, Εκδ. Σάκκουλα 2008, σελ. 334, 335, Χατζηνικολάου Ν., ό.α.π., σελ. 30 επ., σελ. 58 επ. 13

14 ανθρώπων συναντάται στο άρθρο 323Α ΠΚ, ενταγμένη στο κεφάλαιο των εγκλημάτων κατά της προσωπικής ελευθερίας. Ειδικότερα, η παράνομη διακίνηση περιλαμβάνει τη μεταφορά παράνομου αλλοδαπού ή την προώθησή του από ή προς το εσωτερικό ενός κράτους, ενώ η μεταφορά και η εντός ή εκτός της επικράτειας προώθηση προσώπου συνιστούν δύο από τους προβλεπόμενους τρόπους τέλεσης της εμπορίας ανθρώπων. Η διευκόλυνση της μετακίνησης του παράνομου αλλοδαπού στηρίζεται κατά κανόνα στην ελεύθερη συναίνεσή του σε αντίθεση με την εμπορία ανθρώπων που τελείται με τη χρήση εξαναγκαστικών ή απατηλών μέσων 19. Το προσδοκώμενο κέρδος στην περίπτωση της παράνομης διακίνησης μεταναστών συνίσταται στην καταβολή του αντιτίμου της μετακίνησης, η διέλευση δε των συνόρων του τόπου προορισμού σηματοδοτεί την ολοκλήρωση της σχέσης διακινητή-διακινηθέντα, αντίθετα ο σκοπός τέλεσης της εμπορίας ανθρώπων συνίσταται στην περαιτέρω εκμετάλλευση του θύματος, από την οποία άλλωστε απορρέει το οικονομικό όφελος 20. Μετά την άφιξή του στο κράτος υποδοχής ο παρανόμως διακινηθείς απολαμβάνει ένα καθεστώς σχετικής ελευθερίας, ελλοχεύει, όμως, πάντοτε ο κίνδυνος της περαιτέρω εκμετάλλευσής του. Ως εκ τούτου, ένας λαθρομετανάστης, η παράνομη είσοδος του οποίου στο ελληνικό έδαφος στοιχειοθετεί το αδίκημα του άρθρου 83 Ν. 3386/2005, μπορεί, εν συνεχεία, να καταστεί θύμα εμπορίας ανθρώπων Κυριαζή Τ., ό.π., σελ. 18, Συκιώτου Αθ., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια: θύμα, δράστης και κατασταλτικές στρατηγικές, Εκδ. Σάκκουλα 2003, σελ. 91, Sampani C., ό.π., σελ Sampani C., ό.π. 21 Βλ. και Κυριαζή Τ., ό.π., σελ. 21 επ., Συκιώτου Αθ., ό.α.π., σελ. 91 επ., της ιδίας, Ευρωπαϊκή Ένωση - Οργανωμένο Έγκλημα - Παράνομη Διακίνηση Ανθρώπων : Μία ιδιόρρυθμη δυναμική διαλεκτική σχέση, ΠοινΧρον 2008, σελ

15 Β. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Με φόντο τις εξελισσόμενες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες οι σχετικοί με το πολυδιάστατο και διακρατικό φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων προβληματισμοί, οι θέσεις, οι προτάσεις, οι κατευθύνσεις και οι λύσεις αποτυπώνονται σε διεθνή και ευρωπαϊκά νομοθετικά κείμενα, υπό την επίδραση των οποίων διαμορφώνονται και οι αντίστοιχες ελληνικές νομοθετικές ρυθμίσεις, συναπαρτίζοντας το σχετικό με την εμπορία ανθρώπων νομοθετικό τοπίο. Η παρουσίαση του νομοθετικού πλαισίου επιχειρείται στην παρούσα ενότητα με κύρια σημεία αναφοράς την εννοιολογική προσέγγιση της εμπορίας ανθρώπων, καθώς και τη ρύθμιση του φαινομένου σε κατασταλτικό και προληπτικό επίπεδο. 1. Διεθνές και ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο α. Τα πρώτα διεθνή νομοθετικά κείμενα Αντικείμενο των πρώτων διεθνών νομοθετικών κειμένων, που εκδόθηκαν από το 1807 έως το 1890, αποτέλεσε το εμπόριο δούλων και η λήψη μέτρων με σκοπό την κατάργησή του. 22 Στα μονοπάτια της διαδρομής του χρόνου διαπιστώνεται η μετάβαση των διεθνών νομοθετικών πρωτοβουλιών από την παρεμπόδιση του εμπορίου δούλων στην καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων. Η πρώτη διεθνής θεσμική προσπάθεια αντιμετώπισης του φαινομένου της εμπορίας ανθρώπων κατεγράφη το έτος 1904 στο Παρίσι με την υιοθέτηση της Διεθνούς Συμφωνίας για την Καταστολή της Εμπορίας Λευκής Σαρκός 23, η οποία αποσκοπούσε στην προστασία των ευρωπαίων (λευκών) γυναικών από τα κυκλώματα σωματεμπόρων 24, δεν περιείχε, όμως, πρόβλεψη για την τιμωρία των δραστών. Ακολούθησε έτσι η υπογραφή το 1910 στην ίδια ως άνω πόλη, της Διεθνούς Σύμβασης για την Καταστολή της Εμπορίας Λευκής Σαρκός 25, την οποία 13 κράτη 22 Βλ. αναλυτικά Magliveras K., Combating trafficking in persons: the role and action of international organisations, Εκδ. Σάκκουλα 2007, σελ International Agreement for the Suppression of the White Slave Traffic 24 Κυριαζή Τ., Εμπορία Ανθρώπων, Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο Προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2010, σελ. 1, 2, Magliveras K., ό.π., σελ. 13 υποσημείωση International Convention for the Suppression of the White Slave Traffic 15

