ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡΑίΝΑ^Ο? ΠΛΙ>ΝΛ^Ο* ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΝ ΓΚΝΟΛΙΚΟΝ ΚΑΤΑ Τ1>ΙΜΗΝΓΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΝ ΤΟΜΟ* ΙΖ\ ΑΙ>. ι* <ΟΚΤη&ΝΟ*-ΜΚ<Μ&ΝΟ ϊ»75> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Γ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗ Το επιστημονικό κοσμοείδοολο τής νεώτερης φυσικής έχει καταδείξει ανεπίτρεπτα ανθρωποκεντρική τήν εως τώρα θεώρηση τής ζωής και τοΰ κόσμου (Μελέτη) Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ. At αιρέσεις εν τή αρχαία Ιατρική παρά Κέλσω (Μελέτη) Ν. ΓΡΥΠΑΡΗ Οί περιπέτειες τής οικογενειακής αλληλογραφίας τοο Δίον. Σολωμοΰ (Μελέτη) Μ. ΠΑΞΙΜΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΑΥΡΙΝΟΥ... s..το υπόμνημα τοΰ 'Αντωνίου Γάητα για τίς συνταγματικές μεταρρυθμίσεις τής Επτανήσου (1848 1850) (Μελέτη) Γ. ΔΑΝΙΗΛ Προσανατολισμοί στην «Κίχλη» τοϋ Γ. Σεφέρη (Μελέτη) Τ. ΛΟΥΠΉ... ;. Μία άγνωστη οίκογένεια βυζαντινών πρεσβευτών τήν έπόχή τοΰ Ίουστινιανοΰ (Μελέτη) ΙΩ. ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ.....' Φραγκοχιώτικοι ΰμνοι (Μελέτη) ΑΙΚ. ΠΑΡΙΩΤΗ Ή «Ήρωΐς» τοϋ Γεωργίου 'Αναξαγόρα Ναύτη (Μελέτη) Σ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΠΟΥ..Το πρώτο εργοστάσιο ζάχαρης στην 'Ελλάδα (Μελέτη) Μ. BEH. Συστατική επιστολή Σταΐκου Σταϊκοπούλου υπέρ Όθωμανοϋ ΐ* κατά τάς παραμονάς τής πτώσεως τοΰ Ναυπλίου τφ 1822 (Μελέτη) ΑΝ. ΚΟΦΙΝΙΩΤΗ Νικ. Ι. Σαριπόλου, Κυπρίου, Λαογραφικά καί ποιητικά δοκίμια (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ Ή κατάστασις είς τάς παραδουναβίους επαρχίας κατά τήν δκθεσιν προξένου έν Βουκουρεστίω (Μελέτη) ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ.'Ακροπόλεις καί οχυρά στην αρχαία 'Αττική (Μελέτη) Κ. ΒΟΥΡΒΕΡΗ Τό Γ' διεθνές άνθρωπιστικον συμπόσιον Αθηνών Πηλίου 1975 (Μελέτη) ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. Θ. Ζ.Τής Συντάξεως (Χρονικον) it Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλον (Χρόνικον) μ.μ....'από τήν κίνησιν τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 26, 'Οκτώβριος Δεκέμβριος 1975) (Χρονικον) it.. ; Νέα Δημοσιεύματα (Χρονικόν)
P'A;>.K A f * Ο S ΙΛ*Λ*ΠΚ*Η P<rl«ÎIKW ΚΑΤΑ TMMHFIAF <ΚΑΙΑ«Μ<Κ«Η Ιδιοκτήτης: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 'Αθήναι (Τ.Τ. 124) Επιτροπή Συντάξεως: Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικσϋ Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος Παρνασσού Έκδότης Διευθυντής Συντάξεως: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103) Γραμματεύς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ MANTOΥΒΑΛΟΥ Προϊστάμενος τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΊΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 70 (Ν. Δ. 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 280 'Εξωτερικού Δολ. 14 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 400 y 'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.
