ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΛΙΘΟΥ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΦΘΟΡΩΝ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ ΜΕΘΟ ΟΙ ΕΠΑΡΚΟΥΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ Εργασία στα πλαίσια εκπαιδευτικής άδειας ΑΘΗΝΑ 2007 0
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σκοπός της εργασίας είναι η οριστικοποίηση ως ένα βαθµό, των όρων που µπορούµε να χρησιµοποιούµε στην συντήρηση του λίθου, για ν αποδώσουµε την φθορά, την αντίστοιχη καταλληλότερη επέµβαση και τέλος τον τρόπο για µία επαρκή τεκµηρίωση Η συγκεκριµένη εργασία πραγµατοποιήθηκε µε αφορµή την παρατηρούµενη σύγχυση στην χρήση όρων για την φθορά του λίθου (σε αρχεία, µελέτες, ανακοινώσεις κλπ), µε συνέπεια πολλές φορές, την λάθος επέµβαση ή στην καλύτερη περίπτωση, την αδυναµία συνεννόησης µεταξύ συναδέλφων Σηµειώνεται ότι η παρούσα εργασία δεν αποτελεί δόγµα ή συνταγολόγιο Κάθε περίπτωση συντήρησης είναι ιδιαίτερη και η επέµβαση που τελικά θα πραγµατοποιηθεί έγκειται τόσο στην αντίληψη και εµπειρία του επιβλέποντα συντηρητή που έχει την ευθύνη για την σωστή εκτέλεση των εργασιών, όσο και στην ιδιαιτερότητα του µνηµείου, του υλικού κατασκευής του και του βαθµού φθοράς του Θα πρέπει δηλαδή σε κάθε περίπτωση να οριστικοποιηθεί ο στόχος, να προσµετρηθούν τα υπέρ και τα κατά, το κέρδος και το κόστος µιας επέµβασης, και εντέλει να παρθεί η καταλληλότερη και αποδοτικότερη απόφαση Πολλές φορές επίσης, η απόφαση της επέµβασης θα πρέπει να απορρέει από την σύµφωνη γνώµη πολλών επιστηµόνων (αρχιτέκτονα µηχανικού, στατικού µηχανικού, συντηρητή, χηµικού µηχανικού κλπ) Θα πρέπει λοιπόν να υπάρχει η απαραίτητη συνεργασία, ο καταµερισµός ευθυνών και αρµοδιοτήτων καθώς και η απαιτούµενη «ελαστικότητα» απόψεων Η εργασία βασίστηκε κυρίως σε προσωπική εµπειρία κι όχι τόσο σε βιβλιογραφική έρευνα, δεδοµένου ότι υπάρχει ένα σηµαντικό κενό στον τοµέα αυτό, στην διεθνή βιβλιογραφία Οφείλω να αναφέρω, ότι µέρος της εργασίας είναι προϊόν µιας σηµαντικής δουλειάς που είχε πραγµατοποιηθεί κατά την υπηρεσία µου στην συντήρηση των µνηµείων Ακροπόλεως, σε συνεργασία µε συναδέλφους συντηρητές και µε µηχανικούς του έργου, όταν αντιληφθήκαµε στην πράξη, την ανάγκη για «δεδοµένους όρους» Η παρούσα εργασία περιλαµβάνει τις πιο συνηθισµένες µορφές φθοράς που συναντάµε κατά την συντήρηση του λίθου και την αντίστοιχη καταλληλότερη επέµβαση Ιδιαίτερες ή µεµονωµένες περιπτώσεις δεν περιλαµβάνονται σε αυτή τη φάση Είναι λοιπόν επιθυµητό, αυτή η «βάση δεδοµένων» που δηµιουργείται µε την παρούσα εργασία, να συµπληρωθεί και να εµπλουτισθεί µε την συµβολή των συναδέλφων 1
ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΦΘΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αναγνώριση της φθοράς και κατά συνέπεια η σωστή ονοµασία της, συνδέεται απόλυτα: µε την διάγνωση των αιτιών φθοράς (των φθοροποιών παραγόντων δηλαδή που δρούν στο συγκεκριµένο περιβάλλον), µε το είδος του λίθου, µε την επεξεργασία του, µε την ιστορία και την διαδροµή του µνηµείου Για παράδειγµα δεν µπορούµε να µιλάµε για ζαχαροποίηση που είναι αποτέλεσµα όξινης προσβολής, σε ένα µη αστικό περιβάλλον ή δεν µπορούµε να µιλάµε για επικάθιση αιθάλης σε ένα µνηµείο στην ύπαιθρο Κατά κύριο λόγο (υπάρχουν όµως και ιδιαίτερες περιπτώσεις) η µαύρη επικάθιση που παρατηρούµε σε ένα µνηµείο στην ύπαιθρο, οφείλεται σε βιολογικούς παράγοντες όσο κι αν οµοιάζει µε επικάθιση αιθάλης Ακόµη δεν µπορούµε να µιλάµε για ασβεστοποίηση χωρίς να έχουν υπάρξει συνθήκες φωτιάς κατά την ιστορική διαδροµή του µνηµείου κλπ Η σηµασία της ανάλυσης: H στοιχειακή ανάλυση, τόσο του υλικού όσο και των προϊόντων