ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ. Τόμος 30ός. Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωσή της ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ. Θεσσαλονίκη

194 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ Τόμος 30ός Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωσή της Θεσσαλονίκη 2012-2013

195 Σταύρος Γ. Γεωργίου Ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ. Παρατηρήσεις για τη διοίκηση της Θεσσαλονίκης στα τέλη του ΙΑ αιώνα Στους δασκάλους μου Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα και Θεόδωρο Κορρέ Η περίπτωση του βέστου καὶ πραίτωρος πάσης Θετταλίας Μιχαήλ είναι αρκετά ενδιαφέρουσα για τη μελέτη της διοίκησης της περιοχής της Θεσσαλονίκης στα τέλη του ΙΑ αιώνα. Ο βέστης Μιχαήλ απαντά σε μια συνοδική απόφαση του έτους 1250, επί πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μανουήλ Β (1244-1254). Πιο συγκεκριμένα σε Σύνοδο στις 4 Μαΐου 1250, στην οικία του άρχοντα Ιωάννη Δούκα στο Νυμφαίον, όπου συμμετείχαν αρκετοί μητροπολίτες και δεσποτικοί άρχοντες, εξετάστηκε η διεκδίκηση εκ μέρους της μονής Ιβήρων της ιδιοκτησίας της μονής της Θεοτόκου Ελεούσης της Στρουμπίτζης (Στρωμνίτσης). Κατά την εξέταση της υπόθεσης, στην παρουσία και του επισκόπου Στρουμπίτζης Μιχαήλ, ο καθηγούμενος της μονής Ιβήρων Νικόλαος παρουσίασε χρυσόβουλλα του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη (1078-1081), του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118) και του τσάρου της Βουλγαρίας Ιωάννη Β Ασέν (Ivan Asen II, 1218-1241), καθώς και παράδοσιν τοπικὴν του βέστου καὶ πραίτωρος πάσης Θετταλίας Μιχαήλ: «... πρὸ(ς) δὲ τούτοις (καὶ) παράδοσιν τοπικὴν γεγονυίαν παρά τινο(ς) Mιχαὴλ βέστου καὶ πραίτ(ο)ρο(ς) πάσ(ης) Θετταλί(ας), ἐπὶ τοῦ μέσου ἐδείκνυε (καὶ) ἐδίδου [ενν. ο καθηγούμενος Nικόλαος] ἀναγινώσκεσθ(αι)» 1. 1. Actes d Iviron, έκδ. J. Lefort - N. Oikonomidès - Denise Papachryssanthou κ.ά., [Archives de l Athos XIV, XVI, XVIII, XIX] τ. I-IV, Paris 1985-1995, τ. III, αρ. 57.1-34, κυρίως 14-15 (4 Μαΐου 1250). Τη συνοδική απόφαση εξέδωσε παλαιότερα ο V. Laurent, Recherches sur l histoire et le cartulaire de Notre-Dame de Pitié à Stroutmitsa, EO 33 (1934) 5-27, κυρίως 23.1-27.4. Από τη σχετική βιβλιογραφία βλ. V. Laurent, Recherches 5-23. Του ίδιου, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, τ. I: Les actes des patriarches, τεύχ. IV: Les regestes de 1208 à 1309, [Le Patriarcat byzantin. Recherches de Diplomatique, d Histoire et de Géographie ecclésiastiques publiées par l Institut Français d Études Byzantines (Paris), Série I] Paris 1971, σ. 118-119, αρ. 1312. E. Herman, Das bischöfliche Abgabenwesen im Patriarchat von Konstantinopel vom XI.

196 Σταύρος Γ. Γεωργίου Από το παραπάνω χωρίο αναφύονται ενδιαφέροντα ερωτήματα, που αφορούν τη χρονολόγηση της υπηρεσίας του βέστη Μιχαήλ και τον τίτλο και το αξίωμα που έφερε, σε σχέση με τις γνώσεις μας για την αυλική ιεραρχία και την επαρχιακή διοίκηση την περίοδο της δράσης του. Η αναφορά πάσης Θετταλίας για το αξίωμα του βέστη Μιχαήλ αφορά βεβαίως τη Θεσσαλονίκη, αφού είναι γνωστή η μετάθεση του ονόματος Θετταλία για την περιοχή της Θεσσαλονίκης στα βυζαντινά χρόνια, κυρίως από τον Θ αιώνα και εξής, όπως έχει διεξοδικά παρουσιάσει σε ειδική μελέτη της η Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα 2. Η χρήση του ονόματος Θετταλία αντί Θεσσαλονίκη ως διοικητικού όρου δεν απαντά μόνο στην περίπτωση του Μιχαήλ, είναι όμως αρκετά σπάνια. Στις λιγοστές γνωστές περιπτώσεις περιλαμβάνονται η αναφορά του θέματος Θεσσαλονίκης ως ἡ Θετταλῶν ἐπαρχία σε χρυσόβουλλον σιγίλλιον του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου (1042-1055) 3, η έμμετρη σφραγίδα του παbis zur Mitte des XIX. Jahrhunderts, OCP 5 (1939) 434-513, κυρίως 456, 464-465. Για τον βέστη Μιχαήλ βλ. και N. Bănescu, La signification des titres de πραίτωρ et de προνοητὴς à Byzance aux XIe et XIIe siècles, στο Miscellanea Giovanni Mercati, τ. III: Letteratura e storia bizantina, [Studi e Testi 123] Città del Vaticano 1946 (ανατ. 1973), σ. 387-398, κυρίως 394. Άννα Π. Αβραμέα, Ἡ βυζαντινὴ Θεσσαλία μέχρι τοῦ 1204. Συμβολὴ εἰς τὴν ἱστορικὴν γεωγραφίαν, [Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου 27] ἐν Ἀθήναις 1974, σ. 34. Αλκμήνη Σταυρίδου- Ζαφράκα, Θεσσαλονίκη, πρώτη πόλις Θετταλίας, στο ΚΔ Δημήτρια, Γ Επιστημονικό συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Από της Ιουστινιανείου εποχής έως και της Μακεδονικής δυναστείας, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Ιερά Μονή Βλατάδων, 18-20 Οκτωβρίου 1989, [Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, Αυτοτελείς εκδόσεις 6] Θεσσαλονίκη 1989, σ. 63-77, κυρίως 75. Στ. Γ. Γεωργίου, Οι τιμητικοί τίτλοι επί Κομνηνών (1081-1185). Συμβολή στη μελέτη των διοικητικών θεσμών του βυζαντινού κράτους, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 202. 2. Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Θεσσαλονίκη (όπως σημ. 1) 63-77. Βλ. και Στ. Π. Κυριακίδης, Tὸ Bολερόν, στο Bυζαντιναὶ μελέται II-V, ἐν Θεσσαλονίκῃ 1939, σ. 27-232 (αρ. IV), κυρίως 209-210 (= EEΦΣΠΘ 3 [1939] 289-494, κυρίως 471-472). Ά. Αβραμέα, Βυζαντινἠ Θεσσαλία (όπως σημ. 1) 30-35. Alkmene Stavridou-Zafraka, Slav Invasions and the Theme Organization in the Balkan Peninsula, Βυζαντιακά 12 (1992) 165-179, κυρίως 176-179. 3. Actes de Lavra, έκδ. P. Lemerle - A. Gouillou - N. Svoronos κ.ά., [Archives de l Athos V, VIII, X, XI], τ. I-IV, Paris 1970-1982, τ. I, αρ. 31.71-75 (Ιούνιος του 1052): «... (καὶ) οὐκ ἐξέσται τινὶ τῶν δικάζειν λαχόντων ἐν τῆ τῆς Θετταλῶν ἐπαρχία ἢ τῶν κατεπάνω τῆς τοιαύτης ἀρχῆς ἢ τῶν στρατηγῶν χρείας ἐκεῖθεν ἐπιζητεῖν, ἢ κανίσκια ἀπαιτεῖν...». Βλ. Fr. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453, [Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit, Reihe A: Regesten, Abteilung I: Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches], τεύχ. 1-5, München - Βerlin 1924-1965 (β έκδ. τευχ. 2-3 από τον P. Wirth 1995, 1977), τεύχ. 2, αρ. 907 (πρώην αρ. 927). Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 210 σημ. 1 (= 472 σημ. 1). Hélène Glykatzi-Ahrweiler, Recherches sur l administration de l empire byzantin aux IXe-XIe siècles, BCH 84 (1960) 1-109 (= αυτοτ. έκδ. Athènes - Paris χ.χ. = Études sur les structures administratives et sociales de Byzance, Variorum Reprints, London 1971, αρ. VIII), κυρίως 83 σημ. 5. Ά. Αβραμέα, Βυζαντινὴ Θεσσαλία (όπως σημ. 1) 34. Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Θεσσαλονίκη (όπως σημ. 1) 75.

Ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ 197 τρικίου Βάρδα Ξιφιλίνου, αδελφού του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Η Ξιφιλίνου (1064-1075), με την επιγραφή: «Τοῦ [π]ατρικίου Βαρδᾶ τοῦ Ξιφιλίνου / λόγων εἰμὶ κλεὶς Θετταλῶν στρατηγέτου» 4, και η αναφορά στον Θετταλῶν στρατηλάτην στο επίγραμμα Εἰς στρατηγὸν Κατακαλών, που σώζεται μαζί με άλλα στιχουργήματα, εν μέρει του Χριστοφόρου Μυτιληναίου, στον κώδικα Palatinus gr. 367, φφ. 143v-146v, του ΙΔ αιώνα 5. Ο βέστης και πραίτωρ Μιχαήλ ήταν λοιπόν ανώτερος αξιωματούχος του θέματος Θεσσαλονίκης. Το θέμα Θεσσαλονίκης δημιουργήθηκε κατά την Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα περί τα τέλη του Η ή τις αρχές του Θ αιώνα 6, αν και η πρώτη γνωστή αναφορά στρατηγού Θεσσαλονίκης γίνεται στο Τακτικόν Uspensky (842-843) 7 και στρατηγοῦντος στον Βίον του Γρηγορίου 4. V. Laurent, Les bulles métriques dans la sigillographie byzantine, [Archives de l Orient Chrétien 2] Bucarest - ἐν Ἀθήναις 1932, αρ. 526 (= Ελληνικά 6 [1933] 205-230, κυρίως 219) (= A. Mordtmann, Sur les sceaux et plombs byzantins. Conférence tenue dans la Société Littéraire Grecque, Constantinople 1873, σ. 50-52, αρ. 27. Του ίδιου, Περὶ βυζαντινῶν μολυβδοβούλλων, μετάφρ. Α. Λιούμα, ΕΦΣΚ 7 [1872-1873] 57-81, κυρίως 76-77, αρ. 27. M. Froehner, Bulles métriques, Annuaire le la Société Française de Numismatique et d Archéologie 6 [1882] 40-66, κυρίως 64, αρ. 102 [τέλη του ΙΑ αιώνα] [= Bulles métriques, Paris 1882, σ. 29, αρ. 102]. G. Schlumberger, Sigillographie de l empire byzantin, Paris 1884 [ανατ. Torino 1963], σ. 167-168, αρ. 7, 717, αρ. 6 [ΙΑ αιώνας]). Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 209-210 (= 471-472). P. Lemerle, Philippes et la Macédoine orientale à l époque chrétienne et byzantine. Recherches d histoire et d archéologie. Texte, [Bibliothèque des Écoles Françaises d Athènes et de Rome, publiée sous les auspices du Ministère de l éducation nationale 158] Paris 1945, σ. 158. Ά. Αβραμέα, Βυζαντινὴ Θεσσαλία (όπως σημ. 1) 34. Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Θεσσαλονίκη (όπως σημ. 1) 75. 5. Κ. Ι. Δυοβουνιώτης, Τὰ ὑπ ἀριθμὸν ΡΙΖ καὶ ΡΓ κατάλοιπα, ΝΕ 16 (1922) 30-59, κυρίως 53.10-56.22 (Εἰς στρατηγὸν Κατακαλών). Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 210 σημ. 1, 220 (= 472 σημ. 1, 482). Του ίδιου, Παρατηρήσεις ἐπὶ τῆς ἐξελίξεως τῆς θεματικῆς διαιρέσεως τῶν Βυζαντινῶν καὶ τῶν ὀνομάτων τῶν θεματικῶν ἀρχόντων, στο Bυζαντιναὶ μελέται II- V, σ. 274-295, κυρίως 293 (= ΕΕΦΣΠΘ 3 [1939] 536-557, κυρίως 555). Germaine Rouillard, Note prosopographique et chronologique, Byzantion 8 (1933) 107-116, κυρίως 108-109. Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Θεσσαλονίκη (όπως σημ. 1) 75. 6. Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, Τα θέματα του μακεδονικού χώρου. Το θέμα Θεσσαλονίκης ως τις αρχές του 10ου αι., Βυζαντινά 19 (1998) 157-170, κυρίως 165-166. Οι Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 141-143 (= 403-405), και Γ. Ι. Θεοχαρίδης, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας κατὰ τοὺς μέσους χρόνους (285-1354), [Μακεδονικὴ Βιβλιοθήκη, Δημοσιεύματα τῆς Ἑταιρείας Μακεδονικῶν Σπουδῶν 55] Θεσσαλονίκη 1980, σ. 221-222, τοποθετούν την ίδρυση του θέματος Θεσσαλονίκης μεταξύ των ετών 796 και 828. Βλ. και Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινὴ Μακεδονία. Σχεδίασμα γιὰ τὴν ἐποχὴ ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ Ϛ μέχρι τὰ μέσα τοῦ Θ αἰώνα, Βυζαντινά 12 (1983) 9-63, κυρίως 48. 7. + Τακτικὸν ἐν ἐπιτόμῳ γενόμενον ἐπὶ Μιχαὴλ τοῦ φιλοχρίστου δεσπότου καὶ Θεοδώρας τῆς ὀρθοδοξοτάτης καὶ ἁγίας αὐτοῦ μητρός, έκδ. N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles. Introduction, texte, traduction et commentaire, [Le monde byzantin] Paris 1972, σ. 41-63 (αρ. I), κυρίως 49.16: «... ὁ πατρίκιος καὶ στρατηγὸς Θεσσαλονίκης...». Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 141-142 (= 403-404). Γ. Θεοχαρίδης, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας (όπως σημ. 6) 221. Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Θέμα Θεσσαλονίκης (όπως σημ. 6) 159.

198 Σταύρος Γ. Γεωργίου του Δεκαπολίτη (831-838) (BHG 711) 8. Επρόκειτο για θέμα αρκετά εκτεταμένο εδαφικά, που έφθανε, σύμφωνα με τον Γ. Ι. Θεοχαρίδη, νοτιοανατολικά μέχρι τη θάλασσα, περιλαμβάνοντας τη Χαλκιδική, ανατολικά μέχρι τον Στρυμόνα, δυτικά μέχρι την οροσειρά της Πίνδου και βόρεια θεωρητικά μέχρι τον Δούναβη και συνήθως μέχρι το ύψος των Στενών του Αξιού, κατά τον μέσο ρου του ποταμού 9. Η κατάσταση αυτή άλλαξε στις αρχές του ΙΑ αιώνα, οπότε, με τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του Βασιλείου Β Βουλγαροκτόνου (976-1025) μετά την κατάλυση του βουλγαρικού κράτους, σχηματίστηκαν νέα θέματα στην περιοχή της Μακεδονίας 10. Με τις αλλαγές αυτές το θέμα Θεσσαλονίκης περιορίστηκε δυτικά μέχρι τον Αξιό, μετά την απόσπαση των περιοχών της Βέροιας και των Σερβίων 11. Στο πλαίσιο περαιτέρω διοικητικών αλλαγών, από τα μέσα του ΙΑ αιώνα έως το 1204 η περιοχή της Θεσσαλονίκης παρουσιάζεται ενωμένη με τις περιοχές Στρυμόνος και Βολερού, συγκροτώντας το ενιαίο θέμα Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης 12. Σύμφωνα με τις σωζόμενες μαρτυρίες το θέμα αυτό τελούσε υπό ανώτατο στρατιωτικό άρχοντα, ο οποίος κατείχε 8. Βίος καὶ θαύματα τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Δεκαπολίτου συγγραφεὶς ὑπὸ Ἰγνατίου διακόνου καὶ σκευοφύλακος τῆς τοῦ Θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας, έκδ. Fr. Dvorník, La Vie de Saint Grégoire le Décapolite et les Slaves Macédoniens au IXe siècle, [Travaux publiés par l Institut d études slaves V] Paris 1926, σ. 62.21-26: «Καὶ τριῶν διελθουσῶν ἑβδομάδων ἐμβαλόντος μου πλοίῳ τὰ πρὸς τὴν δίυγρον ὁδὸν ἐπιτήδεια, ἰδού τις Γεώργιος ἀξίᾳ τῇ κατὰ πρόσωπον τοῦ ἐκεῖσε στρατηγοῦντος τιμώμενος, ὃν πρωτοκαγκελλάριον ἐκάλουν, μέλλων καὶ αὐτὸς διὰ τῆς ἠπείρου πρὸς τὸ Βυζάντιον καταίρειν, παρεγίνετο τῆς τοῦ ἁγίου εὐχῆς ἀπολαῦσαι ἱμειρόμενος διὰ γὰρ δυσχερῶν καὶ ἐπιφόβων τόπων διοδεύειν ἤμελλεν». Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 142 (= 404). Γ. Θεοχαρίδης, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας (όπως σημ. 6) 221. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινὴ Μακεδονία (όπως σημ. 6) 48. Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Θέμα Θεσσαλονίκης (όπως σημ. 6) 159. 9. Γ. Θεοχαρίδης, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας (όπως σημ. 6) 222-223. Βλ. και Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 143-144 (= 405-406). 10. Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 144 κ.ε. (= 406 κ.ε.). Γ. Θεοχαρίδης, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας (όπως σημ. 6) 272-277. 11. Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 160-161 (= 422-423). Γ. Θεοχαρίδης, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας (όπως σημ. 6) 275. 12. Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 99, 167-168 (= 361, 429-430). Γ. Θεοχαρίδης, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας (όπως σημ. 6) 298-301. Καταλόγους των γνωστών αξιωματούχων του θέματος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης δημοσιεύουν οι Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 51-74, 208-212, 229-230 (= 313-336, 470-474, 491-492), Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις στο Βολερόν του Στ. Κυριακίδη. Μερικά νέα στοιχεία, Θρακική Επετηρίδα 2 (1981) 233-243, και Χρ. Α. Κυριαζόπουλος, Η Θράκη κατά τους 10ο-12ο αιώνες. Συμβολή στη μελέτη της πολιτικής, διοικητικής και εκκλησιαστικής της εξέλιξης, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 207-217. Βλ. και P. Lemerle, Philippes (όπως σημ. 4) 151-168. Για τα διοικητικά όρια του θέματος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 70-73, 96-97 (= 332-335, 358-359).

Ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ 199 το αξίωμα του δούκα Θεσσαλονίκης, ενώ την πολιτική εξουσία ασκούσε ο κριτής ή πραίτωρ Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης 13. Καθώς στο παραπάνω χωρίο από την πατριαρχική απόφαση του 1250 λείπουν άλλες εσωτερικές ενδείξεις που να βοηθούν στη χρονολόγηση της υπηρεσίας του βέστη Μιχαήλ, τη δυνατότητα αυτή προσφέρει ο τίτλος που έφερε, σε σχέση με τις γνώσεις μας για την εξέλιξη του τίτλου του βέστη και το αξίωμα του κριτή ή πραίτωρος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης. Ο τίτλος του βέστη, όπως οι περισσότεροι κατώτεροι τίτλοι από τον μάγιστρο ως τον σπαθαροκανδιδάτο, εξαφανίζεται στις πηγές κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξίου Α Κομνηνού. Πιο συγκεκριμένα οι τελευταίες αναφορές στον τίτλο γίνονται μεταξύ των ετών 1090 και 1094 περίπου. Πρόκειται για τον βέστη Θεόδωρο, στον οποίον ανέθεσε ο σεβαστός και λογοθέτης των σεκρέτων Μιχαήλ το 1090 τη συμπλήρωση του κειμένου των πολιτικών νόμων στο νομικό μέρος των κεφαλαίων του Νομοκάνονος εἰς ΙΔ τίτλους 14, και τον βέστη και βασιλικό νοτάριο των οικειακών Μιχαήλ, 13. Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 100 (= 362). 14. Tοῦ προσθέντος τούς τε παραλειφθέντας κανόνας καὶ τὰ ζητούμενα νόμιμα κεφάλαια, έκδ. A. Schminck, Das Prooimion der Bearbeitung des Nomokanons in 14 Titeln durch Michael und Theodoros, στο Fontes Minores X, έκδ. L. Burgmann, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 22] Frankfurt am Main 1998, σ. 357-386, κυρίως 359.10-18 (σύντομη παραλλαγή) (= Π. Mενεβίσογλου, Oι πρόλογοι του συντάγματος-νομοκάνονος εις δεκατέσσερας τίτλους, στο Aναφορά εις μνήμην Mητροπολίτου Σάρδεων Mαξίμου 1914-1986, τ. Δ, Γενεύη 1989, σ. 227-251, κυρίως 247-248): «Ἐπεὶ δὲ καὶ τοῦτο πρὸς αὐτοτελῆ καὶ πανταχόθεν ἔχουσαν τὸ ἀνεπίληπτον ἀρτιότητα ἀναπληρωθῆναι ἐχρῆν τὸ ὑστέρημα, ἔτη μετὰ τὸν προγραφέντα χρόνον παρῆλθε πρὸς τοῖς διακοσίοις ἑπτά, καὶ τὰ πάντα μέγας ἀνὴρ καὶ γένος καὶ βίον καὶ λόγον καὶ τρόπον, ὄνομα αὐτῷ Mιχαήλ, τὴν ἀξίαν σεβαστὸς καὶ τοὺς προεστῶτας τῶν σεκρέτων λογοθετεῖν εἰληφώς, τὸ πρᾶγμα βάλλεται κατὰ νοῦν, ὑπογραφεῖ τε χρῆται τῶν ὑπηκόων ἑνί, Θεοδώρῳ βέστῃ, καὶ τοῦ βουλήματος πληρωτῇ, καὶ δι αὐτοῦ τὰ ζητούμενα κατὰ μέρος κεφάλαια ἐκ τοῦ πολυσχιδοῦς τῶν νόμων συντάγματος ἐρανισάμενος συνηρμολόγησε τῷ προκειμένῳ συντάγματι», 360.6-361.12 (εκτεταμένη παραλλαγή): «Kαὶ παρῆλθον οὕτως ἔχοντος τοῦ συντάγματος ἔτη μετὰ τὸν προγραφέντα χρόνον πρὸς τοῖς διακοσίοις ἑπτά. Ἔπειτ ἀνὴρ... ὄνομα Mιχαήλ, τῷ γένει λαμπρός, τὴν ἀξίαν σεβαστὸς καὶ τοὺς προεστῶτας τῶν σεκρέτων λογοθετεῖν εἰληχώς, προθέμενος ἀναγνῶναι τὸ σύγγραμμα οὐ κατὰ τοὺς ἄλλους ὡς ἔοικεν ἀκροθιγῶς ἀνέγνω καὶ ἀμελῶς, ἀλλὰ σὺν ἐμμελείᾳ πάσῃ καὶ ὅλῳ τῷ νῷ», 361.36-40: «Ὥστε δὲ μηδὲ τὴν διάγνωσιν τῶν αἱρεσιαρχῶν τε καὶ τῶν αἱρέσεων ἔξω κεῖσθαι, καὶ τὰ περὶ τούτων τῷ τελευταίῳ τίτλῳ προσέθηκε καὶ διὰ πάντων ὡς ἔδοξεν οὐλομελὲς τὸ σύνταγμα καὶ ἄρτιον ἀπειργάσατο, ὑπογραφεῖ χρώμενος καὶ τοῦ βουλήματος πληρωτῇ, Θεοδώρῳ, τῶν ὑπηκόων ἑνί». Στον βέστη Θεόδωρο αποδίδεται ένα εγκώμιο στην Αγία Ευφημία (BHG 624). Βλ. Τοῦ μακαρίου Θεοδώρου τοῦ Βέστου ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν καὶ πανεύφημον μεγαλομάρτυρα Εὐφημίαν, έκδ. Fr. Halkin, Euphémie de Chalcédoine. Légendes byzantines, [Subsidia Hagiographica 41] Bruxelles 1965, σ. 107-139 (αρ. VI) (το κείμενο: σ. 110.1-139.16). Για τον βέστη Θεόδωρο βλ. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 197 και σημ. 750. Για τον σεβαστό Μιχαήλ βλ. Στ. Γ. Γεωργίου, Η Άννα

200 Σταύρος Γ. Γεωργίου ἄνθρωπον του πανυπερτίμου υπερτίμου δικαιοφύλακος και αναγραφέως Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Ξηρού, ο οποίος απαντά σε ένα έγγραφο της μονής Ιβήρων που χρονολογείται μεταξύ των ετών 1090 και 1094 περίπου 15. Με περισσότερη ακρίβεια χρονολογούνται σχετικές αναφορές σε πατμιακά έγγραφα του Ιουνίου του 1087 και του Απριλίου και του Μαΐου του 1088, όπου απαντούν αξιωματούχοι των σεκρέτων των οικειακών, του γενικού λογοθεσίου και του Μυρελαίου: ο βέστης και βασιλικός νοτάριος του σεκρέτου των οικειακών Ιωάννης Καριανίτης 16, ο βέστης και βασιλικός νοτάριος των οικειακών Ιωάννης Βιτζύτζικος 17, ο μάγιστρος, βέστης, κριτής του βήλου και γενικός Βασίλειος Χαλκούτζης 18, Κομνηνή του εγγράφου αρ. 55 της μονής της Πάτμου, Βυζαντιακά 21 (2001) 133-178, κυρίως 169 κ.ε. Του ίδιου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 119 και σημ. 376. Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9ος-12ος αιώνες). Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37] Θεσσαλονίκη 2004, σ. 93, 223. Alexandra-Kyriaki Wassiliou - W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich, μέρ. 2: Zentral- und Provinzialverwaltung, [Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophischhistorische Klasse, Denkschriften 324 / Veröffentlichungen der Kommission für Byzantinistik ΙΙ/2] Wien 2004, σ. 82-83 (αρ. 54). Matoula Kouroupou - J.-Fr. Vannier, Commémoraisons des Comnènes dans le typikon liturgique du monastère du Christ Philanthrope (MS. Panaghia Kamariotissa 29), REB 63 (2005) 41-69, κυρίως 57 (αρ. 18), με αναφορά στη βιβλιογραφία. 15. Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, αρ. 45.94-95 ([1090-1094]): «+ Mιχ(αὴλ) βέστης καὶ βα(σιλικὸς) νοτ(ά)ρ(ιος) τῶν οἰκειακ(ῶν), ὁ ἄν(θρωπ)ος τοῦ πανυπερτ(ί)μ(ου) ὑπερτ(ί)μ(ου) δικαιοφύλ(ακος) (καὶ) ἀναγρα(φέως) τοῦ Ξηροῦ, τὰ ἀνωτ(έ)ρ(ω) ἀναγεγραμμ(έ)ν(α) πρ(οάσ)τ(εια) καὶ τὰ ἀρχαῖα τούτ(ων) γνωρισματ(α) (καὶ) λαυράτ(α) περιορίσ(ας) καὶ λαυρατῶσ(ας), ὑπεγρα(ψα) τὸ παρὸν ἰσοκωδ(ικον) οἰκειοχείρ(ως) +». Για τον Μιχαήλ βλ. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 196. 16. Έρα Λ. Βρανούση, Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου, τ. Α : Αὐτοκρατορικά. Γενικὴ εἰσαγωγή - εὑρετήρια - πίνακες, [Ἐθνικὸν Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, Κέντρον Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν] Ἀθῆναι 1980, αρ. 46A.336 (Iούνιος [1087]): «+ Ἰω(άννης) βέστης καὶ βα(σιλικὸς) νοτ(ά)ρ(ιος) τοῦ σεκ(ρέ)τ(ου) τῶν οἱκειακ(ῶν) ὁ Kαριαν(ί)τ(ης) +», αρ. 48A.200 (Aπρίλιος [1088]): «+ Ἰω(άννης) βέστης καὶ βα(σιλικὸς) νοτ(ά)ρ(ιος) τοῦ σεκ(ρέ)τ(ου) τῶν οἱκειακ(ῶν) ὁ Kαριαν(ί)τ(ης) +», αρ. 49A.271 (Mάιος [1088]): «+ Ἰω(άννης) βέστης καὶ βα(σιλικὸς) νοτ(ά)ρ(ιος) τοῦ σεκ(ρέ)- τ(ου) τῶν οἱκειακ(ῶν) ὁ Kαριαν(ί)τ(ης) +». Για τον Ιωάννη Καριανίτη βλ. V. Laurent, Bulles métriques (όπως σημ. 4) 140 (αρ. 395) (= Eλληνικά 5 [1932] 411). Chr. Stavrakos, Die byzantinischen Bleisiegel mit Familiennamen aus der Sammlung des Numismatischen Museums Athen, [Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik 4] Wiesbaden 2000, σ. 193-194 (αρ. 112). Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 190 και σημ. 712. I. Jordanov, Corpus of Byzantine Seals from Bulgaria, τ. I-III/1-2, Sofia 2003-2009, τ. II, σ. 190-191 (αρ. 287). 17. Έγγραφα Πάτμου (όπως σημ. 16), τ. A, αρ. 46A.337 (Iούνιος [1087]): «+ Ἰω(άννης) βέστης καὶ βασι(λικὸς) νοτ(ά)ρ(ιος) τῶν οἱκειακ(ῶν) ὁ Bιτζύτζι(κος) [;] +». 18. Έγγραφα Πάτμου (όπως σημ. 16), τ. A, αρ. 46B.11 (Iούνιος [1087]): «+ Bασίλειος μάγιστρο(ς), βέστης, κριτ(ὴς) τοῦ βήλου καὶ γε(νικὸς) ὁ Xαλκού(τζης) +». Για τον Βασίλειο Χαλκούτζη βλ. A. Γ. K. Σαββίδης, O βυζαντινός οίκος Xαλκούτζη (Xαλκούτση) (β μισό 10ου - β μισό 13ου αι.), Aρχείον Eυβοϊκών Mελετών 28 (1988-1989) 63-73, κυρίως 73 (αρ. 7) (= Mελετήματα βυζαντινής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας. Aνατύπωση άρθρων 1981-

Ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ 201 ο βέστης και βασιλικός νοτάριος του σεκρέτου του Μυρελαίου Νικόλαος Στηθάτος 19, ο βέστης και χαρτουλάριος του γενικού λογοθεσίου Ιωάννης Πολύευκτος 20 και ο βέστης και βασιλικός νοτάριος του γενικού λογοθεσίου Ιωάννης Κυπαρισσιώτης 21. Από τους γνωστούς κατόχους του τίτλου την ίδια περίοδο αναφέρουμε επίσης τον βέστη Μιχαήλ Σπανόπουλο, ο οποίος απαντά σε ένα έγγραφο της μονής Ζωγράφου του Ιουνίου του 1342 για μια παλαιότερη υπόθεση, που χρονολογείται στα πρώτα έτη της βασιλείας του Αλεξίου Α Κομνηνού 22. Ο αξιωματούχος αυτός πιθανόν ταυτίζεται με τον βέστη και κριτή Aιγαίου Μιχαήλ Σπανόπουλο, ο οποίος είναι γνωστός από μια σφραγίδα του 23. Από σφραγίδες, που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό ή το τελευταίο τέταρτο του ΙΑ αιώνα, είναι επίσης γνω- 1991, [Ιστορικά μελετήματα] Aθήνα 1992, αρ. XIII, σ. 193-203, κυρίως 203). J.-Cl. Cheynet, Les sceaux byzantins du Musée de Manişa, REB 56 (1998) 261-267, κυρίως 264. Του ιδίου Les sceaux byzantins de Londres, στο Studies in Byzantine Sigillography 8, έκδ. J.-Cl. Cheynet - Claudia Sode, München - Leipzig 2003, σ. 85-100, κυρίως 94 (αρ. 7) (= La société byzantine l apport des sceaux, [Bilans de Recherche 3/1-2] τ. I-II, Paris 2008, τ. I, σ. 145-159 [αρ. 4], κυρίως 153-154). I. Jordanov, Byzantine Lead Seals from the Village of Melnitsa (District of Elkhovo, Bulgaria), στο Studies in Byzantine Sigillography 7, έκδ. W. Seibt, [Dumbarton Oaks Research Library and Collection] Washington, D.C. 2002, σ. 21-57, κυρίως 29 (αρ. 9-10). Του ίδιου, Corpus (όπως σημ. 16), τ. II, σ. 428-429 (αρ. 742-743-743Α). A.-K. Wassiliou - W. Seibt, Byzantinischen Bleisiegel (όπως σημ. 14) 97-98 (αρ. 72). Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 189 και σημ. 705, 193. 19. Έγγραφα Πάτμου (όπως σημ. 16), τ. A, αρ. 47.19 (15 Iουνίου [1087]): «+ Nικόλ(αος) βέστης καὶ βασι(λικὸς) νοτ(ά)ρ(ιος) τοῦ αὐτοῦ σεκ(ρέ)τ(ου) ὁ Στηθ(ά)τ(ος) +++». 20. Έγγραφα Πάτμου (όπως σημ. 16), τ. A, αρ. 48B.221 (Aπρίλιος [1088]): «+ Ἰω(άννης) βέστης καὶ χα(ρ)του(λά)ρ(ιος) τοῦ γε(νικοῦ) λογοθ(εσίου) ὁ Πολύευκτο(ς) +». 21. Έγγραφα Πάτμου (όπως σημ. 16), τ. A, αρ. 49Γ.306 (Mάιος [1088]): «+ Ἰω(άννης) βέστης καὶ βα(σιλικὸς) νοτ(ά)ρ(ιος) ὁ Kυπαρισσιώτ(ης) <ἐκ> προσώπ(ου) π(ατ)ρι(κίου) καὶ (πρωτο)- νοτ(α)ρ(ίου) τοῦ σεκ(ρέ)τ(ου) τοῦ γε(νικοῦ) λογοθ(εσίου) τοῦ υἱοῦ μου ὑπ(έγραψα) +». 22. Actes de Zographou, έκδ. W. Regel - E. Kurtz - B. Korablev, [Actes de l Athos IV] Sanktpeterburg 1907 (ανατ. Amsterdam 1969), αρ. 35.96-97 (Ιούνιος του 1342;): «... ἔχει δὲ ἡ ἀποκατάστασις τῆς τοιαύτης ὁρκωμοσίας, τῆς παρὰ Mιχαὴλ βέστου τοῦ Σπανοπούλου γεγονυίας...». Για το έγγραφο βλ. Fr. Dölger, Regesten (όπως σημ. 3), τεύχ. 4, αρ. 2612. Δεν γνωρίζουμε τη σχέση του Μιχαήλ Σπανοπούλου με τον λογαριαστή Σπανόπωλο των κτημάτων του σεβαστοκράτορα Iσαακίου Kομνηνού στη Xαλκιδική. Bλ. Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, αρ. 45.5, 81-82 ([1090-1094]), αρ. 50.2, 67-68 (Mάρτιος [1101]). Για τον Μιχαήλ Σπανόπουλο βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 67-68 (= 329-330). Fr. Dölger, Regesten (όπως σημ. 3), τεύχ. 4, αρ. 2612. W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich, μέρ. 1: Kaiserhof, [Österreichische Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommission für Byzantinistik ΙΙ/1] Wien 1978, σ. 285 (αρ. 150). J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, [Dumbarton Oaks Research Library and Collection], τ. I-III, Washington, D.C. 1991-1996, τ. II, σ. 117 (αρ. 40.16). Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 213. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 201 και σημ. 762. 23. J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue (όπως σημ. 22), τ. II, αρ. 40.16 (IA -IB αιώνας): «Θ(εοτόκ)ε βοήθει Mιχαὴλ βέστῃ καὶ κριτῇ τοῦ Aἰγαίου τῷ Σπανοπώλῳ».

202 Σταύρος Γ. Γεωργίου στοί ο βέστης και κατεπάνω Nικηφόρος Bούρτζης 24 και ο βέστης και μυστικός Ιωάννης Φασουλάς 25. Σε μη βυζαντινές πηγές ο τελευταίος βέστης, ο iudex et imperiali vestis Petrus, απαντά τον Ιανουάριο του 1104 σε ένα έγγραφο από τον Codice Diplomatico Barese και συγκεκριμένα από το Archivio Capitolare της Μπαρλέττα (Barletta), στην Απουλία 26. Όπως γίνεται φανερό, ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ υπήρξε ένας από τους τελευταίους κατόχους του τίτλου του βέστη, πριν από την οριστική εξαφάνισή του επί Αλεξίου Α Κομνηνού, και ένας από τους λίγους γνωστούς βέστες που κατείχαν ακόμη κάποιο ανώτερο αξίωμα της επαρχιακής διοίκησης. Περισσότερα όμως στοιχεία για μια ακριβέστερη χρονολόγηση της υπηρεσίας του βέστη Μιχαήλ προσφέρει η μελέτη των τιμητικών τίτλων που έφεραν οι γνωστοί κάτοχοι του αξιώματος του κριτή ή πραίτωρος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης στις τελευταίες δεκαετίες του ΙΑ και τις πρώτες δεκαετίες του ΙΒ αιώνα. Από τις σωζόμενες μαρτυρίες, οι αξιωματούχοι αυτοί είναι: ο πατρίκιος και κριτής Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Νικήτας τον 24. J.-Cl. Cheynet, Trois familles du duché d Antioche, στο J.-Cl. Cheynet - J.-Fr. Vannier, Études prosopographiques, [Byzantina Sorbonensia 5] Paris 1986, σ. 7-122, κυρίως 48-49 (αρ. 25) (= Société byzantine [όπως σημ. 18], τ. II, σ. 339-471 [αρ. 14-16], κυρίως 369): «[K(ύρι)ε β(οή)θ(ει) Nικ]ηφό[ρ(ῳ) βέ]στῃ (καὶ) κ[ατε]πάν(ω) τῷ [B]ούρτζῃ». Ένας παράλληλος τύπος σώζεται στη συλλογή Utpadal. Βλ. J.-Cl. Cheynet, Trois familles, προσθήκη στο Société byzantine (όπως σημ. 18), τ. II, σ. 369 (δεύτερο μισό του ΙΑ αιώνα): «Κ(ύρι)ε β(οή)θ(ει) Νικηφόρ(ῳ) βέστῃ (καὶ) κατεπάν(ω) τῷ Βούρτζῃ». Για τον Νικηφόρο Βούρτζη βλ. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 169 σημ. 634, 200 και σημ. 759. 25. I. Jordanov, The Collection of Medieval Seals from the National Archaeological Museum Sofia, Sofia 2011, αρ. 83 (τελευταίο τέταρτο του ΙΑ αιώνα) (= Του ίδιου, Corpus [όπως σημ. 16], τ. III/1, αρ. 741 [τελευταίο τέταρτο του ΙΑ αιώνα]): «+ Σκέποις, δέσποινα μ(ητρο)πάρθεν(ε), Κόρη, βέστην [Φα]σουλᾶν μυ[σ]τικὸν Ἰω(άννην)». Στον Ιωάννη Φασουλά ανήκε πιθανόν μια σφραγίδα, όπου απαντά με τον τίτλο του προέδρου. Βλ. I. Jordanov, Corpus (όπως σημ. 16), τ. III/1, αρ. 496 (τελευταίο τέταρτο του ΙΑ αιώνα): «[........] (πρό)εδρον Φασουλᾶν Ἰω(άννην)». Κάποιος ασηκρήτις Φασουλάς απαντά σε έναν λόγο του Μιχαήλ Ψελλού. Βλ. Μιχαήλ Ψελλός, [De invidia et aemulatione a secretis], έκδ. A. R. Littlewood, Michaelis Pselli oratoria minora, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana] Leipzig 1985, σ. 47.1-48.51 (αρ. 12), κυρίως 47.20-24. Για τον Ιωάννη Φασουλά βλ. I. Jordanov, Corpus (όπως σημ. 16), τ. III/1, σ. 196-197 (αρ. 496), 271-272 (αρ. 741). Του ίδιου, Collection 39 (αρ. 83). Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Το αξίωμα του μυστικού. Θεσμικά και προσωπογραφικά προβλήματα, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 194 και σημ. 26 (αρ. 25). 26. Fr. Nitti di Vito, Codice Diplomatico Barese, τ. VIII: Le pergamene di Barletta. Archivio Capitolare (897-1285), Bari 1914, αρ. 26.5-6 (Ιανουάριος του 1104): «Ante presentia Petri iudicis et imperiali vesti et Sicardi agustalis dissipatus atque iudex», 38: «+ Ego q. s. Petrus iudex et imperiali vestis.....». Βλ. N. Oikonomidès, Listes (όπως σημ. 7) 294 σημ. 38. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 186 και σημ. 690.

Ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ 203 Φεβρουάριο του 1062 27, ο ύπατος, κριτής του ιπποδρόμου, του βήλου, του Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Νικόλαος Σερβλίας τον Αύγουστο του 1062 28, ο ύπατος και κριτής Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Λέων Θυλακάς τον Φεβρουάριο του 1063 29, ο πρωτοβεστάρχης, κριτής του βήλου, Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Χριστόφορος ο Λ... τον Μάρτιο του 1078 30, ο μάγιστρος, κριτής και αναγραφεύς Βολερού, 27. Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, αρ. 41.31-33 (Μάρτιος του 1081): «Κἂν γὰρ τὸ γεγονὸ(ς) ἔγγραφον τῶ τοῖς μοναχοῖς ἀντιδικήσαντι Θεοδόρω τότε παρὰ τοῦ π(ατ)ρικίου Νικήτ(α) (καὶ) γεγονότο(ς) κριτοῦ Βολεροῦ Στρυμόνο(ς) (καὶ) Θεσσαλονίκ(ης) ἐπὶ τῇ πρὸς αὐτὸν παραδόσει...». Βλ. P. Lemerle, Philippes (όπως σημ. 4) 160 και σημ. 4. P. Lemerle - A. Gouillou - N. Svoronos κ.ά., Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, σ. 69, 221 (αρ. 39). Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 235, αρ. 7. J. Lefort - N. Oikonomidès - D. Papachryssanthou κ.ά., Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, σ. 94 (αρ. 34). J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue (όπως σημ. 22), τ. I, σ. 62 (αρ. 18.26). Οι Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 209 (= 471), και Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 206, εσφαλμένα ταυτίζουν τον πατρίκιο Νικήτα με τον μάγιστρο, κριτή και αναγραφέα Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Νικήτα Ξιφιλίνο, στον οποίον αναφερόμαστε παρακάτω. Στον πατρίκιο Νικήτα πιθανόν ανήκε μια σφραγίδα. Βλ. J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue (όπως σημ. 22), τ. I, αρ. 18.26 (ΙΑ αιώνας): «Θ(εοτό)κε β(οή)θ(ει) Νικήτᾳ π(ατ)ρι(κίῳ), κριτῇ τοῦ βήλ(ου) Βολεροῦ, Στρυμόν(ος) (καὶ) Θεσαλ(ο)νίκ(ης) (καὶ) ἀν(θρώπ)ου τοῦ β(ασιλέως) ἡμ(ῶν) τοῦ ἁγ(ίου)». 28. Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, αρ. 34.33 (Αύγουστος του 1062): «+ ΝΙΚÓ(ΛΑΟΣ) ὝΠΑΤΟ(Σ), ΚΡΙΤῊΣ ΤΟỸ ἹΠΠΟΔΡ(ÓΜΟΥ), ΤΟỸ ΒΗ Λ(ΟΥ), ΒΟΛΕΡΟỸ, ΣΤΡΥΜÓΝ(ΟΣ) ΚΑÌ ΘΕΣΣΑΛΟΝÍΚΗΣ Ὁ ΣΕΡΒΛÍΑΣ + + +», αρ. 35.1-2 (Αύγουστος του 1062): «[... ±40... Νικόλαος ὁ περίδοξος ὕπατος,] κρι[τὴς τοῦ Ἱπποδρόμου, τοῦ] βήλου, Βολεροῦ, Στρυ[μόνος καὶ Θεσσαλονίκης ὁ Σερβλίας... ±15...]...», 39-40: «... γραφὲν χειρὶ Πέτρου ἀσηκ(ρῆ)τ(ις) τοῦ ἀν(θρώπ)ου τοῦ ἀνωτ(έ)ρ(ω) ῥηθ(έν)τ(ος) δικάστου τοῦ πε(ρι)δόξου ὑπάτ(ου), κριτ(οῦ) ἐπὶ τοῦ Ἱπποδρ(όμου), τοῦ βήλ(ου), Βολερ(οῦ), Στρυμόν(ος) (καὶ) Θεσαλονί(κης) κυ(ροῦ) Νικο(λάου) τοῦ Σερβλίου...», 51: «+ ΝΙΚÓ(ΛΑΟΣ) ὝΠΑΤΟ(Σ), ΚΡΙΤῊΣ ΤΟỸ ἹΠΠΟΔΡÓΜ(ΟΥ), ΤΟỸ ΒΗ ΛΟΥ, ΒΟΛΕΡΟỸ, ΣΤΡΥΜÓΝ(ΟΣ) ΚΑÌ ΘΕΣΣΑΛΟΝÍΚΗΣ Ὁ ΣΕΡΒΛÍΑΣ + + +». Βλ. επίσης V. Laurent, Le corpus des sceaux de l empire byzantin, τ. II: L administration centrale, [Publications de l Institut Français d Études Byzantines] Paris 1981, αρ. 842 (μέσα του ΙΑ αιώνα): «+ Σφραγὶς Νικολάου κριτοῦ ἐπὶ τοῦ ἱπποδρόμου καὶ τοῦ βήλου τοῦ Σερβλίου». Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 53, αρ. 6 (= 315, αρ. 6). Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 211, αρ. 16-17. Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 235, αρ. 8. 29. Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, αρ. 37.3-6 (Φεβρουάριος του 1063): «Ἀλλ ὁ ταύτης προεστὼς Ἀρσένιος μοναχὸς οὐκ ἐπενύσταξεν ἐπὶ τῶ τούτων στασιασμῶ, ἀλλὰ τῆς μακαριωτάτ[ης] ἡμῶν δεσποίνης κυρᾶς Θεοδώρας τῆς πορφυροτοκήτου δεηθείς, τιμίας α[ὐ]τῆ[ς] συλλαβὰς ἐπορίσατο πρὸ(ς) τὸν τηνικαῦτα κριτὴν Βολεροῦ, Στρυμόνο(ς) (καὶ) Θεσσαλονίκης τὸν [ὕ]πατον Λέοντα τὸν Θυλακᾶν...». Βλ. Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 211, αρ. 18. Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 236, αρ. 9. 30. Actes d Esphigménou, έκδ. J. Lefort, [Archives de l Athos VI] Paris 1973, αρ. 4.1-2 (Μάρτιος του 1078): «+ Κατὰ τὸν Μάρτι(ον) μῆνα τ(ῆς) ἐνισταμέ(νης) πρώτ(ης) ινδ(ικτιῶνος) τοῦ ςφπ[ς ] ἐτους παρεκβόλι(ον) ἐνεχειρίσθ(η) ἐμὸι [Ν]ικολάω (πρωτο)σπαθ(αρίω) καὶ ἀν(θρώπ)ω τοῦ λαμπροτάτου (πρωτο)βε[σ]τάρχου κριτοῦ τοῦ βήλ(ου) [Βολεροῦ Στρυ]μον(ος) κ[αὶ] Θεσσ[αλονί]κ(ης) κ(υρο)ῦ Χριστοφόρου τοῦ Λ[....]δ ( ) πε(ρι)ἔχων αὐταῖς λέξεσιν οὕτ(ως)...». Βλ. Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 212, αρ. 21. Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 236, αρ. 11.

