Ο ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ 1
Ο μοντερνισμός στην πόλη εστιάζει στη μεγάλης κλίμακας αποδοτικό τεχνολογικό και ορθολογικό πολεοδομικό σχεδιασμό [αντίστοιχα η αρχιτεκτονική δεν ενσωματώνει το περιττό (μορφές, στολισμός κλπ)]. Ο μεταμοντερνισμός θεωρεί τον αστικό ιστό κατακερματισμένο, ένα παλίμψηστο από μορφές του παρελθόντος, ένα κολάζ τωρινών χρήσεων. Το πολεοδομικό σχέδιο αποβλέπει στην ευαισθησία στις τοπικές παραδόσεις και ιστορίες. Οι αρχιτεκτονικές μορφές συνδέονται με προσωποποιημένους χώρους και εκλεκτικιστικές τεχνοτροπίες. 2
Για τους μοντερνιστές: ο χώρος διαμορφώνεται για κοινωνικούς σκοπούς. Για τους μεταμοντερνιστές: ο χώρος είναι κάτι το αυτόνομο και διαμορφώνεται σύμφωνα με αισθητικούς σκοπούς. 3
Η σημασία του δομημένου περιβάλλοντος ως βάση πάνω στην οποία αναπτύσσονται οι αισθητικές και κοινωνικές πρακτικές είναι μεγάλη. Για τον αρχιτέκτονα Leon Krier το κεντρικό πρόβλημα του μοντερνισμού είναι ότι ο πολεοδομικός σχεδιασμός βασίζονταν σε μια μόνο λειτουργία. Το πολεοδομικό πρότυπο που δημιουργεί αυτή η αντίληψη είναι αντιοικολογικό γιατί οδηγεί σε σπατάλη χρόνου, ενέργειας και γης. 4
Ο Krier: αναζητά ένα μοντέλο πόλης με πλήρεις και πεπερασμένες αστικές κοινότητες. επιδιώκει την αποκατάσταση του παλιότερου πολεοδομικού ιστού και την αναμόρφωσή τους για νέες χρήσεις. 5
Μετά το 1950 Οι συνθήκες μετά το Β Π.Π. διαμόρφωναν για την ανθρωπότητα νέους στόχους για ένα καλύτερο μέλλον. Η εμπειρία της μαζικής παραγωγής κατά τη διάρκεια του πολέμου αξιοποιούνταν για την υλοποίηση των προγραμμάτων ανοικοδόμησης. Από τις καταστροφές του πολέμου εμφανίστηκε μια νέα αναζωογονημένη εκδοχή του σχεδίου του Διαφωτισμού. 6
Στη Βρετανία δόθηκε βάρος στο σχεδιασμό νέων πόλεων ή στην ανάπτυξη πυκνής δόμησης σε ελεύθερες επιφάνειες μέσα στις πόλεις κατά το μοντέρνο πρότυπο. Στις ΗΠΑ αναπτύχθηκαν προάστια σε ιδιωτική βάση αλλά με μεγάλη κρατική επιδότηση. [Για τον Harvey δεν θα πρέπει να θεωρούνται ως πλήρεις αποτυχίες οι μοντερνιστικές λύσεις καθώς οι τεχνοτροπίες του μοντερνισμού δεν ήταν ηγεμονικές για καθαρά ιδεολογικούς λόγους αλλά εφαρμόζονταν και ως αναγκαιότητα για να αντιμετωπιστούν τα μεγάλα προβλήματα αποκατάστασης και ανασυγκρότησης] 7
Η καπιταλιστική οικονομία της μέγιστης συσσώρευσης οδηγούσε τις εξελίξεις στην ανοικοδόμηση. Τα μεγάλα κτίρια αποτέλεσαν μνημεία σύμβολα της δύναμης των εταιρειών. Παραδείγματα: 8
Για την Jane Jacob θα έπρεπε οι πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες να εστιάσουν σε διαδικασίες αλληλεπίδρασης. Οι πολεοδόμοι φοβούμενοι το χάος και την πολυπλοκότητα δεν ενθάρρυναν την ποικιλία. 9
Ο μεταμοντερνισμός επιφανειακά τουλάχιστον- απέβλεπε στην έκφραση της αισθητική ποικιλίας. Πως συμβαίνει αυτό; Οι σύγχρονες επικοινωνίες (τεχνολογίες τηλεπικοινωνιών και μεταφορών) οδήγησαν στην κατάρρευσης των συνηθισμένων συνόρων στο χώρο και το χρόνο παράγοντας ένα νέο διεθνισμό και εσωτερικές διαφοροποιήσεις εντός των αστικών κοινωνιών. Οι νέες τεχνολογίες επέτρεψαν την ευέλικτη μαζική παραγωγή σχεδόν προσωποποιημένων προϊόντων που εκφράζουν μεγάλη ποικιλία τεχνοτροπιών (πολλά νέα οικοδομικά υλικά και σχεδόν ακριβή μίμηση πολύ παλιότερων ρυθμών). 10