διάβρωσης είναι ένα πολύτιµο εργαλείο για τον σωστό ονοµατισµό της φθοράς Η σηµασία της ιστορίας, των φάσεων δόµησης και των προηγούµενων επεµβάσεων του µνηµείου: Η γνώση αυτών των στοιχείων µας δίνει τουλάχιστον το 50% των αιτιών φθοράς, µας δίνει δηλαδή όλα εκείνα τα αίτια φθοράς που δεν οφείλονται στο περιβάλλον Παρακάτω αναφέρονται όροι φθοράς βασιζόµενοι στην µορφολογία, η οποία περιγράφεται και η αντίστοιχη καταλληλότερη επέµβαση, η οποία επίσης περιγράφεται εν αναφέρονται τα πιθανά αίτια ή ο συνδυασµός αιτιών που την έχουν προκαλέσει Σε πολλές περιπτώσεις κι όταν δρουν περισσότεροι από ένας φθοροποιοί παράγοντες, παρατηρείται συνδυασµός φθορών πχ αποφλοίωση µαζί µε απολέπιση ή αποφλοίωση µαζί µε ζαχαροποίηση κλπ Στις περιπτώσεις αυτές χρειάζεται συνδυασµός επεµβάσεων Η σειρά που θα εκτελεστούν είναι σε κάθε περίπτωση απόφαση των υπευθύνων συντηρητών του έργου Θα πρέπει να προσµετρηθούν οι δυνατότητες, η επικινδυνότητα, και γενικώς πολλοί παράγοντες που θα οδηγήσουν στην αποτελεσµατικότερη µέθοδο, χωρίς ή µε το µικρότερο κόστος Ως όρος θα πρέπει να χρησιµοποιείται η λέξη που σχετίζεται µε την µορφολογία κι όχι µε το αίτιο πχ ζαχαροποίηση κι όχι όξινη προσβολή, η δε επέµβαση είναι σχεδόν πάντα η ίδια για την ίδια µορφολογικά φθορά Ωστόσο το αίτιο θα πρέπει να είναι γνωστό και να αναφέρεται πάντα στην περιγραφή της φθοράς, προκειµένου να την αναγνωρίσουµε όπως προαναφέρθηκε, αλλά και να µπορούµε να επέµβουµε προληπτικά για την προστασία του µνηµείου, πχ ρωγµή από σεισµό, ρωγµή από σιδηρό σύνδεσµο, ρωγµή από δράση νερού, κλπ Στις περιπτώσεις αυτές η επέµβαση ναι µεν είναι η ίδια - πλήρωση της ρωγµής - αλλάζει όµως ο τρόπος πρόληψης και προστασίας µετά την συντήρηση Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις, η ίδια µακροσκοπικά µορφολογία φθοράς, απαιτεί άλλη επέµβαση Στις περιπτώσεις αυτές θα πρέπει να ισχύσει µια σύµβαση και µε τον συγκεκριµένο όρο να δηλώνεται η φθορά που προέρχεται από το συγκεκριµένο αίτιο και απαιτεί την συγκεκριµένη επέµβαση Το παράδειγµα στην περίπτωση αυτή είναι η λεγόµενη µαύρη κρούστα, όρος που θα πρέπει να χρησιµοποιείται µόνο για την ειδική περίπτωση που έχουµε γυψοποίηση µαρµάρου ανακρυστάλλωση εγκλωβισµό αιθάλης (βλ παρακάτω) Θα πρέπει να χρησιµοποιείται δηλαδή στην περίπτωση που έχουµε µετατροπή - διάβρωση του ίδιου του µαρµάρου και όχι µια απλή επικάθιση πχ βιολογική 3
Η µαύρη κρούστα που έχει προκληθεί από γυψοποίηση δεν θα πρέπει να αφαιρείται γιατί θα προκαλέσουµε απώλεια υλικού εν θα πρέπει να χρησιµοποιείται ο ίδιος όρος στην περίπτωση βιολογικής µαύρης κρούστας που είναι επικάθιση κι όχι µετατροπή διάβρωση του µαρµάρου και δύναται να αφαιρεθεί χωρίς να χαθεί υλικό 4
1 ΑΠΟΦΛΟΙΩΣΗ: Πρόκειται για τµήµα της επιφάνειας που αποχωρίζεται από τον υπόλοιπο όγκο εξαιτίας ρωγµής ή ρωγµών Η ρωγµή ή οι ρωγµές αυτές, στο εσωτερικό σχηµατίζονται µε κατεύθυνση παράλληλη προς την επιφάνεια Το αποφλοιωµένο τµήµα παρουσιάζει ετοιµορροπία και εσωτερικό κενό σε ηχοβολιστικό έλεγχο Ένα αποφλοιωµένο τµήµα µπορεί να παρουσιάζει διάφορες µορφές που καθορίζουν το είδος της επέµβασης a Όταν η ρωγµή που ορίζει το αποφλοιωµένο τµήµα, δεν είναι σχηµατισµένη ή εµφανής σε όλη την περίµετρο του, µε αποτέλεσµα να µην είναι δυνατή η αποκόλληση και η εκ νέου συγκόλληση του χωρίς να σπάσει στο «τυφλό µη διαρρηγµένο» σηµείο Χ, η µόνη αποτελεσµατική επέµβαση είναι η πλήρωση µε ένεµα b Επάλληλες αποφλοιώσεις που δεν έχουν µετακινηθεί από την θέση τους, θα πρέπει πληρωθούν µε ένεµα όλες µαζί c Επάλληλες αποφλοιώσεις που έχουν µετακινηθεί από την θέση τους και σχηµατίζουν πλέον θραύσµατα κι όχι φλοίδες, θα πρέπει να αποκολληθούν διαδοχικά και να συγκολληθούν a b c πλήρωση πλήρωση αποκόλληση συγκόλληση 5