204 Σταύρος Γ. Γεωργίου Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Νικήτας Ξιφιλίνος τον Νοέμβριο του 1089 31, ο μεγαλεπιφανέστατος κουροπαλάτης, κριτής του βήλου, πραίτωρ και απογραφεύς Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Ευθύμιος στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλεξίου Α Κομνηνού και οπωσδήποτε πριν από τον Αύγουστο του 1095 32, ο ίδιος αξιωματούχος ως πρωτοκουροπα- 31. Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, αρ. 50.1-2 (Nοέμβριος του 1089): «... μῆνα τῆς δω[δεκάτης ἰνδικτιῶνος] πρὸ(ς) τὸν μάγιστρ(ον) Nικήτ(αν) κριτ(ὴν) (καὶ) ἀναγραφ(έα) Bο[λ]ερ(οῦ) [Στρ]υμόνο(ς) (καὶ) Θεσσαλον(ίκης) τὸ[ν Ξ]ιφιλ(ῖ)ν(ον)...». Ο Νικήτας Ξιφιλίνος απαντά ως κριτής και σε άλλες πηγές. Βλ. Actes de Docheiariou, έκδ. N. Oikonomidès, [Archives de l Athos XIII] Paris 1984, αρ. 2.40 (Φεβρουάριος [1089] / 25 Mαρτίου [1089]): «+ Ὁ ΚΡΙΤ(ῊΣ) (ΚΑÌ) ἈΝΑΓΡΑ(ΦΕỲΣ) ΤΟỸ ΒΟΛ(Ε)Ρ(ΟỸ) Ὁ ΞΙΦΙΛĨΝΟ(Σ) +». Actes de Xénophon, έκδ. Denise Papachryssanthou, [Archives de l Athos XV] Paris 1986, αρ. 2.1-2 (Σεπτέμβριος του 1089): «[Ξιφιλ]ίνου τοῦ κριτοῦ (καὶ) ταῖ[ς τῶν μαρτύ]ρ(ων) ὑπογραφαῖς (καὶ) τῆ τοῦ δικαστοῦ σφραγῖδ(ι) [τὸ] κράτος ἐδέξατο». Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, αρ. 52.10-11 (Φεβρουάριος του 1094): «... (καὶ) τὴν περὶ τούτου πρό(σ)ταξ(ιν) τῶ τηνικ(αῦ)τ(α) κριτ(ῆ) Βολερ(οῦ) Στρυμό(νος) (καὶ) Θεσσαλον(ίκης) τῶ Ξιφι(λί)- ν(ω) [κατ]α[π]εμψάσ(ης)...», 12: «Καὶ δὴ γέγονε μὲν τηνικ(αῦ)τ(α) (καὶ) πρακτ(ικὸν) πα(ρὰ) τ(οῦ) ἀυτοῦ κριτ(οῦ) τοῦ Ξιφι(λί)ν(ου) ἐπὶ τῆ τοιάυτ(η) ἀναμετρήσει τ(ῆς) γ(ῆς)...», 27-28: «... (καὶ) οἱ δ[ια]ληφ[θέν]τ(ες) πράκ[τ(ο)ρ(ες)] ὅ τε μάγιστρο(ς) Nικήτ(ας) ὁ Ξιφι(λῖ)ν(ος) πρότ(ε)ρ(ον)...». Actes d Esphigménou (όπως σημ. 30), αρ. 5.2-3 (Aύγουστος του 1095): «... διερευνώμενο(ς) τὰς πράξεις τῶν πρὸ ἡμῶν γεγονότ(ων) ἀναγραφέων τῶν αὐτῶν θεμάτ(ων), ἤγουν τοῦ τε μαγίστρου Nι(κή)τ(α) τοῦ Ξιφιλίνου...», 5: «... παρὰ μὲν τοῦ μαγίστρου Nικήτ(α) καὶ γεγονότο(ς) ἀναγραφέως τῶν αὐτ(ῶν) θεμάτ(ων) τοῦ Ξιφιλίνου...». Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, αρ. 47.72-73 (4 Nοεμβρίου 1098): «Νικήτας κοιαίστωρ ὁ Ξιφιλῖνο(ς) τὸ παρὸν ἀντίγραφον τῆς φανερὰς διαθήκης Μαρίας (μον)αχ(ῆς) τῆς τοῦ Βασιλακίου ἀπ αὐτῆς τῆς πρωτοτύπου ἀνοιγομένης παρεκβαλὼν (καὶ) δι ὅλου τοῦ ὕφους εὑρὼν ἀπαράλλακτον ὑπέγραψα εἰς βεβαίωσιν (καὶ) ἐσφράγισα + + +». N. Oikonomides, A Collection of Dated Byzantine Lead Seals, [Dumbarton Oaks Research Library and Collection] Washington, D.C. 1986, αρ. 105 (1098) (= I. Iβηρίτης, Ἐκ τοῦ ἀρχείου τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὅρει ἱερᾶς μονῆς τῶν Ἰβήρων. Bυζαντιναὶ διαθήκαι, Oρθοδοξία 6 [1931] 364-371, κυρίως 371. V. Laurent, Bulles métriques [όπως σημ. 4], αρ. 555 [= Ελληνικά 6 (1933) 228]. Του ίδιου, Corpus [όπως σημ. 28], αρ. 1116. Fr. Dölger, Aus den Schatzkammern des heiligen Berges. 115 Urkunden und 50 Urkundensiegel aus 10 Jahrhunderten. Textband, München 1948, σ. 330, αρ. 120/8 [1089]. J. Lefort - N. Oikonomidès - D. Papachryssanthou κ.ά., Actes d Iviron [όπως σημ. 1], τ. II, σ. 170 [αρ. 47]): «Xρήζεις μαθεῖν; Γνώριζε κοιαίστωρά με / κριτὴν Nικήταν, τὸν Ξιφιλῖνον γένος». Για τον Νικήτα Ξιφιλίνο βλ. Fr. Dölger, Aus den Schatzkammern 330 (αρ. 120/8). Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 54-56, αρ. 9, 210-211, αρ. 3-4 (= 316-318, αρ. 9, 472-473, αρ. 3-4). P. Lemerle, Philippes (όπως σημ. 4) 165-167. P. Lemerle - A. Gouillou - N. Svoronos κ.ά., Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, σ. 266-267 (αρ. 50). J. Lefort, Actes d Esphigménou (όπως σημ. 30) 55 (αρ. 5). V. Laurent, Corpus (όπως σημ. 28) 618-619 (αρ. 1116). Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 237-238, αρ. 14. N. Oikonomidès, Actes de Docheiariou 55-56 (αρ. 2). Του ίδιου, Collection 101-102 (αρ. 105). D. Papachryssanthou, Actes de Xénophon 77 (αρ. 2). J. Lefort - N. Oikonomidès - D. Papachryssanthou κ.ά., Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, σ. 175-176 (αρ. 47). Fr. Dölger - P. Wirth, Regesten (όπως σημ. 3), τεύχ. 2, αρ. 1152a, 1152b (πρώην αρ. 1000 και 1276), 1174b, 1179a. Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 205-207. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 199 και σημ. 757. 32. Ο Ευθύμιος απαντά ως μεγαλεπιφανέστατος κουροπαλάτης, κριτής του βήλου, πραίτωρ και απογραφεύς Bολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης στο προαναφερθέν έγγραφο της

Ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ 205 λάτης, κριτής του βήλου, πραίτωρ και αναγραφεύς Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1095 33, ο κουροπαλάτης και πραίτωρ Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Ιωάννης Ραδηνός στα τέλη του ΙΑ αιώνα 34, ο σεβαστός, πραίτωρ και αναγραφεύς Θράκης, Μακεδονίας, Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Ιωάννης Ταρωνίτης, πρωτότοκος γιος του πανυπερσεβάστου Μιχαήλ Ταρωνίτη και της πρεσβύτερης αδελφής του αυτοκράτορα Αλεξίου Α Κομνηνού Μαρίας Κομνηνής, τον Αύγουστο του 1102 35, ο κουροπαλάτης και πραίτωρ Βολερού, Στρυμόνος και μονής Zωγράφου του Ιουνίου του 1342. Βλ. Actes de Zographou (όπως σημ. 22), αρ. 35.97-100 (Iούνιος του 1342;): «... ἐξ ἐπιτροπῆς πεποιηκότος ταύτην τοῦ μεγαλεπιφανεστάτου κουροπαλάτου καὶ τῇ τοῦ βήλου πραίτορος καὶ ἀπογραφέως Bολεροῦ, Στρυμμόνος καὶ Θεσσαλονίκης κυροῦ Eὐθυμίου, ἀποφανθείσης οὕτως...». Για τον Ευθύμιο βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 67, 68-69 (= 329, 330-331). P. Lemerle, Philippes (όπως σημ. 4) 167. Fr. Dölger, Regesten (όπως σημ. 3), τεύχ. 4, αρ. 2612. Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 238, αρ. 16. Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 206-207, 213, αρ. 23. Α. Γκουτζιουκώστας, Απονομή δικαιοσύνης (όπως σημ. 14) 179, 180. Του ίδιου, Judges of the Velum and Judges of the Hippodrome in Thessalonike (11th c.), Βυζαντινά Σύμμεικτα 20 (2010) 67-84, κυρίως 77-78, 83 (αρ. 12). Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 172-173 σημ. 647. 33. Actes d Esphigménou (όπως σημ. 30), αρ. 5.1 (Αύγουστος του 1095): «+ Εὐθύμιος (πρωτο)- κουροπ(α)λ(ά)τ(ης) πραίτ(ω)ρ καὶ ἀναγρα(φεὺς) Βο(λε)ρ(οῦ) Στρυμ(ό)ν(ος) καὶ Θεσσαλονί(κης)», 34: «+ ἘΥΘΥΜ(ΙΟΣ) ΠΡΟΝΟΙΑ Θ(ΕΟ)Υ ΠΡΩΤΟΚΟΥΡΟΠΑΛΑΤ(ΗΣ) ΚΡΙΤ(ΗΣ) ΤΟΥ ΒΗΛ(ΟΥ) ΠΡΑΙΤ(Ω)Ρ (ΚΑΙ) ἈΝΑΓΡΑ(ΦΕΥΣ) +». 34. Ο Ιωάννης Ραδηνός απαντά ως κουροπαλάτης και πραίτωρ Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης σε μια σφραγίδα από τη συλλογή του Γ. Ζάκου, που χρονολογείται στα τέλη του ΙΑ αιώνα. Βλ. A.-K. Wassiliou - W. Seibt, Byzantinischen Bleisiegel (όπως σημ. 14) 44-45 και σημ. 122: «+ ΘΚΕ RΘ [ΙΩ Κ]ΟΥΡΟΠΑΛΑΤΗ S ΠΡΕΤΟΡ,. / RΟΛΕΡΟΥ - <C>ΤΡΙΜΟΝΟC - [ΚΑ]Ι ΘΕCΑΛΟ-ΝΙΚΗC ΤΩ - ΡΑΔΗΝ-Ω». Για τον Ιωάννη Ραδηνό βλ. V. Laurent, Documents de sigillographie byzantine. La collection C. Orghidan, [Bibliothèque byzantine, Documents 1] Paris 1952, σ. 234 (αρ. 465). Του ίδιου, Corpus (όπως σημ. 28) 311 (αρ. 612). I. Jordanov, Pečatite ot strategijata v Preslav (971-1088), [Monumenta Slavico-Byzantina et Mediaevalia Europensia II] Sofia 1993, σ. 132-134 (αρ. 251). Του ίδιου, Corpus (όπως σημ. 16), τ. II, σ. 353-354 (αρ. 594-595). A.-K. Wassiliou - W. Seibt, Byzantinischen Bleisiegel (όπως σημ. 14) 44-45 (αρ. 15). Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 189 και σημ. 704. 35. Λουκᾶ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου πρᾶξις ἐπὶ ἐκκλησιαστικοῖς ἀκινήτοις, έκδ. A. Παπαδόπουλος-Kεραμεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυμιτικῆς Σταχυολογίας ἢ συλλογὴ ἀνεκδότων καὶ σπανίων ἑλληνικῶν συγγραφῶν περὶ τῶν κατὰ τὴν Ἑῴαν ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν καὶ μάλιστα τῆς τῶν Παλαιστινῶν, τ. Δ, ἐν Πετρουπόλει 1897 (ανατ. Bruxelles 1963), σ. 106.17-107.20 (αρ. 30), κυρίως 106.30-107.3 (= έκδ. F. I. Uspenskij, Mnenija i postanovlenija konstantinopol skich pomeštnych soborov XI i XII vv. o razdače cerkovnych imuščestv (charistikarij), IRAIK 5 [1900] 1-48, κυρίως 30.12-31.4): «Ἐπιδέδωκε δὲ [ενν. ὁ μητροπολίτης Ἡρακλείας Mιχαὴλ] καὶ ἴσον συνοδικοῦ σημειώματος καὶ πρᾶξιν ἔγγραφον τοῦ Bλαχερνίτου Συμεών, ἐξ ἐντολῆς γεγονυῖαν τοῦ πραίτορος καὶ ἀναγραφέως Θρᾴκης Mακεδονίας Bολεροῦ Στρυμόνος καὶ Θεσσαλονίκης, τοῦ σεβαστοῦ ἐκείνου κυρίου Ἰωάννου τοῦ Tαρωνίτου...». Για την πατριαρχική πράξη βλ. V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, τ. I : Les actes des patriarches, τεύχ. II-III : Les regestes de 715 à 1206, [Le Patriarcat byzantin. Recherches de Diplomatique, d Histoire et