16 επικύρωσαν και δεσμεύτηκαν να εφαρμόσουν. Η αναφορά, ωστόσο, των παραπάνω νομοθετικών κειμένων σε καταπολέμηση του εμπορίου «λευκής σαρκός» επισημαίνεται ως υποθάλπουσα τον προσδιορισμό του πεδίου εφαρμογής των προβλεπόμενων μέτρων προστασίας επί τη βάσει φυλετικών κριτηρίων 26. Το 1921 στη Γενεύη υιοθετήθηκε, υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών, η Διεθνής Σύμβαση για την Καταστολή της Παράνομης Διακίνησης Γυναικών και Παιδιών 27, η οποία προέβλεπε συνεργασία των κρατών μελών για τη δίωξη των δραστών, αλλά και λήψη μέτρων για την προστασία των γυναικών και παιδιών που μετακινούνταν ως μετανάστες, ενώ το 1933 υπεγράφη, επίσης στη Γενεύη, η Διεθνής Σύμβαση για την Καταστολή της Παράνομης Διακίνησης Ενήλικων Γυναικών 28. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι το διαμορφωθέν με τα πρώτα νομοθετικά κείμενα προστατευτικό πεδίο απαντούσε σε αξιόποινες πράξεις εμπορίας ανθρώπων υπό τη μορφή βασικά της διεθνικής σωματεμπορίας, απέτυχε δε να ανταποκριθεί στην ταχεία εξάπλωση και τις διαρκώς εξελισσόμενες μορφές του φαινομένου 29. β. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Οι βασικές προβλέψεις των προαναφερθέντων νομοθετικών κειμένων ενσωματώθηκαν στη Συνθήκη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για την Καταστολή της Παράνομης Διακίνησης Προσώπων και την εκμετάλλευση της Πορνείας Άλλων 30, η οποία εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση το 1949, υπεγράφη στις 21 Μαρτίου του 1950 και τέθηκε σε ισχύ στις 25 Ιουλίου του επόμενου έτους 31. Επρόκειτο για την πρώτη νομοθετική προσπάθεια προσέγγισης του φαινομένου στα πλαίσια του νεοσύστατου τότε Ο.Η.Ε., η οποία, όμως, δεν απέδωσε καρπούς, καθώς κρίσιμα ζητήματα παρέμειναν αρρύθμιστα. 26 Βλ. Tσακλάγκανου Γ., Ιδρυτική Συνάντηση του Ελληνικού Δικτύου της Παγκόσμιας Πορείας Γυναικών, Θεσμική αντιμετώπιση του trafficking σε διεθνές επίπεδο, σε διαδικτυακό σύνδεσμο 27 International Convention for the Suppression of the Traffic in Women and Children Η Ελλάδα κύρωσε την εν λόγω Σύμβαση με το Ν.Δ. της 20 ης Οκτωβρίου (ΦΕΚ Α 220). 28 International Convention for the Suppression of the Traffic in Women of Full Age Η Ελλάδα την κύρωσε με τον Α.Ν. 360/1936 (ΦΕΚ Α 233). 29 Κυριαζή Τ., ό.π., σελ United Nations Convention for the Suppression of the Traffic in Persons and of the Exploitation of the Prostitution of Others 31 European Parliament, Directorate General for Research-Working Paper-Trafficking in Women, Civil Liberties Series 2000, σελ. 32, Magliveras K., ό.π., σελ

17 Από τη δεκαετία του 1990 κι έπειτα οι μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, Συμβούλιο της Ευρώπης και Ευρωπαϊκή Ένωση) δραστηριοποιήθηκαν ενεργά γύρω από την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων με τη διοργάνωση τακτικών συναντήσεων. Ξεχώρισε η 4 η Παγκόσμια Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τις Γυναίκες, που συνήλθε το 1995 στο Πεκίνο, στο πλαίσιο των εργασιών της οποίας υιοθετήθηκε το Πρόγραμμα Δράσης του Πεκίνου, το οποίο και αποτέλεσε τη βάση για τη θέσπιση των σημαντικότερων νομοθετικών κειμένων των παραπάνω οργανισμών. Τον Δεκέμβριο του 2000, έπειτα από διετείς διαβουλεύσεις των κρατών, υπεγράφη στο Παλέρμο η Σύμβαση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος 32, συνοδευόμενη από τρία Πρόσθετα Πρωτόκολλα : α) το Πρωτόκολλο κατά της λαθραίας διακίνησης μεταναστών από την ξηρά, τη θάλασσα και τον αέρα, β) το Πρωτόκολλο για την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία της εμπορίας ανθρώπων, ιδιαίτερα των γυναικών και των παιδιών και γ) το Πρωτόκολλο κατά της παράνομης κατασκευής και διακίνησης πυροβόλων όπλων, τμημάτων και συστατικών τους, και πυρομαχικών. Στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο για την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία της παράνομης εμπορίας ανθρώπων, ιδίως των γυναικών και των παιδιών 33 βρήκε τη νομοθετική της έκφραση η σπουδαιότερη σε επίπεδο Ο.