2 ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ: Πρόκειται για σχηµατισµό απολεπισµάτων λεπτών φλοιδών στην επιφάνεια του λίθου Οι φλοίδες αυτές έχουν µειωµένη συνοχή µε την υπόλοιπη επιφάνεια (εµφανίζονται ανασηκωµένες) και µικρή µηχανική αντοχή, έτσι θρύβονται εύκολα και καταρρέουν Η περισσότερο αποτελεσµατική επέµβαση είναι η πλήρωση των απολεπισµάτων µε ένεµα 6
3 ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΡΗΓΜΑΤΩΣΗ: Πρόκειται για διακοπή της συνέχειας του ιστού του λίθου κάθετα ή οριζόντια Στο εσωτερικό έχει κατεύθυνση κάθετη προς την επιφάνεια του λίθου και συνήθως δεν εισχωρεί σε µεγάλο βάθος Εµφανίζεται ως: a µεµονωµένη ρωγµή b πλέγµα ρωγµών Στην εξέλιξη της µια επιφανειακή ρωγµή µπορεί να οδηγήσει σε ρήγµα ή σε δηµιουργία θραυσµάτων που θα αποχωριστούν και θα καταρρεύσουν Η µόνη αποτελεσµατική επέµβαση είναι η πλήρωση των επιφανειακών ρηγµατώσεων µε ένεµα a πλήρωση b πλήρωση 7
4 ΡΗΓΜΑ: Πρόκειται για οριζόντια ή κάθετη διακοπή της συνέχειας του ιστού του λίθου Το ρήγµα έχει µεγάλο εύρος (άνοιγµα), εισχωρεί σε µεγάλο βάθος και εσωτερικά έχει κατεύθυνση κάθετη προς την επιφάνεια ηµιουργεί συνήθως σοβαρά στατικά προβλήµατα αλλά και δηµιουργία µεγάλων ή µικρότερων θραυσµάτων Όταν δεν είναι δυνατός ο διαχωρισµός και η συγκόλληση των τµηµάτων που δηµιουργούνται από ένα ρήγµα, η µόνη αντιµετώπιση είναι η πλήρωση του µε ένεµα Εµφανίζεται ως: a ρήγµα µεγάλου βάθους και αντιµετωπίζεται µόνο µε πλήρωση b ρήγµα διαµπερές και αντιµετωπίζεται µε πλήρωση ή εάν είναι εφικτό µε διαχωρισµό και συγκόλληση των επί µέρους τµηµάτων Η απόφαση αντιµετώπισης αφορά στην στατική επάρκεια και λαµβάνεται από πολιτικό µηχανικό a πλήρωση b πλήρωση 8
5 ΘΡΑΥΣΗ - ΕΤΟΙΜΟΡΡΟΠΙΑ - ΙΑΡΡΗΞΗ : Ονοµάζουµε την διακοπή του ιστού και το διαχωρισµό - κατάτµηση σε θραύσµατα µεγάλα ή µικρότερα ή /και σε ρήγµατα Πολλές φορές η κατάτµηση προχωρά σε βάθος και δηµιουργεί και εσωτερικά θραύσµατα (περίπτωση a) Ο όρος διάρρηξη (περίπτωση b) χρησιµοποιείται όταν η κατάτµηση σε θραύσµατα ή η δηµιουργία ρωγµής ή ρήγµατος προέρχεται από σιδερό σύνδεσµο Τα θραύσµατα παρουσιάζουν ετοιµορροπία, είναι συνήθως µετακινηµένα, δηµιουργούν παραµόρφωση και καταλήγουν σε πλήρη αποχωρισµό και πτώση Η περισσότερο αποτελεσµατική αντιµετώπιση είναι η αποκόλληση και η συγκόλληση τους και όταν υπάρχουν και ρωγµές ή ρήγµατα η πλήρωση τους µε ένεµα a b συγκόλληση Αφαίρεση συνδέσµου, πλήρωση µε ένεµα 9
6 ΜΑΥΡΗ ΚΡΟΥΣΤΑ Ή ΓΥΨΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ: Πρόκειται για την φυσικοχηµική µετατροπή του µαρµάρου σε γύψο και συµβαίνει σε ρυπασµένο περιβάλλον Το µάρµαρο µετατρέπεται σε άλλο υλικό δηλαδή σε γύψο, που έχει άλλα φυσικά και µηχανικά χαρακτηριστικά (διαφορετικό χρώµα, διαφορετικό πορώδες, διαφορετική διαλυτότητα, διαφορετική υδατοαπορρόφηση, διαφορετική σκληρότητα, διαφορετική συνοχή κλπ) ιαπιστώνεται µε µακροσκοπική παρατήρηση (διαφορετικό χρώµα και υφή από το υπόλοιπο µάρµαρο) και κυρίως µε στοιχειακή ανάλυση Η γυψοποιηµένη επιφάνεια σχεδόν πάντα συνδυάζεται µε την λεγόµενη µαύρη κρούστα (σχεδόν πάντα δηλαδή η µαύρη κρούστα είναι και γυψοποιηµένη επιφάνεια) Η µαύρη κρούστα µπορεί να έχει πολλές µορφές και διαφορετική υφή (να είναι λεία ή δενδριτικής µορφής - όταν υπάρχει και ανακρυστάλλωση ανθρακικού ασβεστίου - λεπτή, µεσαίου ή µικρού πάχους, σκληρή ή µαλακή σαν πούδρα) Μέχρι σήµερα δεν υπάρχει αποτελεσµατική επέµβαση, τα τελευταία χρόνια µελετάται η αναστροφή της γυψοποίησης χωρίς έως τώρα σαφή αποτελέσµατα Η µόνη αποτελεσµατική επέµβαση προστασία είναι η µεταφορά σε εσωτερικό