PAÏVASSOS ΤΟΜΟΣ ΙΖ' OKTA&NO* - <Κ<Μ&ΝΟΣ }979 ΑΝ$Μ. 4 ΓΕΩΡΓΙΟΥ Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗ Καθηγητού τής Παντείου Σχολής ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΧΕΙ ΚΑΤΑΔΕΙΞΕΙ ΑΝΕΠΙΤΡΕΠΤΑ ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΤΗΝ ΕΩΣ ΤΩΡΑ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ * Ή αλματώδης πρόοδος πού συντελέσθηκε στις τελευταίες δεκαετίες στον τομέα των φυσικών επιστημών θα περίμενε κανείς ότι θα άνοιγε νέους ευρύτατους ορίζοντες καί στη σφαίρα του φιλοσοφικού στοχασμού. Και ότι οί νέοι αυτοί ευρύτατοι ορίζοντες στη σφαίρα της φιλοσοφικής σκέψης θα κατέληγαν να αποδεσμεύσουν το ανθρώπινο πνεύμα άπό τήν αποκλειστική του προσήλωση στον μικροσκοπικό τούτο κόκκο άμμου της θεϊκής άμμογιαλιας (όπου ή Μοίρα έχει τάξει το δικό μας βιολογικό είδος σε μια διαβίωση χιλιάδων αιώνων : όση πρόκειται να εΐναι ή ανθρώπινη διάρκεια μέσα στή ροή τοΰ ιστορικού χρόνου) και θα κατέληγαν έτσι να διαμορφώσουν μια νέα άποψη στή θεώρηση τοΰ κόσμου και της ζωής. Μια νέα άποψη, άπό άλλη οπτική γωνία, ύπό ευρύτερο δηλαδή πρίσμα, σέ τρόπο πού ό φιλοσοφικός στοχασμός να βρίσκεται περισσότερο σ' επαφή με τή νέα πραγματικότητα της ζωής και τοΰ κόσμου, έτσι όπως οί θετικές επιστήμες μας τήν αποκαλύπτουν αυτήν τήν τελευταία άπ' το δεύτερο ήμισυ τοΰ 19ου ai. και πέρα. "Ομως αυτό δεν έγινε. Ό φιλοσοφικός στοχασμός κι ή κοσμολογική θεώρηση δεν έχουν ακολουθήσει εως τα σήμερα αυτή τήν όδό της αληθινής, τής γνήσιας παγκοσμιότητας, μολονότι ή προσφιλής στις φυσικές επιστήμες μέθοδος τής θετικής έρευνας έχει ανοίξει αυτόν τό δρόμο άπό δεκάδες χρόνια τώρα, μέσα στις απέραντες εκτάσεις τοΰ κοσμικοΰ χώρου. Τα σύγχρονα ρεύματα φιλοσοφικού στοχασμού ακολουθούν εντούτοις * Δύο ανακοινώσεις (25 'Ιανουαρίου καί 31 Μαρτίου 1975) στην ύπό τήν προεδρία τοϋ καθηγητού ακαδημαϊκού κ. Κωνστ. Τσάτσου «Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία». 31
482 τήν πεπατημένη, τήν οδό δηλαδή ή οποία είχε αρχίσει άπό το αρχαίο ελληνικό πνεύμα κι έχει καταστή παραδοσιακή στή δυτική διανόηση μέσω της ιταλικής 'Αναγέννησης. Όλόκληρη ή ουμανιστική παράδοση, ή θρησκευτική διδαχή, το έλληνορρωμαϊκο πνεύμα, ή 'Αναγέννηση κι ή Δύση του Που και του 18ου και του 19ου αιώνα είχανε κληροδοτήσει στή δική τους διανόηση τήν πίστη, τήν ακράδαντη πεποίθηση ότι ό άνθρωπος είναι τό πνευματικό κέντρο του σύμπαντος. Κι έτσι και σήμερα ή φιλοσοφία μας έχει μείνει αθεράπευτα εως τα τώρα εγωκεντρική : άνθρωπομορφική δηλαδή καί γεωκεντρική. Και ώς τα σήμερα ακόμα δίνει τό πνευματικό «κέντρο βάρους» στή δική μας γη καί στή δική μας ανθρωπότητα. Δέν έχει ακόμα ατενίσει πέρα μακρυά γύρω μας στους απέραντους ορίζοντες, τους οποίους οί θετικές επιστήμες μας έχουν ήδη ανοίξει καί μας τους δείχνουν, για να στοχασθή μήπως υπάρχουν κάπου έκεϊ στα φωτόσπαρτα πελάγη του κοσμικού χώρου μυριάδες καί μυριάδες γένη διαφορετικών κάθε φορά βιολογικών ειδών, μερικά τών οποίων τελούνε ϊσως υψηλότερα άπ' τή δική μας βαθμίδα. Υψηλότερα σε νοητική ισχύ, σε πλούτο συναισθηματικό, σέ γνωστικές δυναμικότητες, σέ κεραίες συλλήψεως, εν γένει σέ ποικίλες εκδηλώσεις πνευματικής ζωής. Ή κοσμολογική θεώρηση δέν έχει ακόμα ουσιαστικά υψώσει τό βλέμμα άπ' τή μικροσκοπική μας σφαίρα. Κι έτσι : όταν π.