Η.Ε. κίνηση προς την κατεύθυνση της καταπολέμησης της εμπορίας ανθρώπων. Ως στόχοι του διεθνούς αυτού νομοθετικού κειμένου προσδιορίζονται η πρόληψη και καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, ιδιαίτερα δε των γυναικών και των παιδιών, η προστασία και αρωγή στα θύματα με την υπόμνηση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και η προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών για την επίτευξη των ανωτέρω στόχων (άρθρο 2). Στο Πρωτόκολλο συναντάται ακόμα ο εννοιολογικός προσδιορισμός της εμπορίας ανθρώπων (άρθρο 3), η πρόβλεψη για ποινικοποίηση των συμπεριφορών που εμπίπτουν στην έννοια της εμπορίας ανθρώπων, της απόπειρας και της συμμετοχής σε αυτές, καθώς και της τέλεσης αυτών στα πλαίσια του οργανωμένου εγκλήματος (άρθρο 5), όπως επίσης και ένα πλέγμα ρυθμίσεων για την νομοθετική υλοποίηση των εξαγγελλόμενων στόχων και 32 United Nations Convention against Transnational Organized Crime 33 Protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime 17

18 ειδικότερα για την προστασία και αρωγή των θυμάτων (άρθρα 6-8), την πρόληψη του φαινομένου (άρθρο 9) και τη διακρατική συνεργασία (άρθρα 10-13). Σύμφωνα με τον ορισμό που περιέχεται στο άρθρο 3 του Πρωτοκόλλου, εμπορία ανθρώπων συνιστά η στρατολόγηση, μετακίνηση, μεταφορά, υπόθαλψη ή υποδοχή προσώπων με το μέσο της απειλής ή τη χρήση βίας ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, απαγωγής ή απάτης, με την κατάχρηση εξουσίας ή εκμετάλλευση μιας ευάλωτης θέσης ή την παροχή ή αποδοχή πληρωμών ή ωφελημάτων για την απόσπαση της συναίνεσης προσώπου που ασκεί εξουσία επί άλλου προσώπου με σκοπό την εκμετάλλευσή του. Η εκμετάλλευση περιλαμβάνει, κατ ελάχιστο, την εκμετάλλευση της πορνείας άλλων ή άλλες μορφές σεξουαλικής εκμετάλλευσης, την αναγκαστική εργασία ή υποχρεωτική παροχή υπηρεσιών, τη δουλεία ή όμοιες με αυτήν πρακτικές ή την αφαίρεση οργάνων του σώματος. Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει το άρθρο 14 παρ. 2 του Πρωτοκόλλου, το οποίο καθιερώνει την απαγόρευση της διακριτικής μεταχείρισης των θυμάτων με την πρόβλεψη ότι τα θεσπιζόμενα μέτρα θα πρέπει να ερμηνεύονται και να εφαρμόζονται κατά τρόπο που να μην συνιστά δυσμενή διάκριση των ατόμων για το λόγο ότι αυτά αποτελούν θύματα εμπορίας. Το Πρωτόκολλο του Παλέρμο τέθηκε σε ισχύ στις Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος και τα τρία Πρωτόκολλα που προσαρτήθηκαν σε αυτήν με το Ν. 3875/ γ. Συμβούλιο της Ευρώπης Επόμενο σταθμό της περιήγησής μας στον ευρωπαϊκό, πλέον, νομοθετικό χάρτη αποτελούν οι πρωτοβουλίες που το Συμβούλιο της Ευρώπης ανέπτυξε στο πλαίσιο της ενασχόλησής του με το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων, οι οποίες διαπνέονται από το σεβασμό και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα δύο βασικά όργανα του Συμβουλίου της Ευρώπης, η Επιτροπή Υπουργών και η Κοινοβουλευτική Συνέλευση υιοθέτησαν μια σειρά από συστάσεις, στο ρυθμιστικό πεδίο των οποίων εμπίπτουν οι διάφορες μορφές της εμπορίας ανθρώπων. Από τις συστάσεις αυτές ενδιαφέρον στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας 34 Βλ. Magliveras K., ό.π., σελ Φ.Ε.Κ. Α 158/

19 παρουσιάζουν οι ακόλουθες: R (1991) 11 σχετικά με την σεξουαλική εκμετάλλευση, την πορνογραφία, την πορνεία και την εμπορία παιδιών και νεαρών ενηλίκων ( concerning sexual exploitation, pornography and prostitution of, and trafficking in children and young adults ), R (1996) 1286 για την ανάπτυξη ευρωπαϊκής στρατηγικής για τα παιδιά ( on a European strategy for children ), R (1997) 1336 για την μάχη ενάντια στην εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας ως ζητήματος προτεραιότητας ( on combating child labour exploitation as a matter of priority ), R (2002) 1545: εκστρατεία ενάντια στην παράνομη διακίνηση γυναικών ( campaign against trafficking in women ), R (2003) 1611 για την εμπορία οργάνων στην Ευρώπη ( on trafficking in organs in Europe ). 