χώρο των γυψοποιηµένων τµηµάτων (παθητική συντήρηση), εάν αυτό είναι εφικτό Τα γυψοποιηµένα τµήµατα που θα παραµείνουν σε εξωτερικό περιβάλλον, θα πρέπει να προστατευθούν από τα νερά της βροχής µε κάθε τρόπο (στέγαστρο, αποστραγγιστικές κατασκευές κλπ) Σε καµία περίπτωση η κρούστα δεν αφαιρείται από γλυπτές λεπτοµέρειες διότι στην ουσία έχουµε απώλεια υλικού Όταν η κρούστα είναι λεπτή και καταρρεύσει, το µάρµαρο που εµφανίζεται από κάτω είναι σχεδόν πάντα αποσυντεθειµένο σε µορφή σκόνης που καταρρέει, ενώ σπανίως µπορεί να διατηρεί καλή αντοχή Στην περίπτωση αυτή, η επέµβαση αφορά τη στερέωση του σαθρού (ζαχαροποιηµένου) µαρµάρου που αποκαλύπτεται από κάτω, µε εµποτισµούς (βλ ζαχαροποίηση) Μαύρη κρούστα δενδριτικής µορφής ιατήρηση Λεπτή µαύρη κρούστα που έχει καταρρεύσει και αποκαλύπτεται σαθρό µάρµαρο Στερέωση - εµποτισµός του υποκείµενου σαθρού µαρµάρου 10
7 ΖΑΧΑΡΟΠΟΙΗΣΗ Ή ΖΑΧΑΡΟΕΙ ΗΣ ΦΘΟΡΑ: Ονοµάζουµε την απώλεια συνοχής των επιφανειακών κρυστάλλων του µαρµάρου µε συνέπεια την συνεχή πτώση τους υπό µορφή ζάχαρης Η επέµβαση που απαιτείται είναι η επιφανειακή στερέωση µε ψεκασµούς ή εµποτισµούς Το στερεωτικό υλικό πρέπει να προκύπτει µέσα από έρευνα, για να είναι το κατάλληλο σε σχέση µε την σύσταση του κάθε λίθου Ζαχαροειδής φθορά Επιφανειακή στερέωση Ζαχαροειδής φθορά και επικάθιση αιθάλης Επιφανειακή στερέωση και καθαρισµός 11
8 ΑΠΟΣΑΘΡΩΣΗ: Ονοµάζουµε την απώλεια συνοχής του µαρµάρου σε βάθος Ο όρος αποσάθρωση συνδυάζει την περικρυσταλλική αποσάθρωση (ο ιστός του µαρµάρου έχει µετατραπεί σε σκόνη που προχωρά σε βάθος), το πλέγµα µικρορωγµών και τις απολεπίσεις Η επέµβαση που απαιτείται είναι η στερέωση σε βάθος µε εµποτισµούς, κατόπιν πλήρωση των ρωγµών και συγκόλληση τυχόν µικροθραυσµάτων Το στερεωτικό υλικό πρέπει να προκύπτει µέσα από έρευνα για να είναι το κατάλληλο σε σχέση µε την σύσταση του κάθε λίθου) Περικρυσταλλική αποσάθρωση σε βάθος Εµποτισµός µε στερεωτικό υλικό Περικρυσταλλική αποσάθρωση, πλέγµα µικρορωγµών και απολεπίσεις Εµποτισµός µε στερεωτικό υλικό και ενέµατα 12
9 ΚΥΨΕΛΩΣΗ Ή ΚΥΨΕΛΟΕΙ ΗΣ ΦΘΟΡΑ: Ονοµάζουµε την εµφάνιση µικρών οπών σποραδικά ή σε συστάδες και είναι αποτέλεσµα συνήθως βιολογικής δράσης που δεν είναι πλέον ενεργή Ως κυψέλωση έχουµε συνηθίσει να ονοµάζουµε επίσης την ιδιόµορφη διάβρωση - αποµείωση που παρουσιάζει ο λίθος όταν επηρεάζεται από δυνατούς ανέµους και αιωρούµενα σωµατίδια, συνήθως άλατα Στην περίπτωση αυτή δηµιουργούνται στην επιφάνεια του λίθου ασύµµετρες οπές και κοιλότητες που πολλές φορές οδηγούν σε σπηλαιώδεις καταστάσεις Η µορφή αυτή διάβρωσης θα µπορούσε να ονοµαστεί ΣΠΗΛΑΙΩΣΗ ή ΚΥΨΕΛΩΣΗ αλλά θα πρέπει να γίνεται σαφής διαχωρισµός από την κυψέλωση λόγω βιοδιάβρωσης Η επέµβαση στις περιπτώσεις αυτές αφορά µόνο σε λόγους αισθητικής και πρόληψης και περιορίζεται στην σφράγιση µε κονίαµα των πολύ µεγάλων κοιλοτήτων για να αποφευχθούν φαινόµενα συγκράτησης υγρασίας, τυχόν έναρξη διάβρωσης ή έκπτωσης των µηχανικών αντοχών του λίθου Όταν οι κοιλότητες δεν έχουν µεγάλο βάθος και οι βιολογικές επικαθίσεις έχουν υποχωρήσει δεν είναι επιβεβληµένη κανενός είδους επέµβαση Κυψελοειδής φθορά από µη ενεργή πλέον, βιοδιάβρωση 13
10 ΕΞΑΛΛΟΙΩΣΗ (ΦΛΕΒΑΣ): Ονοµάζουµε την αποµάκρυνση (συνήθως απόπλυση από το νερό) των συστατικών που συστήνουν τις φλέβες σε έναν λίθο, ο οποίος παρουσιάζει ετερογένεια (ορυκτολογική διαφορετικότητα κατά περιοχές) Στις περιοχές της εξαλλοίωσης δηµιουργούνται ασυνέχειες µε την µορφή είτε κοιλοτήτων είτε ρωγµών είτε αποσάθρωσης Αναλόγως την περίπτωση, οι κοιλότητες σφραγίζονται µε κατάλληλο κονίαµα, ενώ οι ρωγµές και οι απολεπίσεις πληρώνονται µε ένεµα Κοιλότητες λόγω απόπλυσης φλέβας Σφράγιση µε κονίαµα Ρωγµές και αποφλοιώσεις λόγω απόπλυσης φλέβας Πλήρωση ρωγµών και αποφλοιώσεων µε ένεµα Αποσάθρωση απολεπίσεις από εξαλλοίωση φλέβας Πλήρωση απολεπίσεων µε ένεµα Αποδιοργάνωση του υλικού, λόγω εξαλλοίωσης των αργιλοπυριτικών φλεβών Πλήρωση απολεπίσεων µε ένεµα 14