χ. οί έγελιανοί μέ υπερηφάνεια διεκήρυσσαν εως τα τέλη ακόμα τοϋ 19ου ότι τό πνεύμα είναι τό μόνο πού θεωρεί καί στοχάζεται, εννοούσαν αποκλειστικά τό πνεύμα του δικού μας βιολογικού είδους. «Είναι τό μόνο, έλεγαν, πού θεωρεί καί στοχάζεται, έχοντας για αντικείμενα θεωρήσεως ολόκληρο τό σύμπαν καί τον ίδιο τον εαυτό του» (στον τομέα της εσωστρεφούς διανόησης αυτόν τον τελευταίο). «Κάθετι άλλο στους κόσμους τοϋ Υπαρκτού, έλεγαν, καθετί άλλο, εϊτε έμψυχο εϊτε άψυχο, είναι πάντοτε αντικείμενο θεωρήσεως, κανένα δέν είναι υποκείμενο». Ποτέ ό 19ος αιώνας, ακόμα κι ώς τις τελευταίες του δεκαετίες, ποτέ δέν είχε διερωτηθή μήπως εϊναι απαράδεκτα ανθρωποκεντρική αυτή ή εκδοχή, ποτέ δηλαδή δέν εΐχε αίσθανθή τήν ανάγκη να προσθέσει ότι «οί παραπάνω συλλογισμοί ισχύουν φυσικά μέ τήν προϋπόθεση ότι περιορίζουμε τήν παρατήρηση μας μόνο στα πλαίσια πνευματικού βίου πάνω στή μικρή τούτη σφαίρα τούρανοϋ, τή δική μας, πάνω στο δικό μας μονάχα πλανήτη». 'Ανάλογη παρατήρηση για τήν επικράτηση μιας στενά άνθρωπομορφικής νοοτροπίας ισχύει όχι μόνο για τον 19ο αιώνα, άλλα καί για τον δικό μας τον 20ό. Τα κυριαρχοΰντα καί θεωρούμενα ώς νεωτερίζοντα φιλοσοφικά ρεύματα, καί τώρα ακόμα έχουν αυτή τήν ανθρωποκεντρική σφραγίδα τρόπου στοχασμού : "Οταν ό Μαρτίνος Heidegger π.χ. λέγει ότι ό άνθρω
483 πος είναι το μόνο ον πού έχει την δυνατότητα να κατανοή το Sein (το Είναι), δεν αισθάνεται τήν ανάγκη να προσθέσει ότι «διατυπώνω αύτη τη σκέψη με τήν προϋπόθεση φυσικά ότι περιορίζει κανείς τήν παρατήρηση του στα πλαίσια πνευματικού βίου πάνω στη μικρή τούτη σφαίρα τούρανοΰ, τή δική μας, πάνω στο δικό μας μονάχα πλανήτη». Κι ακόμα στις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, όταν ό Windelband κι ô Rickert κι οι άλλοι νεοκαντιανοί εκπρόσωποι της φιλοσοφίας των αξιών κι ό κάπως μεταγενέστερος Εδουάρδος Spranger, όταν έλεγαν ότι ολόκληρος ό κόσμος τοΰ αντικειμενικού πνεύματος, το σύνολο δηλαδή των πολιτιστικών άξιων στον τομέα τοΰ πνευματικού πολιτισμοΰ, ότι είναι δημιούργημα τοΰ άνθρωπου, ποτέ τους δέν είχαν αισθανθή τήν ανάγκη να κάνουν τή διάκριση σέ κάθε είδικώτερη σφαίρα πολιτισμοΰ, αναμεταξύ άφ' ενός των ιστορικών πραγματοποιήσεων και άφ' έτερου της αντίστοιχης πολιτιστικής αξίας σαν ίθυντήριου ιδεώδους. "Ελεγαν με γενικώτατη σύλληψη φιλοσοφικοΰ στοχασμού και με γενικώτατη επίσης λεκτική έκφραση, ότι ό πολιτισμός ολόκληρος είναι προβολή τοΰ ανθρώπινου πνεύματος στον εξωτερικό κόσμο. «Είναι πνεύμα έκπορευόμενο εκ τοΰ πνεύματος μας», έλεγαν χρησιμοποιώντας σ' αυτή τή φράση τον όρο «πνεύμα» τήν πρώτη φορά με νόημα αντικειμενικό δηλ. πολιτισμός και τή δεύτερη φορά («έκ τοΰ πνεύματος μας») με νόημα υποκειμενικό, νοώντας δηλαδή στή δεύτερη αυτή φορά τό δημιουργικό τοΰ πολιτισμού ανθρώπινο πνεύμα. Ένα άλλο όμως φλογερό άναρώτημα τοΰ φιλοσοφικού στοχασμού δέν τους είχε καθόλου απασχολήσει, δέν τους εϊχε έλθει καθόλου στή σκέψη. Τό άναρώτημα πού τελεί σέ συνάρτηση μέ τή διάκριση αναμεταξύ των ιστορικώς πραγματοποιηθέντων άφ' ενός και άφ' έτερου της αντίστοιχης πολιτιστικής αξίας αυτής καθ' έαυτήν σαν ίθυντήριου ιδεώδους. Δηλαδή (αν πάρωμε τον τομέα της καλλιτεχνικής δημιουργίας) : Τό ότι είναι έργα ανθρώπων τα συγκεκριμένα μεγάλα έργα, τα ιστορικώς πραγματοποιηθέντα, π.