Τα προϊόντα σχεδιάζονται με βάση διάφορες καταστάσεις, λειτουργίες και κουλτούρες γούστου. Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική είναι κατ αρχήν αντιπρωτοποριακή (απρόθυμη να επιβάλλει λύσεις) Κριτική: η αντιμετώπιση των προβλημάτων (π.χ. μειονότητες) δεν είναι ουσιαστική και ο κατακερματισμός έρχεται σε αντίθεση με εξισωτικά δημοκρατικά συστήματα μεγάλης κλίμακας. Παράλληλα με τις οικονομικές διαφορές υπάρχουν και οι διαφορές στο γούστο. 11
Η δύναμη της αγοράς χρησιμοποιείται για να εξωραΐσει και να σπάσει τη μονοτονία του μοντερνισμού αλλά τελικά δημιουργεί νέες μονοτονίες. Παράδειγμα: 12
Οι μεσαίες τάξεις προστατεύονται στα εμπορικά κέντρα αλλά οι φτωχοί εκδιώκονται σε ένα εφιαλτικό μεταμοντέρνο τοπίο αστέγων. 13
Πλέον, αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι στράφηκαν στο ζήτημα της παραγωγής και κατανάλωσης του συμβολικού κεφαλαίου (Bourdieu). Συμβολικό κεφάλαιο: «η συγκέντρωση αγαθών πολυτελείας που μαρτυρούν το γούστο και την ανωτερότητα του ιδιοκτήτη τους» Η παραγωγή συμβολικού κεφαλαίου εξυπηρετεί ιδεολογικές λειτουργίες. Η επίδειξη της κοινωνικής ανωτερότητας στις πόλεις γίνεται μέσα από την απόκτηση ποικίλων συμβόλων του κοινωνικού στάτους των ατόμων. 14
Ο μοντερνισμός προσπάθησε να περιορίσει τη σημασία του συμβολικού κεφαλαίου στην πόλη μέσα από τον εξαναγκαστικό εκδημοκρατισμό και την εξίσωση του γούστου. Η καταπίεση του μοντερνισμού οδήγησε στην ανάγκη για διαφοροποίηση του γούστου στην πόλη. Η χρήση συμβόλων ακόμη και στις αρχιτεκτονικές μορφές (κατοικίες, καταστήματα, δημόσιοι χώροι) γίνεται με σκοπό τη διαφοροποίηση. 15
«Το συμβολικό κεφάλαιο παραμένει κεφάλαιο μόνο στο βαθμό που το συντηρούν οι ιδιοτροπίες της μόδας» Οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους διαμορφωτές του γούστου είναι μεγάλοι και συνδέονται με την οικονομία της αγοράς. Η σύνδεση με την αγορά και την κινητικότητα (κοινωνική και οικονομική) κάνει κατανοητό πως ο εξωραϊσμός, ο στολισμός, και η διακόσμηση ως κώδικες και σύμβολα κοινωνικής ανωτερότητας «σαγηνεύουν τους ανθρώπους». 16
Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική συνδέεται για ορισμένους μεταμοντέρνους αρχιτέκτονες άμεσα και με τη διαδικασία παράγωγης συλλογικής μνήμης. 17
Για τον Rossi ο αρχιτέκτονας πρέπει να συμμετέχει στην παραγωγή μνημείων αναγνωρίζοντας ότι το τι συνιστά ένα μνημείο αποτελεί από μόνο του μυστήριο. Παράδειγμα: 18
Η Ιστορία: ένα βασικό θέμα στις αναπαραστάσεις του μεταμοντερνισμού. μετατρέπεται σε είδος συνεχόμενης κατανάλωσης. Αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι παραθέτουν την ιστορία και τα γεγονότα με όποια σειρά επιθυμούν. Ο μεταμοντερνισμός ανακυκλώνει όλων των ειδών τις αναφορές για τις τεχνοτροπίες του παρελθόντος. Με τη συνεχή χρήση μορφών του παρελθόντος σε ανακατασκευές κτιρίων και τη δημιουργία μουσείων, η βιομηχανία σε χώρες όπως η Βρετανία μετατοπίζεται από τη μεταποίηση των προϊόντων στη μεταποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς 19