11 ΑΠΟΜΕΙΩΣΗ: Ονοµάζουµε την άµβλυνση των γλυπτών λεπτοµερειών που προκαλείται συνήθως από όξινη προσβολή Συνδυαστικά, παρουσιάζεται στις περιοχές αυτές και το φαινόµενο της ζαχαροποίησης Η επέµβαση που απαιτείται είναι η επιφανειακή στερέωση µε ψεκασµούς ή εµποτισµούς, ωστόσο δεν είναι δυνατόν να αρθεί η άµβλυνση των γλυπτών λεπτοµερειών Το στερεωτικό υλικό πρέπει να προκύπτει µέσα από έρευνα για να είναι το κατάλληλο σε σχέση µε την σύσταση του κάθε λίθου Άµβλυνση των ανάγλυφων λεπτοµερειών, εξαιτίας της όξινη προσβολής επιφανειακή στερέωση µε ψεκασµούς ή εµποτισµούς 12 ΑΠΟΠΛΥΣΗ: Μπορούµε να µιλάµε συνήθως για περιοχές απόπλυσης Πρόκειται για περιοχές εκτεθειµένες σε τρεχούµενο νερό όξινης βροχής Οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν αποµείωση και λόγω της αποµείωσης και διαφορετικότητα στο χρώµα, παρουσιάζονται δηλαδή ανοιχτόχρωµες, σε σχέση µε τον υπόλοιπο όγκο του λίθου Στις περισσότερες περιπτώσεις έχουµε κι εδώ το φαινόµενο της ζαχαροποίησης Η επέµβαση που απαιτείται είναι η επιφανειακή στερέωση µε ψεκασµούς ή εµποτισµούς, ωστόσο δεν είναι δυνατόν να αρθεί η αποµείωση και να διορθωθεί η διχρωµία Το στερεωτικό υλικό πρέπει να προκύπτει µέσα από έρευνα για να είναι το κατάλληλο σε σχέση µε την σύσταση του κάθε λίθου 15
13 ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΕΝΟ: Πρόκειται για την έναρξη µιας αποφλοίωσης που δεν παρουσιάζει προς το παρόν εµφανή - εξωτερικά σηµάδια και γι αυτό διαπιστώνεται µόνο µε ηχοβολιστικό έλεγχο Η περίπτωση αυτή δεν επιδέχεται καµίας επέµβασης, παρά µόνο συστηµατικής παρακολούθησης, προκειµένου να µην αποκολληθεί και να επέµβουµε την κατάλληλη στιγµή 14 ΑΠΟΜΕΙΩΣΗ ΑΠΟ ΦΩΤΙΑ: Πρόκειται για ιδιαίτερη µορφή φθοράς που προκαλείται από φωτιά κι έχει ως συνέπεια την απώλεια των λεπτοµερειών σε έναν γλυπτό όγκο και την δηµιουργία άµορφης µάζας Πιθανόν η αποµείωση αυτή να συνοδεύεται και από ασβεστοποίηση του µαρµάρου Η περίπτωση αυτή δεν επιδέχεται καµίας επέµβασης προς αισθητική αποκατάσταση, παρά µόνο συγκράτηση των αποφλοιώσεων - θραύσεων που πιθανότατα έχουν δηµιουργηθεί ως εξέλιξη της φθοράς 15 ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΑΠΩΛΕΙΑ: Ονοµάζουµε την απώλεια τµηµάτων που δεν δύναται να ανεβρεθούν και να συγκολληθούν Εάν η απώλεια προκαλεί στατική ανεπάρκεια (γεγονός που πιστοποιείται από πολιτικό µηχανικό) τότε συµπληρώνεται µε νέο υλικό Οριστική απώλεια Συµπλήρωση µε νέο υλικόγια στατικούς λόγους 16
16 ΒΙΟ ΙΑΒΡΩΣΗ: Πρόκειται για την κάθε µορφή φθοράς (κυψέλωση, αποσάθρωση κλπ) που µπορεί να παρουσιαστεί κάτω από µία επικάθιση - κρούστα βιολογικής προέλευσης και έχει προκληθεί από την δράση των µικροοργανισµών, συνήθως από την φυσικοχηµική τους δράση ή τη µηχανική καταπόνηση που επιφέρουν στο λίθο Η επέµβαση εξαρτάται από την µορφή φθοράς σε κάθε περίπτωση Ανάπτυξη βρυοφύτωνσε αρµούς µε συνέπεια την αποσάθρωση του µαρµάρου Στερέωση του µαρµάρου µε εµποτισµούς ή/και πλήρωση των απολεπίσεων 17 ΑΝΑΚΡΥΣΤΑΛΛΩΣΗ: Πρόκειται για φυσικοχηµική µετατροπή, δηλαδή τη διαλυτοποίηση και ανακρυστάλλωση του µαρµάρου σε άλλη κρυσταλλική µορφή (συνήθως σε αρραγωνίτη ) Στις περιοχές ανακρυστάλλωσης παρουσιάζεται συνήθως µια σκληρή κρούστα δενδριτικής µορφής που δεν αφαιρείται Όταν πρόκειται για ανακρυστάλλωση αλάτων στην επιφάνεια του λίθου πρέπει να διευκρινίζεται και να µιλάµε για εξανθίσεις