36 Τα ανωτέρω νομοθετικά κείμενα, περιέχουν μέτρα για την πρόληψη και καταστολή της εμπορίας ανθρώπων και αναδεικνύουν την ανθρωποκεντρική προσέγγιση του φαινομένου, στερούνται, όμως, νομικής δεσμευτικότητας. 37 Στο πλαίσιο της μελέτης της δράσης του Συμβουλίου της Ευρώπης αξίζει να αναφερθεί και η υπογραφή της Σύμβασης για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο το 2001 στη Βουδαπέστη με ρυθμιστικό αντικείμενο τη διακίνηση πορνογραφικού υλικού. Η σημαντικότερη παρέμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης στον τομέα της αντιμετώπισης της εμπορίας ανθρώπων εκδηλώθηκε με τη Σύμβαση για την ανάληψη δράσης ενάντια στην εμπορία ανθρώπων, η οποία υπεγράφη το 2005 στη Βαρσοβία 38. Η αξία του νομοθετικού αυτού κείμενου έγκειται στην υιοθέτηση μιας ανθρωποκεντρικής θεώρησης του φαινομένου, η οποία απορρέει από την αναγνώριση ότι η εμπορία ανθρώπων συνιστά παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (προοίμιο Σύμβασης). Πρόκειται για μία Σύμβαση με αντικείμενο ευρύτερο σε σχέση με εκείνο του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου του Παλέρμο, καθώς αφορά σε όλες τις μορφές εμπορίας ανθρώπων, ανεξάρτητα από τον εθνικό ή διεθνικό χαρακτήρα τους και ανεξάρτητα από τη σύνδεσή τους ή μη με το οργανωμένο έγκλημα (άρθρο 2). Όσο αφορά την εννοιολογική οριοθέτηση της εμπορίας ανθρώπων, στο άρθρο 4 της υπό μελέτη Σύμβασης υιοθετείται ο ίδιος ορισμός με εκείνον του Πρωτοκόλλου του Παλέρμο. Στο ίδιο άρθρο προσδιορίζεται εννοιολογικά και το θύμα της εμπορίας ανθρώπων. Στόχους της Σύμβασης αποτελούν, κατ άρθρο 1, η πρόληψη και καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων με 36 Για τις συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης βλ Κυριαζή Τ., ό.π., σελ Council of Europe Convention on action against trafficking in human beings 19

20 ταυτόχρονη εξασφάλιση της ισότητας των φύλων, η προστασία των δικαιωμάτων των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων, η διαμόρφωση ενός πλαισίου προστασίας και αρωγής των θυμάτων και των μαρτύρων, η εξασφάλιση των προϋποθέσεων αποτελεσματικής έρευνας και δίωξης, καθώς και η προώθηση της διεθνούς συνεργασίας για τη δράση ενάντια στην εμπορία ανθρώπων, ενώ οι σχετικές νομοθετικές προβλέψεις συναντώνται στα επόμενα κεφάλαια της Σύμβασης. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στην αρχή της μη διάκρισης των θυμάτων, την οποία εισάγει το άρθρο 3 της Σύμβασης, αλλά και στην απεξάρτηση της παροχής βοήθειας στα θύματα από τη διάθεσή τους να καταθέσουν ως μάρτυρες, την οποία προβλέπει το άρθρο 12 παρ. 6. Στα θέματα ουσιαστικού ποινικού δικαίου αναφέρονται τα άρθρα της Σύμβασης, στα οποία συναντάται η πρόβλεψη ποινικοποίησης των πράξεων που συνιστούν εμπορία ανθρώπων (άρθρο 18), της εν γνώσει χρήσης των υπηρεσιών του θύματος εμπορίας ανθρώπων (άρθρο 19), των πράξεων που συνδέονται με ταξιδιωτικά ή αποδεικτικά της ταυτότητας ενός προσώπου έγγραφα, κατά τρόπο που διευκολύνει την τέλεση πράξεων εμπορίας ανθρώπων (άρθρο 20), της συμμετοχής και της απόπειρας τέλεσης των πράξεων των άρθρων 18 και 20 (άρθρο 21), καθώς και οι προβλέψεις για την αναγνώριση της ευθύνης των νομικών προσώπων, η οποία μπορεί να είναι ποινική, αστική ή διοικητική (άρθρα 22-23), τη διαμόρφωση επιβαρυντικών περιστάσεων (άρθρο 24), τη συνεκτίμηση προηγούμενων καταδικών για συναφή αδικήματα (άρθρο 25) και τη μη επιβολή ποινικών κυρώσεων σε θύματα για τις παράνομες δραστηριότητες στις οποίες εξαναγκάστηκαν να προβούν συνεπεία του γεγονότος ότι αποτέλεσαν θύματα εμπορίας ανθρώπων (άρθρο 26). Η χώρα μας υπέγραψε την ανωτέρω Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά δεν την έχει μέχρι σήμερα κυρώσει με νόμο. δ. Ευρωπαϊκή Ένωση Η αναληφθείσα σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης δράση σχετικά με την πρόληψη και καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, όπως αυτή εκδηλώθηκε μέσα από τις νομοθετικές πρωτοβουλίες των οργάνων της, αλλά και τις αποδοχές των κρατών-μελών, συνέτεινε στη διαμόρφωση ενός πληρέστερου νομοθετικού πλαισίου. Ενόψει, μάλιστα, της συνεχούς έκδοσης σχετικών νομοθετικών πράξεων θα μπορούσε να γίνει λόγος για ένα ενωσιακό νομοθετικό πλαίσιο ανοιχτό σε 20