206 Σταύρος Γ. Γεωργίου Θεσσαλονίκης Κοντοστέφανος τον Δεκέμβριο του 1102 36, ο πρόεδρος και κριτής Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Ρόδιος τον Ιούλιο του 1104 37 και de Géographie ecclésiastiques publiées par l Institut Français d Études Byzantines (Paris), Série I], β έκδ. από τον J. Darrouzès, Paris 1989 (α έκδ. Paris 1936-1947), αρ. 1055. Για τον Ιωάννη Ταρωνίτη υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία. Βλ. κατ επιλογήν V. Laurent, Bulles métriques (όπως σημ. 4) 182-183 (αρ. 518) (= Eλληνικά 6 [1933] 216-217). N. Adonz, Les Taronites à Byzance, Byzantion 11 (1936) 21-42, κυρίως 26, 27, 28. Του ίδιου, L archevêque Théophylacte et le Taronite, Byzantion 11 (1936) 577-588, κυρίως 583-584. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 69, αρ. 13 (= 331, αρ. 13). Alice Leroy-Molinghen, Les deux Jean Taronite de l Alexiade, Byzantion 14 (1939) 147-153. Δ. A. Zακυθηνός, Mελέται περὶ τῆς διοικητικῆς διαιρέσεως καὶ τῆς ἐπαρχιακῆς διοικήσεως ἐν τῷ βυζαντινῷ κράτει, EEBΣ 17 (1941) 208-274, κυρίως 229, 18 (1948) 42-62, κυρίως 52-53. P. Lemerle, Philippes (όπως σημ. 4) 167-168. P. Gautier, Le synode des Blachernes (fin 1094). Étude prosopographique, REB 29 (1971) 213-284, κυρίως 236-237 (αρ. 5). Του ίδιου, Théophylacte d Achrida Lettres. Introduction, texte, traduction et notes, [CFHB XVI/2] Thessalonique 1986, σ. 126-128 (αρ. 43). G. Zacos - A. Veglery, Byzantine Lead Seals, τ. I/1-3, Basel 1972, τ. I/3, σ. 1506 (αρ. 2714). B. Skoulatos, Les personnages byzantins de l Alexiade. Analyse prosopographique et synthèse, [Université de Louvain, Recueil de Travaux d Histoire et de Philologie, 6e série, 20] Louvain-la-Neuve - Louvain 1980, σ. 155-156 (αρ. 93). Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 239, αρ. 18. M. Boškoski, Vizantijski pečat Jovana Komnina, duksa Skoplja, ZRVI 22 (1983) 31-41, κυρίως 31-32, 34, 35-36, 40-41. Κ. Βαρζός, Η γενεαλογία των Κομνηνών, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 20α-β], τ. Α -Β, Θεσσαλονίκη 1984, τ. Α, σ. 128-132 (αρ. 21). Fr. Dölger - P. Wirth, Regesten (όπως σημ. 3), τεύχ. 2, αρ. 1217. Margaret Mullett, Theophylact of Οchrid. Reading the Letters of a Byzantine Archbishop, [Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 2] Birmingham 1997, σ. 364 (αρ. 49). I. Jordanov, Pečati na vizantiiski sevasti ot teritorijata na Bulgaria, Numizmatika i Sfragistika 5/2 (1998) 6-49, κυρίως 21-22 (αρ. 19). Του ίδιου, Corpus (όπως σημ. 16), τ. II, σ. 400-402 (αρ. 706). Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 214, αρ. 25. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 114-115 και σημ. 370. 36. Actes d Iviron (όπως σημ. 1), τ. II, αρ. 52.6-7 (Ιανουάριος του 1104): «... παρίστησι δὲ (καὶ) τὸ γεγονὸ(ς) πρακτ(ικὸν) παρὰ τοῦ κουροπαλάτου καὶ τηνικαῦτα πραίτορος Βολεροῦ, Στρυμμόνος (καὶ) Θεσσαλονίκης τοῦ Κοντοστεφάνου...», 27-28: «... τοῦτο δὲ αὐτὸ παρὼν (καὶ) ὁ κουροπαλάτης Νικηφόρ(ος) γεγονὼς πραίτωρ Βολεροῦ, Στρυμμόνος (καὶ) Θεσσαλονίκης ὁ Κοντοστέφανος διεβεβαιοῦτο...». Βλ. Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 214, αρ. 26. 37. Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, αρ. 56.35 (Iούλιος του 1104): «... πρὸ(ς) τ(ὸν) (πρό)εδρ(ον) (καὶ) τηνικ(αῦ)τ(α) κριτ(ὴν) Bολερ(οῦ) Στρυμ(όνος) καὶ [Θεσσ]αλον(ίκης) κ(α)τεπέμφθη τ(ὸν) Ρόδ(ιον)...», 46: «... ὁ πρόεδρ(ος) (καὶ) κριτ(ὴς) Bολερ(οῦ) Στρυμ(ό)ν(ος) (καὶ) Θεσσαλον(ίκης) ὁ Ρόδ(ιος)...», 62: «... τῶν π(αρὰ) τοῦ Ροδίου παραδεδομέν(ων) αὐτῆ κτημ(ά)τ(ων)...». Βλ. Στ. Κυριακίδης, Βολερὸν (όπως σημ. 2) 211, αρ. 5 (= 473, αρ. 5). P. Lemerle, Philippes (όπως σημ. 4) 165. P. Lemerle - A. Gouillou - N. Svoronos κ.ά., Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, σ. 291 (αρ. 56). Θ. Παπαζώτος, Σημειώσεις (όπως σημ. 12) 239, αρ. 19. Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 214-215, αρ. 27. Α. Γκουτζιουκώστας, Απονομή δικαιοσύνης (όπως σημ. 14) 156-158. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 196 σημ. 744. Ο Ρόδιος πιθανόν ταυτίζεται με τον πρωτοανθύπατο και κριτή επί του ιπποδρόμου Μιχαήλ Ρόδιο τον Αύγουστο του 1084. Βλ. γι αυτόν P. Lemerle, Philippes (όπως σημ. 4) 164-165. R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l Empire byzantin. Proconsul, ἀνθύπατος, REB 15 (1957) 5-41, ειδικότερα σ. 5-24 και κυρίως 24 (= Recherches sur les institutions byzantines, [Berliner Byzantinistische Arbeiten 35], τ. II, Berlin - Amsterdam 1967, σ. 68-79, 82-87, κυρίως 79). P. Lemerle - A. Gouillou - N. Svoronos κ.ά., Actes de Lavra (όπως σημ. 3), τ. I, σ. 291 (αρ. 56). J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue

Ο βέστης και πραίτωρ πάσης Θετταλίας Μιχαήλ 207 ο πανσέβαστος σεβαστός, πραίτωρ και δούκας Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Δούκας, δευτερότοκος γιος του σεβαστού Γεωργίου Παλαιολόγου και της Άννας Δούκαινας, αδελφής της αυτοκράτειρας Ειρήνης Δούκαινας, τον Φεβρουάριο του 1112 38. Από μολυβδόβουλλα, που χρονολογούνται τον ΙΑ αιώνα, είναι επίσης γνωστοί ο σπαθαροκανδιδάτος, ασηκρήτις και κριτής Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Ιωάννης 39, ο πρωτοσπαθάριος και (όπως σημ. 22), τ. II, σ. 50 (αρ. 9.2). Fr. Dölger - P. Wirth, Regesten (όπως σημ. 3), τεύχ. 2, αρ. 1118 (πρώην αρ. 1154). A. Gkoutzioukostas, Judges (όπως σημ. 32) 75-77, 83 (αρ. 11). Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 196 και σημ. 744. 38. Actes de Docheiariou (όπως σημ. 31), αρ. 3.10-11 (Φεβρουάριος του 1112): «... δέησιν ἀνήνεγκα τῶ αὐθ(έν)τ(η) ἡμ(ῶν) τῶ πανσεβάστω σεβαστῶ πραίτω[ρι] (καὶ) δουκὶ Θε(σσαλονίκης) κῦ(ρ) Ἀνδρονίκω τῶ Δούκα ὥστε γενέσθ(αι) κ(α)τὰ νόμους δέκρετ(ον) (καὶ) ἄδειαν ἐκχορηθῆναι μοι πιπρᾶσαι ἀπὸ τῶν γονικῶν μου ἀκινήτ(ων) τὰ μνημονευθέντ[α ἀ]κίνητα τόπια...», 16: «... ἱκετήριον ἔγγραφον ἐπιδέδωκ(εν) τῶ πανσεβάστω σεβαστῶ δουκὶ (καὶ) πραίτ(ω)- ρ(ι) Θεσσαλονίκ(ης) (καὶ) Σερρ(ῶν) κῦρ Ἀνδρονίκω τῶ Δούκα, τῶ αὐθ(έν)τ(η) ἡμῶ(ν)...», 22-23: «Ἦν δὲ τῆ τιμία ταύτη λύ(σει) παρέχον τὸ ἐμπεδόν τε (καὶ) βέβαιον τὸ «ὁ Δούκ(ας)», χειρὶ γεγραμμέν(ον) τοῦ πανσεβάστου σεβαστοῦ (καὶ) αὐθ(έν)τ(ου) ἡμῶν πρὸ(ς) τῶ τέλει αὐτ[ῆς», 36: «Ἐλπ(ί)δ(ιος) ὁ Xανδρην(ός), ὁ κ(α)τὰ πρόστα(ξιν) τοῦ αὐθέντ(ου) τοῦ πανσεβ(άσ)τ(ου) σεβ(ασ)τ(οῦ) δου(κὸς) (καὶ) πραίτ(ω)ρ(ος) κῦ(ρ) Ἀνδρον(ίκου) τοῦ Δού(κα) τὸ παρ(ὸν) ἐκθέμ(ε)- ν(ος) ὑπόμνημ(α) ὑπέγρα(ψα)», 58-59: «... καθὰ δὴ (καὶ) ἐπὶ τοῖς λοιπ(οῖς) προαστεί(οις) νυνὶ γίνετ(αι), παρὰ τοῦ αὐθ(έν)τ(ου) ἡμ(ῶν) τοῦ πανσεβ(άσ)τ(ου) σεβαστοῦ, πραίτ(ω)ρ(ος) (καὶ) δουκὸ(ς) Θε(σσαλονίκης) κῦ(ρ) Ἀνδρονίκου τοῦ Δού(κα), ἵνα σοι ἀντιστρέψω τὰ δηλωθ(έν)- τ(α) νομίσμ(α)τ(α) τ(ῆς) τιμῆς, ἅπερ τῆ σήμερον ἔλαβ(ον)». Για τον Ανδρόνικο Δούκα υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία. Βλ. κατ επιλογήν D. I. Polemis, The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography, [University of London Historical Studies XXII] London 1968, σ. 154 (αρ. 136), 200 (αρ. 260). P. Gautier, Synode (όπως σημ. 35) 238 (αρ. 6). R. Guilland, Les logothètes. Études sur l histoire administrative de l Empire byzantin, REB 29 (1971) 5-115, κυρίως 82 (αρ. 4). R. Romano, In margine al problema della paternità del Timarione. Sull anonimo Dux di Tessalonica, Vichiana 2 (1973) 187-191, κυρίως 187-189. Του ίδιου, Pseudo-Luciano, Timarione. Testo critico, introduzione, traduzione, commentario e lessico, [Byzantina et neo-hellenica neapolitana, Collana di studi e testi II] Napoli 1974, σ. 130-131. Του ίδιου, Sulla poesia di Nicola Callicle, Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia dell Università di Napoli 22 (ν.σ. 10) (1979-1980) 61-75, κυρίως 67. Του ίδιου, Nicola Callicle, Carmi. Testo critico, introduzione, traduzione, commentario e lessico, [Byzantina et neo-hellenica neapolitana, Collana di studi e testi VIII] Napoli 1980, σ. 169-170. Κ. Βαρζός, Γενεαλογία (όπως σημ. 35), τ. A, σ. 127 σημ. 14 (αρ. 20), 676-677 (αρ. 97). N. Oikonomidès, Actes de Docheiariou (όπως σημ. 31) 63 (αρ. 3). D. Papachryssanthou, Actes de Xénophon (όπως σημ. 31) 17, 18, 81 (αρ. 3). J.-Fr. Vannier, Les premiers Paléologues. Étude généalogique et prosopographique, στο J.-Cl. Cheynet - J.-Fr. Vannier, Études prosopographiques (όπως σημ. 24) 123-187, κυρίως 147-149 (αρ. 13). Α. Γκουτζιουκώστας, Απονομή δικαιοσύνης (όπως σημ. 14) 223. Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 123 και σημ. 384. J.-Cl. Cheynet, Les sceaux de la famille Doukas provenant de l ancienne collection Georges Zacos, στο Καπετάνιος και Λόγιος. Μελέτες στη μνήμη του Δημήτρη Ι. Πολέμη, επιμ. Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου - Ευάγ. Χρυσός, Άνδρος 2009 / Captain and Scholar. Papers in Memory of Demetrios I. Polemis, έκδ. E. Chrysos - Elizabeth A. Zachariadou, Andros 2009, σ. 35-62, κυρίως 46-48 (αρ. 11). 39. J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue (όπως σημ. 22), τ. I, αρ. 18.24 (ΙΑ αιώνας): «Κ(ύρι)ε β(οή)[θ(ει)] τῷ σῷ δ[ού(λῳ)] Ἰω(άννῃ) σπαθ[αρ(ο)]κανδ(ι)[δ(άτῳ), ἀσ]ηκρῆ[τ(ις)], κριτῇ

208 Σταύρος Γ. Γεωργίου κριτής Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος 40, ο πρωτοσπαθάριος, μυστογράφος και κριτής επί του ιπποδρόμου, Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Μιχαήλ 41 και ο πρωτοσπαθάριος, ύπατος και κριτής επί του ιπποδρόμου, Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης Βασίλειος 42. Παρατηρείται λοιπόν μια σταδιακή χρήση ολοένα και υψηλότερων τιμητικών τίτλων για τους κατόχους του αξιώματος του κριτή ή πραίτωρος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης, γεγονός που εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της πτώσης της αξίας των τίτλων στις τελευταίες δεκαετίες του ΙΑ αιώνα 43. Συγκεκριμένα τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την άνοδο των Κομνηνών και έως την πρώτη περίπου δεκαετία της βασιλείας του Αλεξίου Α Κομνηνού οι κάτοχοι του αξιώματος του κριτή ή πραίτωρος Βολερού, Στρυμόνος και Θεσσαλονίκης έφεραν τους κατώτερους τίτλους του υπάτου, του πατρικίου, του πρωτοβεστάρχη και του μαγίστρου. Στη συνέχεια οι αξιωματούχοι αυτοί απαντούν στις πηγές ως κάτοχοι των τίτλων του προέδρου, του κουροπαλάτη και του πρωτοκουροπαλάτη, ενώ στην περίπτωση των δύο μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας, του [Β]ολερ(οῦ), Στρ(υ)[μ]ῶν(ος) (καὶ) Θε[σ]αλονί[κ(ης)]». «Κ(ύρι)ε β(οή)θ(ει) [τῷ] σῷ δού(λῳ) [Ἰω(άννῃ) σ]παθα[ρ(ο)κ(α)]νδ(ι)δ(άτῳ), ἀσηκρ[ῆ]τι, κριτῇ Βολερ(οῦ), Στ[ρυ]μόν(ος) (καὶ) [Θ]εσαλο[νίκ(ης)]». Βλ. και τα σχόλια των εκδοτών, σ. 60-61 (αρ. 18.24). 40. Κ. Μ. Κωνσταντόπουλος, Βυζαντιακὰ μολυβδόβουλλα τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἐθνικοῦ Νομισματικοῦ Μουσείου, ἐν Ἀθήναις 1917, σ. 4-5, αρ. 11 (ΙΑ -ΙΒ αιώνας): «+ Κ(ύρι)ε β<ο>ήθει τῷ σῷ δούλῳ [Ἀ]νδρον(ίκῳ) α σπαθ(αρίῳ) κριτῇ Βολεροῦ Στρυμό(νος) καὶ Θεσσαλονίκ(ης)». Βλ. και G. Schlumberger, Sceaux byzantins inédits, REG 4 (1891) 111-142, κυρίως 112-113, αρ. 31 (ΙΑ - ΙΒ αιώνας) (= Mélanges d Archéologie Byzantine. Monnaies, Médailles, Méreaux, Jetons, Amulettes, Bulles d Or et de Plomb, Poids de Verre et de Bronze, Ivoires, Objets d Orfèvrerie, Bagues, Reliquaires, etc., Paris 1895, σ. 216-217, αρ. 31). 41. G. Zacos, Byzantine Lead Seals, σύνταξη - έκδοση J. W. Nesbitt, τ. II, Berne 1984, αρ. 594: «Κύριε, βοήθει Μιχαὴλ πρωτοσπαθαρίῳ, μυστογράφῳ, κριτῇ ἐπὶ τοῦ ἱπποδρόμου, Βολεροῦ, Στρυμ(ῶ)νος καὶ Θε(σσ)αλονίκης». J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue (όπως σημ. 22), τ. I, αρ. 18.25 (ΙΑ αιώνας): «[Μ]ιχαὴλ (πρωτο)σπαθ(αρίῳ), μυστογράφῳ, κριτῇ [ἐ]π(ὶ) τοῦ Ἱπποδρ(όμου), [Β]ολερ(οῦ), Στρ(υ)μό(νος) (καὶ) Θεσαλον(ί)κ(ης)». Βλ. J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue (όπως σημ. 22), τ. I, σ. 61 (αρ. 18.25). Χρ. Κυριαζόπουλος, Θράκη (όπως σημ. 12) 215, αρ. 28. A. Gkoutzioukostas, Judges (όπως σημ. 32) 70, 80 (αρ. 2). Του ίδιου, Some Remarks on Mystographos and Mystolektes, στο Ἤπειρόνδε (Epeironde). Proceedings of the 10th International Symposium of Byzantine Sigillography (Ioannina, 1.-3. October 2009), έκδ. Chr. Stavrakos - Barbara Papadopoulou, Wiesbaden 2011, σ. 191-219, κυρίως 205-206 (αρ. 11). 42. G. Zacos, Byzantine Lead Seals (όπως σημ. 41), αρ. 964 (μέσα του ΙΑ αιώνα): «Θεοτόκε, βοήθει τῷ σῷ δούλῳ Βασιλείῳ πρωτοσπαθαρίῳ, ὑπάτῳ, κριτῇ ἐπὶ τοῦ ἱπποδρόμου, Βολεροῦ, Στρυμ(ῶ)νος καὶ Θεσσαλονίκης». 43. Για την αυλική ιεραρχία τον ΙΑ αιώνα βλ. J.-Cl. Cheynet, Dévaluation des dignités et dévaluation monétaire dans la seconde moitié du XIe siècle, Byzantion 53 (1983) 453-477 (= The Byzantine Aristocracy and Its Military Function, Variorum Reprints, Aldershot, Hampshire - Burlington, Vermont 2006, αρ. VI). Στ. Γεωργίου, Τιμητικοί τίτλοι (όπως σημ. 1) 15 κ.ε.