αλάτων ή κρούστα αλάτων Το φαινόµενο δεν συνδέεται µε φυσικοχηµική µεταβολή του ίδιου του λίθου και η κρούστα που σχηµατίζεται δύναται να αφαιρεθεί Κρούστα ανακρυστάλλωσης ιατήρηση Κρούστα αλάτων ή εξανθίσεις αλάτων Αφαίρεση 18 ΑΣΒΕΣΤΟΠΟΙΗΣΗ: Πρόκειται για φυσικοχηµική µετατροπή του µαρµάρου Συµβαίνει σε πολύ υψηλές θερµοκρασίες και µε διάρκεια επί του µαρµάρου Το µάρµαρο αλλάζει µορφή και υφή, «ασβεστοποιείται», χάνει δηλαδή την διαύγεια και την κρυσταλλικότητα του Συνήθως δεν επιδέχεται καµίας επέµβασης παρά µόνο επιφανειακή στερέωση ή συγκράτηση αποφλοιώσεων που πιθανόν έχουν προκληθεί δευτερογενώς 17
19 ΕΠΙΚΑΘΙΣΗ: Ονοµάζουµε κάθε στρώµα που επικάθεται και δύναται να αφαιρεθεί χωρίς να επιφέρει βλάβη στο λίθινο υπόστρωµα Η επικάθιση είναι «επίστρωση» δηλαδή κάποιο επιπλέον στρώµα και σε καµία περίπτωση δεν συνδέεται µε µετατροπή του λίθινου υποστρώµατος (πχ γυψοποίηση, ανακρυστάλλωση) Μπορούµε να µιλάµε για επικάθιση βιολογική, ιζήµατος, αιθάλης, αιωρούµενων σωµατιδίων, χώµατος, φερτών υλικών κλπ Στην περίπτωση αλάτων µιλούµε για εξανθίσεις κι όχι για επικάθιση Οι επικαθίσεις αποµακρύνονται µε µηχανικό ή χηµικό τρόπο αναλόγως την περίπτωση Επικάθιση βιολογική Αποµάκρυνση Επικάθιση ιζήµατος Αποµάκρυνση Επικάθιση αιθάλης Αποµάκρυνση 18
ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ 19
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επέµβαση όπως αναφέρθηκε στον πρόλογο, είναι συνέπεια των ιδιαιτεροτήτων της φθοράς, του υλικού κατασκευής, της τεχνοτροπίας του µνηµείου, της ηλικίας του µνηµείου και ακόµη του επιθυµητού βαθµού αποκατάστασης του Για τους λόγους αυτούς, ο τρόπος που θα επέµβουµε είναι απόφαση πολλών ειδικοτήτων Για παράδειγµα όταν πρόκειται για ένα διαµπερές ρήγµα η αντίστοιχη αποδοτικότερη επέµβαση είναι η πλήρωση του µε ένεµα Όταν όµως συντρέχουν λόγοι στατικής επάρκειας, ή γεωµετρικής δυσχέρειας, ή αδυναµίας εκτέλεσης λόγω τεχνικών προβληµάτων που δηµιουργεί η ίδια η κατασκευή του µνηµείου, τότε θα πρέπει ο λίθος να αποσυναρµολογηθεί στα τµήµατα που ορίζει το ρήγµα τα οποία και θα συγκολληθούν κατόπιν Γίνεται αντιληπτό, ότι η απόφαση απορρέει από την συνεργασία πολλών ειδικοτήτων (αρχιτέκτονα µηχανικού, στατικού µηχανικού, συντηρητή) Στην συγκεκριµένη εργασία δίνεται η κύρια επέµβαση Ωστόσο είναι αντιληπτό ότι πρέπει να προηγηθούν ή να ακολουθήσουν κι άλλες εργασίες για την σωστή εκτέλεση και ολοκλήρωση µιας επέµβασης (βλ πίνακα) Για παράδειγµα για την πλήρωση µε ένεµα µιας αποφλοίωσης θα πρέπει να προηγηθεί ο καθαρισµός στο εσωτερικό της από χώµα ή µικροοργανισµούς προκειµένου να εισχωρήσει το ένεµα Κατόπιν θα πρέπει να συντηρηθούν σωστά για κάποιο χρονικό διάστηµα τα υλικά της πλήρωσης (πχ διατήρηση υγρασίας για την σκλήρυνση του ενέµατος) 20
ΕΙ ΟΣ ΦΘΟΡΑΣ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ Η / ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΚΥΡΙΑ ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ -ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1 ΑΠΟΦΛΟΙΩΣΗ facing, συλλογή ετοιµόροπων θραυσµάτων Καθαρισµός εσωτερικών κενών, Τοποθέτηση σωλήνων ΠΛΗΡΩΣΗ Σφράγιση αρµών επέµβασης 2 ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ Καθαρισµός εσωτερικών κενών ΠΛΗΡΩΣΗ Σφράγιση αρµών επέµβασης 3 ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΡΗΓΜΑΤΩΣΗ Καθαρισµός εσωτερικών κενών ΠΛΗΡΩΣΗ Σφράγιση αρµών επέµβασης 4 ΡΗΓΜΑ Καθαρισµός εσωτερικών κενών ΠΛΗΡΩΣΗ Σφράγιση αρµών επέµβασης 5 ΘΡΑΥΣΗ - ΕΤΟΙΜΟΡΡΟΠΙΑ - ΙΑΡΡΗΞΗ Καθαρισµός επιφανειών θραύσης ή/και εσωτερικών κενών ΣΥΓΚΟΛΛΗΣΗ Ή/ΚΑΙ ΠΛΗΡΩΣΗ Σφράγιση αρµών επέµβασης 6 ΜΑΥΡΗ ΚΡΟΥΣΤΑ ΓΥΨΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ Στερέωση µε εµποτισµούς αν αποκαλυφθεί η εσωτερική σαθρή επιφάνεια ΙΑΤΗΡΗΣΗ - ΕΝ ΑΦΑΙΡΕΙΤΑΙ 7 ΖΑΧΑΡΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΣΤΕΡΕΩΣΗ ΜΕ ΨΕΚΑΣΜΟΥΣ 8 ΑΠΟΣΑΘΡΩΣΗ ΣΤΕΡΕΩΣΗ ΣΕ ΒΑΘΟΣ ΜΕ ΕΜΠΟΤΙΣΜΟΥΣ Πλήρωση ρωγµών ή/και συγκόλληση µικροθραυσµάτων ή απολεπισµάτων 21