21 παρεμβάσεις και προσαρμογές. Τη νομοθετική αυτή δράση πλαισιώνουν χρηματοδοτικά προγράμματα μέσω των οποίων προάγεται η συνεργασία μεταξύ των αρμόδιων φορέων τόσο εντός των συνόρων των κρατών μελών όσο και μεταξύ γειτονικών μη κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και υλοποιούνται σημαντικές πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων. Η πρώτη προσπάθεια εννοιολογικής προσέγγισης της εμπορίας ανθρώπων συναντάται στη Σύμβαση της Ευρωπαϊκής Αστυνομικής Υπηρεσίας (Σύμβαση Europol) του 1995, την οποία η Ελλάδα κύρωσε με το Ν. 2605/ Σύμφωνα με τον ορισμό της Σύμβασης Europol, όπως αυτός συμπληρώθηκε αργότερα με την απόφαση του Συμβουλίου της , εμπορία ανθρώπων αποτελεί η υπαγωγή προσώπου στην πραγματική και παράνομη εξουσία άλλων προσώπων με χρήση βίας, απειλής, με κατάχρηση σχέσης εξάρτησης ή με δόλο, με σκοπό ιδίως την εκμετάλλευση της πορνείας, άλλες μορφές γενετήσιας εκμετάλλευσης και βίας κατά ανηλίκων ή την εμπορία έκθετων παιδιών. Στις εν λόγω μορφές εκμετάλλευσης συγκαταλέγεται και η παραγωγή, πώληση ή κατ άλλο τρόπο διανομή πορνογραφικού υλικού στο οποίο εμφανίζονται παιδιά. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο πλαίσιο της ενασχόλησής του με την εμπορία ανθρώπων, έχει προχωρήσει στην έκδοση σημαντικού αριθμού ψηφισμάτων, με τα οποία καλεί τα όργανα της Ένωσης και τα κράτη-μέλη να προβούν σε συγκεκριμένες ενέργειες για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Ως σημαντικότερα και πιο πρόσφατα ψηφίσματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου μπορούν να αναφερθούν τα ακόλουθα: Σχετικά με την εμπορία ανθρώπων 40 Σχετικά με τους ανηλίκους θύματα βίας 41 Σχετικά με τα μέτρα προστασίας των ανηλίκων στην Ευρωπαϊκή Ένωση Βλ. αναλυτικά Κυριαζή Τ., ό.π., σελ. 55, Συκιώτου Αθ., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια: θύμα, δράστης και κατασταλτικές στρατηγικές, Εκδ. Σάκκουλα 2003, σελ. 133 επ., της ιδίας, Ευρωπαϊκή Ένωση - Οργανωμένο Έγκλημα - Παράνομη Διακίνηση Ανθρώπων : Μία ιδιόρρυθμη δυναμική διαλεκτική σχέση, ΠοινΧρον 2008, σελ. 210, Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Η εμπορία ανθρώπων στο διεθνές περιβάλλον και η ποινική της αντιμετώπιση στο ελληνικό δίκαιο, σε Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., Κοσμίδη Χ., Δημήτραινα Γ., Ο νέος νόμος 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, Εκδ. Σάκκουλα 2003, σελ. 23, European Parliament, ό.π., σελ ΕΕ C 032 της , σελ. 88 επ. Σε αυτό περιέχεται ορισμός της εμπορίας ανθρώπων με χαρακτηριστικά γνωρίσματα την αναφορά μόνο σε μετανάστες και την κάλυψη κάθε μορφής εκμετάλλευσης 41 ΕΕ C 320 της , σελ. 190 επ. 42 EE C 020 της , σελ. 170 επ. 21

22 Σχετικά με την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών 43 Σχετικά με τη βία κατά γυναικών και το πρόγραμμα Daphne 44 Σχετικά με τον αγώνα κατά του οργανωμένου εγκλήματος που σχετίζεται με το παράνομο εμπόριο 45 Σχετικά με πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, ιδίως των γυναικών 46 Σχετικά με την εμπορία παιδιών και τα παιδιά στρατιώτες 47 Σχετικά με την πρωτοβουλία της Ελληνικής Δημοκρατίας για την έκδοση της απόφασης-πλαισίου του Συμβουλίου όσον αφορά την πρόληψη και καταστολή της εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων και ιστών 48 Σχετικά με την ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο εν όψει του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Θεσσαλονίκης σχετικά με την ανάπτυξη μίας κοινής πολιτικής για την παράνομη μετανάστευση, την παράνομη διακίνηση και την εμπορία ανθρώπων, τα εξωτερικά σύνορα και την επαναπροώθηση των