Για την εξέλιξη αυτή ασκείται κριτική: Είναι εμφανής η σχέση ανάμεσα στη βιομηχανία της πολιτιστικής κληρονομιάς και στον μεταμοντερνισμό. Η ιστορία δεν γίνεται κατανοητή σε βάθος. Αντ αυτού προσφέρεται μια σύγχρονη δημιουργία ως μια αναπαράσταση. 20
Αναπτύσσεται ένας εκλεκτικισμός με «ποτ πουρί διεθνισμού». Μέσω των μεγάλων μεταναστευτικών ρευμάτων δημιουργούνται και μικρές πόλεις μέσα στις πόλεις (Chinatown, Little Italy κλπ) Η μεταμφίεση δημιουργείται από τη γοητεία που ασκούν οι επιφάνειες (εκτός τόπου κίονες, στολισμοί κλπ) και δίνεται η αίσθηση της φτιαχτής ρηχότητας. 21
Η χρήση του θεάματος στις μεταμοντέρνες πόλεις Η μέθοδος άρτος και θεάματα χρησιμοποιήθηκε στην ανθρώπινη ιστορία για τον κοινωνικό έλεγχο μέσω του κατευνασμού. Το θέαμα όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τους σκοπούς μιας κοινωνικής επανάστασης. 22
Από τη δεκαετία του 1970 το ζήτημα του αστικού θεάματος μπήκε σε διαφορετικές βάσεις. Η περίπτωση της Βαλτιμόρης είναι ένα τυπικό παράδειγμα. Μετά τις φυλετικές συγκρούσεις και τη δολοφονία του Martin Luther King (1968) τέθηκε το ζήτημα της εξεύρεσης τρόπου ώστε να ενωθεί η πόλη (χωρικά και κοινωνικά). 23
Αναζητούνταν σύμβολα για την ενότητα και φορείς της πόλης κατέληξαν στη δημιουργία μόνιμης Έκθεσης της Πόλης της Βαλτιμόρης. Σκοπός: να θεαθεί, βιωθεί και να γίνει εν τέλει αντιληπτή η πόλη και οι γειτονιές της με διαφορετικό τρόπο. Εξυμνούνταν η γειτονιά, η εθνοτική ποικιλία και ταυτότητα (όχι η φυλετική). Σταδιακά οι επισκέπτες αυξάνονταν και ο εμπορικός χαρακτήρας της έκθεσης ενισχύονταν. Πολλά θεάματα προσθέτονταν στις λειτουργίες της έκθεσης και ακολούθησαν και οι ανάλογες πολυλειτουργικές κτιριακές κατασκευές (Harbor Place) καθώς οι νέες μορφές θεάματος απαιτούσαν νέα αρχιτεκτονική. 24
Το παράδειγμα της Βαλτιμόρης το ακολούθησαν και άλλες μεγάλες πόλεις των ΗΠΑ (Βοστόνη, Σαν Φραντζίσκο, Νέα Υόρκη, Σαν Αντόνιο, Λος Άντζελες) αλλά και της Βρετανίας (Λονδίνο, Λίβερπουλ). Οι αιτίες για την επανάχρηση των χώρων μέσω του θεάματος ήταν η αποβιομηχάνιση και οι αναδιαρθρώσεις. Το θέαμα περιλαμβάνει εκλεκτικιστικό μείγμα ρυθμών, ιστορικών αναφορών, στολισμού και διαφοροποίησης επιφανειών: 25
Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική και πολεοδομία μεταδίδουν το αίσθημα της αναζήτησης ενός φανταστικού κόσμου της ψευδαίσθησης του υψηλού. Το ζήτημα για τον μεταμοντερνισμό δεν είναι απλώς η λειτουργία αλλά η φαντασία. Τα θέματα που κυριαρχούν στις σημερινές πρακτικές της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας είναι οι φανταστικές επινοήσεις, ο κατακερματισμός, η συρραφή και ο εκλεκτικισμός. 26
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Harvey David (2009) Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Μεταίχμιο Εκδοτική Α.Ε. σελ. 101-139 27