9 ΚΥΨΕΛΩΣΗ Σφράγιση µε κονίαµα των πολύ µεγάλων κοιλοτήτων ΕΝ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ 10 ΕΞΑΛΛΟΙΩΣΗ (ΦΛΕΒΑΣ) ΣΦΡΑΓΙΣΗ Ή/ΚΑΙ ΠΛΗΡΩΣΗ Σφράγιση αρµών επέµβασης 11 ΑΠΟΜΕΙΩΣΗ Επιφανειακή στερέωση µε ψεκασµούς ή εµποτισµούς 12 ΑΠΟΠΛΥΣΗ Επιφανειακή στερέωση µε ψεκασµούς ή εµποτισµούς ΕΝ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ ΕΝ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ 13 ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ 14 ΑΠΟΜΕΙΩΣΗ ΑΠΟ ΦΩΤΙΑ Συγκράτηση των αποφλοιώσεων - θραύσεων ΕΝ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ Σφράγιση αρµών επέµβασης 15 ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΑΠΩΛΕΙΑ Αντιγραφή µε παντογράφο, προσαρµογή, συγκόλληση νέου τµήµατος ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΜΕ ΝΕΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΣΤΑΤΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ Σφράγιση αρµών επέµβασης 16 ΒΙΟ ΙΑΒΡΩΣΗ ΑΝΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 17 ΑΝΑΚΡΥΣΤΑΛΛΩΣΗ ΕΝ ΑΦΑΙΡΕΙΤΑΙ 18 ΑΣΒΕΣΤΟΠΟΙΗΣΗ Επιφανειακή στερέωση ή συγκράτηση αποφλοιώσεων ΕΝ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ 19 ΕΠΙΚΑΘΙΣΗ ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΜΗΧΑΝΙΚΑ Ή/ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΑ 22
ΜΕΘΟ ΟΙ ΕΠΑΡΚΟΥΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ 23
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πολλές φορές η µέθοδος τεκµηρίωσης που ακολουθούµε για την καταγραφή µιας φθοράς ή την απόδοση µιας επέµβασης είναι ανεπαρκής ή ακατάλληλη µε συνέπεια να µην προσφέρει την απαραίτητη αρχειακή καταγραφή Για παράδειγµα η φωτογράφηση δεν είναι επαρκής µέθοδος για να καταγραφεί µια συγκόλληση θραύσµατος που ενισχύεται εσωτερικά µε ράβδο τιτανίου, διότι δεν καταγράφεται η εσωτερική θέση και το µέγεθος του τιτανίου Σε ενδεχόµενη µελλοντική επέµβαση στο ίδιο σηµείο, η ύπαρξη του αθέατου συνδέσµου δεν θα είναι γνωστή µε προφανείς συνέπειες Μια ολοκληρωµένη τεκµηρίωση θα πρέπει να περιλαµβάνει: ΠΡΙΝ: Μελέτη ή Τεχνική έκθεση + φωτογράφηση + χαρτογράφηση φθορών ΚΑΤΑ: Ηµερολόγιο + φωτογράφηση + σχεδιαστική απόδοση επεµβάσεων ΜΕΤΑ: Έκθεση πεπραγµένων Παρακάτω γίνεται µια προσπάθεια να συγκεκριµενοποιηθούν οι βασικοί τρόποι τεκµηρίωσης 24
1 ΚΩ ΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΛΩΝ Η κωδικοποίηση των µελών ενός µνηµείου θεωρείται απαραίτητη προκειµένου να τηρούνται τα αρχεία, αλλά και να υπάρχει η σωστή συνεννόηση µεταξύ των µελών του συνεργείου Αν υπάρχει κωδικοποίηση από τον αρχιτέκτονα του έργου ακολουθούµε αυτή ή την προσαρµόζουµε κατάλληλα Εάν δεν υπάρχει, θα πρέπει να κωδικοποιήσουµε τα µέλη µε µία εξ αρχής «σύµβαση», για παράδειγµα: Πρώτο γράµµα = Προσανατολισµός εύτερο γράµµα = Είδος µέλους Πρώτος αριθµός = Επίπεδο θέσης από κάτω προς τα επάνω εύτερος αριθµός= Αρίθµηση µέλους Παράδειγµα Ανατολικά = Α υτικά= Βόρεια = Β Νότια =Ν Κορµός κίονα =Κ Βάση =Β Κιονόκρανο =Κι Επίθηµα =Επ Στυλοβάτης = Στ Επίπεδο 1 ο (χαµηλότερο) =1 Επίπεδο 2 ο (µεσαίο) =2 Επίπεδο 3 ο (υψηλότερο) =3 αρίθµηση από αριστερά προς τα δεξιά, από εµπρός προς τα πίσω και από κάτω προς τα επάνω, 1,2,3,4 ΑΚ11 = ανατολική όψη, κίονας, στο 1 ο χαµηλότερο επίπεδο, ο 1 ος από αριστερά και εµπρός ΑΒ12= ανατολική όψη, βάση, 1 ου επιπέδου χαµηλότερου, 2 η από έξω προς τα µέσα στα αριστερά Κι21 = δυτική όψη, κιονόκρανο, στο2 ο επίπεδο (µεσαίο), το1 ο από αριστερά ΑΕπ11 =ανατολική όψη, επίθηµα, στο 1 ο χαµηλότερο επίπεδο, το1 ο από αριστερά και εµπρός ΑΣτ11 =ανατολική όψη, πρόβολος, στο 1 ο χαµηλότερο επίπεδο, ο 1 ος από αριστερά 25