παρανόμως διαμενόντων 49 Σχετικά με την πρόληψη της εμπορίας ανθρώπων 50 Βάσει των δύο πρώτων ψηφισμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, όπως αυτά αναφέρθηκαν παραπάνω, το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης υιοθέτησε την Κοινή Δράση της 24ης Φεβρουαρίου σχετικά με την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών, κατ εφαρμογή του άρθρου Κ.3 της τότε ισχύουσας Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο κείμενο 43 EE C 371 της , σελ. 210 επ. 44 EE C 175 της , σελ. 233 επ. Το πρόγραμμα DAPHNE, όπως και τα προγράμματα STOP, PHARE, TACIS, EQUAL και AGIS αποτελούν τις σημαντικότερες από τις χρηματοδοτούμενες από την Ευρωπαϊκή Ένωση δράσεις που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν το οργανωμένο έγκλημα και την εμπορία ανθρώπων στο σύνολό της, δηλαδή σε επίπεδο πρόληψης, δίωξης των δραστών και προστασίας των θυμάτων, στηριζόμενες στη συνεργασία μεταξύ διεθνών οργανισμών, κρατικών φορέων και μη κυβερνητικών οργανώσεων τόσο εντός των συνόρων των κρατών μελών όσο και μεταξύ γειτονικών κρατών που δεν αποτελούν απαραίτητα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για τις πρωτοβουλίες αυτές βλ. αναλυτικά Δίκτυο Αριάδνη κατά της Εμπορίας Ανθρώπων, Καταπολεμώντας την εμπορία ανθρώπων, Προβλήματα και προοπτικές, Εκδ. Σάκκουλα, 2007, σελ. 72, 76, Κυριαζή Τ., ό.π., σελ. 120, Diamantopoulou A., Trafficking in women: the misery behind the fantasy, σε Τιμητικό Τόμο Α. Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου, Εκδ. Σάκκουλα 2003, σελ. 328, 329, European Parliament, ό.π., σελ. 24, ΕΕ C 377 της , σελ. 363 επ. 46 ΕΕ C 260 της σελ. 4 επ. 47 ΕΕ C 074 E της , σελ. 854 επ. 48 ΕΕ C 82 E της , σελ. 580 επ. 49 ΕΕ C 092 E της , σελ. 400 επ. 50 EE C 341 E της , σελ. 18 επ. 51 Κοινή Δράση 97/154/ΔΕΥ, EE L 063 της , σελ. 2 επ. 22

23 αυτής η εμπορία ανθρώπων συναρτάται προς τη μετακίνηση από τρίτη χώρα, ενώ ο σκοπός τέλεσης του εγκλήματος περιορίζεται στην από κερδοσκοπία σεξουαλική εκμετάλλευση. Το 1999 συνήλθε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στο Τάμπερε της Φιλανδίας με κύριο άξονα τη συζήτηση ζητημάτων δικαιοσύνης και εσωτερικών υποθέσεων 52. Στη Σύνοδο αυτή η αντιμετώπιση της εμπορίας ανθρώπων προβλήθηκε ως ζήτημα πρώτης προτεραιότητας για την Ευρωπαϊκή Ένωση, επιλογή που επικυρώθηκε και από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. 53 Το έτος 2000 καταγράφηκε η εκ μέρους του Συμβουλίου υιοθέτηση της απόφασης για την υπογραφή της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με την καταπολέμηση του διεθνούς οργανωμένου εγκλήματος και των πρόσθετων πρωτοκόλλων που αφορούν στην καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και ειδικότερα γυναικών και παιδιών και της μεταφοράς μεταναστών δια ξηράς, αέρος και θαλάσσης εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (Απόφαση 2001/87/ΕΚ της 8ης Δεκεμβρίου ). Η έντονη, πάντως, δραστηριοποίηση του Συμβουλίου στον τομέα της αντιμετώπισης της εμπορίας ανθρώπων εκδηλώνεται μέσα από την έκδοση αποφάσεων-πλαίσιο και οδηγιών. Πρόκειται συγκεκριμένα για τις ακόλουθες : Απόφαση-πλαίσιο 2001/220/ΔΕΥ, της 15ης Μαρτίου 2001, σχετικά με το καθεστώς των θυμάτων σε ποινικές διαδικασίες 55 Απόφαση-πλαίσιο 2002/629/ΔΕΥ, της 19ης Ιουλίου 2002, για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων 56 Η απόφαση-πλαίσιο της 19ης Ιουλίου 2002 λειτούργησε ως εργαλείο για την υιοθέτηση ενός κοινού τρόπου προσέγγισης της εμπορίας ανθρώπων από τις νομοθεσίες των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ειδικότερα, στην εν λόγω απόφαση-πλαίσιο συναντάται η πρόβλεψη για τη λήψη των κατάλληλων και αναγκαίων μέτρων για την ποινικοποίηση των πράξεων που συνιστούν εμπορία ανθρώπων, καθώς και για την ποινικοποίηση της προτροπής, βοήθειας, εξώθησης ή απόπειρας διάπραξης των πράξεων αυτών (άρθρα 1-2), παρέχοντας παράλληλα τα στοιχεία για την εννοιολογική οριοθέτηση της εμπορίας ανθρώπων, ορίζεται ένα πλαίσιο απειλούμενων ποινών (άρθρο 3), προβλέπεται η θέσπιση ευθύνης για τα 52 Κυριαζή Τ., ό.π., σελ Συμεωνίδου- Καστανίδου Ε., ό.α.π., σελ. 18, Diamantopoulou A., ό.π., σελ ΕΕ L 030 της , σελ. 44 επ. 55 EE L 82 της , σελ EE L 203 της , σελ

24 νομικά πρόσωπα (άρθρα 4-5), τίθενται οι προϋποθέσεις της δίωξης και τα κριτήρια αρμοδιότητας (άρθρο 6), καθώς και οι όροι προστασίας και συνδρομής στα θύματα (άρθρο 7). Η έκδοση της απόφασης-πλαισίου 2002/629/ΔΕΥ σήμανε την παύση της ισχύος της Κοινής Δράσης 97/154/ΔΕΥ (άρθρο 9). Τη νομοτυπική μορφή της εμπορίας ανθρώπων, όπως αυτή περιγράφεται στο άρθρο 1, πληρούν οι πράξεις στρατολόγησης, μεταφοράς, μεταβίβασης, υπόθαλψης και εν συνεχεία παραλαβής ενός προσώπου, συμπεριλαμβανομένης της ανταλλαγής ή μεταβίβασης του ελέγχου επί του προσώπου αυτού όταν τελούνται με τη χρήση ενός εκ των ακόλουθων μέσων: α) εξαναγκασμού, βίας ή απειλής, συμπεριλαμβανομένης της απαγωγής, β) δόλου ή απάτης, γ) με κατάχρηση εξουσίας ή μιας ευπαθούς θέσης, τέτοιας ώστε το πρόσωπο να μην έχει άλλη αποδεκτή δυνατότητα παρά να υποταγεί στην κατάχρηση ή δ) την παροχή ή λήψη πληρωμών ή οφελών για την επίτευξη της συναίνεσης προσώπου το οποίο ασκεί έλεγχο επί άλλου προσώπου με σκοπό την εκμετάλλευση της εργασίας ή των υπηρεσιών αυτού ή την εκπόρνευση ή σεξουαλική του εκμετάλλευση, συμπεριλαμβανομένης και της πορνογραφίας. Η Ελλάδα κατά τη μεταφορά της απόφασης-πλαισίου στην εσωτερική έννομη τάξη με τους Ν. 3064/2002 και Ν. 3625/2007 εμφανίστηκε συνεπής ως προς την ενσωμάτωση ορισμένων προβλέψεων, εισήγαγε, όμως, και κάποιες γλωσσολογικές αποκλίσεις σχετικές με τους χρησιμοποιούμενους για την περιγραφή των τρόπων και των μέσων τέλεσης της εμπορίας ανθρώπων όρους, ξεπέρασε τα ελάχιστα προβλεπόμενα όρια στους τομείς της δικαιοδοσίας και των επαπειλούμενων ποινών, ενώ υπήρξαν και ρυθμίσεις που δεν ενσωματώθηκαν στο ελληνικό δίκαιο. 57 Οδηγία 2004/81/ΕΚ, της 29ης Απριλίου 2004, σχετικά με τον τίτλο παραμονής που χορηγείται στους υπηκόους τρίτων χωρών θύματα εμπορίας ανθρώπων ή συνέργειας στη λαθρομετανάστευση, οι οποίοι συνεργάζονται με τις αρμόδιες αρχές 58 Τις κατευθύνσεις της ανωτέρω οδηγίας, η οποία εξαρτά την αρωγή στα θύματα από τη συνεργασία τους με τις αρχές, χωρίς να αποκλείει πάντως τη δυνατότητα ευνοϊκότερων ρυθμίσεων, υιοθέτησε ο έλληνας νομοθέτης με την 57 Για τα ζητήματα αυτά θα γίνει λόγος στα οικεία κεφάλαια, βλ. αναλυτικότερα και Kaiafa-Gbandi M., Chatzinikolaou N., Giannakoula A., Papakuriakou Th., The FD on combating trafficking in human beings - Evaluating its fundamental attributes as well as its transposition in Greek criminal law, in A. Weyembergh and V. Santamaria, The evaluation of European criminal law 2009, κυρίως σελ. 145 επ., 164 επ. 58 ΕΕ L 261 της , σελ. 19 επ. 24

25 εισαγωγή του κεφαλαίου Θ περί «χορήγησης και ανανέωσης άδειας διαμονής σε θύματα εμπορίας ανθρώπων ή παράνομης διακίνησης μεταναστών» στο Ν. 3386/ Στη μάχη κατά της εμπορίας ανθρώπων ενεργό ρόλο διαδραμάτισε και η Επιτροπή με την ανάπτυξη στρατηγικών πρόληψης και καταπολέμησης του φαινομένου. 60 Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τρεις αποφάσεις της Επιτροπής με αντικείμενο τη σύσταση συμβουλευτικής ομάδας εμπειρογνωμόνων σχετικά με την εμπορία ανθρώπων και το διορισμό των μελών της. 61 Η ομάδα εμπειρογνωμόνων σχετικά με την εμπορία ανθρώπων, αποτελούμενη από κυβερνήσεις, υπηρεσίες επιβολής του νόμου, μη κυβερνητικές οργανώσεις, διεθνείς οργανισμούς και πανεπιστήμια, συνεδρίασε τον Οκτώβριο του 2008 και εξέδωσε γραπτή γνώμη με βασικά σημεία αναφοράς την ανάγκη θέσπισης του κατάλληλου νομικού πλαισίου σε κάθε χώρα, την σημασία της ανάδειξης και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ιδίως των δικαιωμάτων των παιδιών, την αξία της σύνδεσης των σχετικών με την εμπορία ανθρώπων κυβερνητικών πολιτικών με εκείνες που αφορούν στον τομέα της μετανάστευσης, την προαγωγή της σχετικής με την εμπορία ανθρώπων έρευνας και την παρακολούθηση των επιπτώσεων των πολιτικών