2 ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Η φωτογράφηση θα πρέπει ν ακολουθεί κανόνες, έτσι ώστε τα δεδοµένα της να µπορούν ν αποτελούν αρχειακό υλικό Μια φωτογράφηση δηλαδή πρέπει να δίνει πληροφορίες συγκρίσιµες, εανάγνωστες και λεπτοµερείς Για τους λόγους αυτούς θα πρέπει να εφαρµοστεί ένα σύστηµα φωτογράφησης στο οποίο θα τηρούνται τα εξής: Φωτογράφηση πριν, κατά και µετά την επέµβαση σε όλα τα µέλη µε τον παρακάτω τρόπο (βλ σχ) Φωτογράφηση µε την ίδια φωτογραφική µηχανή και τον ίδιο φωτισµό Αυστηρή καθετότητα του φωτογραφούµενου µέλους Φωτογράφηση λεπτοµερειών και ειδικών επεµβάσεων Αυστηρή τήρηση αρχείων τουλάχιστον σε ψηφιακή αν όχι και σε συµβατική µορφή 26
3 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ Το ηµερολόγιο ενός έργου πρέπει να τηρείται απαραιτήτως και να περιλαµβάνει τα εξής στοιχεία: ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΟΥ: ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ΚΩ ΜΕΛΟΥΣ: Πραγµατοποιηθείσα εργασία, ονοµατεπώνυµο εργαζοµένων σε αυτή ΚΩ ΜΕΛΟΥΣ: Πραγµατοποιηθείσα εργασία, ονοµατεπώνυµο εργαζοµένων σε αυτή Σχ (ειδικής εργασίας) Φωτογραφία (ειδικής εργασίας) ΚΩ ΜΕΛΟΥΣ: Πραγµατοποιηθείσα εργασία, ονοµατεπώνυµο εργαζοµένων σε αυτή Παρατηρήσεις: συµβάντα, ειδικές εργασίες, σχόλια, κλπ 27
4 ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ΕΙ ΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ (ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ) 41 ΠΛΗΡΩΣΗ ΡΗΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΕΝΕΜΑ: Κατά την πλήρωση ενός ρήγµατος ή µιας αποφλοίωσης µε ένεµα θα πρέπει να τηρούνται τα παρακάτω αρχεία ώστε να γνωρίζουµε αν η πλήρωση πραγµατοποιήθηκε ικανοποιητικά ή είναι ατελής και σε ποιο σηµείο, ώστε να παρακολουθείται συστηµατικά και να επέµβουµε την κατάλληλη στιγµή ΕΙΣΟ ΟΣ ΕΝΕΜΑΤΟΣ 1 15 16 ΕΞΟ ΟΣ ΕΝΕΜΑΤΟΣ 2 3 14 4 13 5 12 17 6 11 10 18 9 8 7 - - Sec 2 3 5 7 35 Ατελής πλήρωση Ολοκληρωµένη πλήρωση Παρατηρήσεις: Σύνολο ενέµατος που απαιτήθηκε σε ml Εξίδρωση % 28
42 ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΣΥΓΚΟΛΛΗΣΗΣ ΘΡΑΥΣΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΕΝΙΣΧΥΕΤΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΜΕ ΡΑΒ ΟΥΣ ΤΙΤΑΝΙΟΥ: Θα πρέπει απαραιτήτως να χαρτογραφούνται οι θέσεις και τα µεγέθη των ράβδων τιτανίου, που έχουν χρησιµοποιηθεί κατά την συγκόλληση, όπως στο παρακάτω σχέδιο Φ8/ 8cm Φ8/ 6cm 5 ΕΚΘΕΣΗ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ Μετά την ολοκλήρωση κάθε έργου θα πρέπει να κατατίθενται στις αρµόδιες υπηρεσίες και φορείς, τα απαραίτητα στοιχεία, έτσι όπως αυτά αναφέρθηκαν παραπάνω, για την ορθή τήρηση αρχείων Στα στοιχεία αυτά πρέπει απαραιτήτως να περιλαµβάνεται και «έκθεση πεπραγµένων» που θα περιλαµβάνει: Ηµεροµηνία έναρξης και ολοκλήρωσης του έργου Συνολικό κόστος του έργου Αποκλίσεις από την µελέτη σε υλικά, µεθόδους κλπ Νέα στοιχεία που προέκυψαν µετά από καθαρισµό ή µε νέα παρατήρηση (ιστορικά τεκµήρια, αρχιτεκτονικά δεδοµένα, κλπ) Τυχόν ερευνητική εργασία που απαιτήθηκε κατά την συντήρηση (αναλύσεις υλικού ή προϊόντος διάβρωσης) Ιδιαίτερες περιπτώσεις και πως αντιµετωπίστηκαν Θέσεις τιτανίων και µεγέθη αυτών Θέσεις πληρωµένων ρηγµάτων και συνολικός όγκος ενέµατος που απαιτήθηκε Θέσεις συµπληρώσεων µε νέο υλικό και καταγραφή του νέου υλικού σε m 2 Αρχαίο ΣΑΝΜ, κατάθεση 30 Νοεµβρίου 2007 / Βιβλιοθήκη αρ πρωτ 608 9/2/09 29