καταπολέμησης της εμπορίας ανθρώπων 62. Κατόπιν τούτου και μετά τη διεξαγωγή εκτίμησης επιπτώσεων, η Επιτροπή κατέθεσε στις 25 Μαρτίου 2009 πρόταση για την έκδοση απόφασης-πλαισίου του Συμβουλίου για την πρόληψη και καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, καθώς και για την προστασία των θυμάτων, με την οποία θα καταργούνταν η απόφαση-πλαίσιο 2002/629/ΔΕΥ 63, την οποία διαδέχθηκε η από 29 Μαρτίου 2010 πρόταση για έκδοση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, το αντικείμενο της 59 Βλ. και Χατζηνικολάου Ν., Η ποινική καταστολή της παράνομης μετανάστευσης και της εμπορίας ανθρώπων στην ελληνική έννομη τάξη: αναζητώντας την αξιολογική συνοχή της μεταξύ τιμωρητικής όξυνσης και θυματολογικής προσέγγισης, ΠοινΔικ 2008, σελ Βλ. Diamantopoulou A., ό.π., σελ. 328, Πρόκειται συγκεκριμένα για τις αποφάσεις 2003/209/ΕΚ της 25ης Μαρτίου 2003 για τη σύσταση συμβουλευτικής ομάδας υπό την επωνυμία «Ομάδα εμπειρογνωμόνων για την εμπορία ανθρώπων» (ΕΕ L 79 της , σελ ), 2007/675/ΕΚ της 17ης Οκτωβρίου 2007 για τη σύσταση ομάδας εμπειρογνωμόνων σχετικά με την εμπορία ανθρώπων (ΕΕ L 277 της , σελ ) και 2008/604/ΕΚ της 22ας Ιουλίου 2008 για τον διορισμό των μελών της ομάδας εμπειρογνωμόνων σχετικά με την εμπορία ανθρώπων (ΕΕ L 194 της , σελ ) 62 Βλ. και Αιτιολογική έκθεση στην πρόταση για την έκδοση νέας απόφασης-πλαισίου του Συμβουλίου, μετέπειτα οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου 63 COM (2009) 136 της , σελ. 50 επ. 25

26 οποίας οριοθετούνταν με τον ίδιο ως άνω τρόπο 64. Στις παραπάνω προτάσεις, οι οποίες υιοθετούσαν και εμπλούτιζαν την ολιστική προσέγγιση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την ανάληψη δράσης κατά της εμπορίας ανθρώπων, με σημεία αναφοράς την πρόληψη, τη δίωξη του εγκλήματος, την προστασία των θυμάτων και τον έλεγχο, αποτυπώθηκε η επιλογή της έκδοσης μιας νέας νομοθετικής πράξης, στην οποία θα ενσωματώνονταν οι διατάξεις της μέχρι τότε ισχύουσας απόφασης-πλαισίου του 2002 με την προσθήκη νέων διατάξεων και τη συμπλήρωσή τους με μέτρα μη νομοθετικού χαρακτήρα. Προτεινόμενο νομικό μέσο υλοποίησης των ανωτέρω στόχων αποτέλεσε αρχικά η απόφαση-πλαίσιο και έπειτα η οδηγία, ενόψει του ότι μετά τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης της Λισσαβόνας για την προσέγγιση των νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων των κρατών μελών στον τομέα του ποινικού δικαίου προβλέπεται η έκδοση οδηγιών. Την ικανοποίησή της για την ολιστική και ολοκληρωμένη προσέγγιση της προτεινόμενης οδηγίας εξέφρασε μάλιστα με την υιοθέτηση σχετικής γνωμοδότησης και η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΟΑΚΕ), η οποία αποτελεί συμβουλευτικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 65 Στις 5 Απριλίου 2011 εκδόθηκε η οδηγία 2011/36/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου «για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και για την προστασία των θυμάτων της, καθώς και για την αντικατάσταση της απόφασης-πλαίσιο 2002/629/ΔΕΥ του Συμβουλίου» 66, η οποία αποτελεί την πιο πρόσφατη σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης νομοθετική πράξη, ο δεσμευτικός χαρακτήρας της οποίας δημιουργεί υποχρέωση των κρατών μελών για συμμόρφωση προς το περιεχόμενό της. 67 ε. Η δράση άλλων διεθνών οργανισμών Στην αντιμετώπιση της εμπορίας ανθρώπων σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν, πέραν του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, του Συμβουλίου της Ευρώπης και της 64 COM (2010) 95 της , σελ. 65 επ. 65 Πρόκειται για την γνωμοδότηση με θέμα «Πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, καθώς και για την προστασία των θυμάτων, με την οποία καταργείται η απόφαση-πλαίσιο 2002/629/ΔΕΥ» (ΕΕ C 51 της , σελ. 50 επ.) 66 EE L 101 της , σελ Για τις προβλέψεις της εκδοθείσας οδηγίας και τις παρεμβάσεις στις οποίες θα πρέπει να προβεί ο έλληνας νομοθέτης προκειμένου να συμμορφωθεί προς αυτές βλ. αναλυτικά κεφ. ΣΤ της παρούσας εργασίας 26