χ. τό σύμπλεγμα τοΰ Λαοκόοντος ή ή Pietà τοΰ Michelangelo, αυτό τό γνωρίζουμε : περί αύτοΰ δέν υπάρχει δεύτερη γνώμη. "Αν γίνει όμως ή πένθιμη υπόθεση πώς άπό μια μοιραία σύμπτωση ουράνιων φαινομένων, ό πλανήτης τούτος είχε ανάψει και καή άπό μιά του σύγκρουση π.χ. μέ κολοσσιαίο μετεωρίτη, πριν προλάβει νάναπτυχθή πάνω του ή ζωή, τί θα είχε χάσει ό πολιτισμός στην παγκοσμιότητα του; Θα ήταν ανύπαρκτες οί αισθητικές αξίες (αυτές καθαυτές) σαν ίθυντήριο ιδεώδες; Θα ήταν ανύπαρκτο αυτό καθαυτό τό νόημα τοΰ ωραίου στην καλλιτεχνική δημιουργία; Ή απλώς δέ θα είχε λάχει ιστορική πραγμάτωση στα συγκεκριμένα μεγάλα έργα τά δικά μας, για τα όποια τόσο είμαστε σαν άνθρωποι υπερήφανοι, τά όποια δηλαδή είναι ανθρώπινα δημιουργήματα και αποτελούνε, ώς υλοποίηση αισθητικών άξιων, τό καύχημα τοΰ πολιτισμού μας;
484 Κάτι ανάλογο και με τον τομέα της θρησκευτικότητας. "Αν ή παραπάνω υποθετική καταστροφή είχε γίνει άπό μια τυχαία σύμπτωση ουράνιων φαινομένων πριν προλάβει νάναπτυχθή ή ζωή στον πλανήτη μας, τί θα είχε χάσει ό πολιτισμός στην παγκοσμιότητα του; Τί θα ήταν σήμερα ανύπαρκτο; Το συναίσθημα της θρησκευτικότητας, αυτό καθαυτό, ή θρησκευτικότης σαν ίθυντήριο ιδεώδες, ή θερμή αυτή συναισθηματική έλξη προς ανώτερες δυνάμεις, ή ψυχική αυτή παρόρμηση για τή λατρεία του «Αγίου», θα ήταν ανύπαρκτη και κείνη αυτή καθ' εαυτή ν; Ή απλώς στις επί μέρους θετικές θρησκείες στον βουδισμό, στον χριστιανισμό κλπ. δέν θα είχε λάχει απ' τή Μοίρα ή τύχη της γνωστής ιστορικής πραγματώσεως; Με άλλα λόγια δημιούργημα τών ανθρωπίνων κοινωνιών είναι απλώς οι ιστορικώς πραγματοποιηθείσες θετικές έπί μέρους θρησκείες ή κι αυτό ακόμα το θρησκευτικό συναίσθημα, σαν ίθυντήριο ιδεώδες, στο όποιο οφείλεται ή γένεση κι ή διάπλαση κι ή ανάπτυξη κι ή ιδιόμορφη εσωτερική δομή της καθεμιανής θετικής θρησκείας (ιερά ιστορία, δόγματα, τύποι λατρείας κλπ.) ; Κάτι ανάλογο και μέ τον τομέα τών ηθικών άξιων. "Αν ύποτεθή δτι ή περί ής ανωτέρω ο λόγος βιβλική καταστροφή είχε συντελεσθή πριν προλάβη νάναπτυχθή ή ζωή στον πλανήτη μας, τί θα εϊχε χάσει ό πολιτισμός στην παγκοσμιότητα του; Τί θα ήταν ανύπαρκτο σήμερα; Ή διάκριση αναμεταξύ κάλου και κακοϋ αυτή καθαυτή, ό λεγόμενος δηλαδή ηθικός κανόνας σαν ίθυντήριο ιδεώδες, θα ήτανε κι αυτός ανύπαρκτος, ή μήπως απλώς τά ιστορικώς πραγματοποιηθέντα μεγάλα συναφή κηρύγματα, όπως π.χ. ή ηθική διδαχή του Σωκράτη και του Κομφούκιου και τών άλλων μεγάλων ήθικοδιδασκάλων του γένους μας, μόνον αυτά, δεν θα είχανε καν άναφανή; Μέ άλλα λόγια δημιούργημα τών ανθρωπίνων κοινωνιών καί τών αντίστοιχων υψηλού" επιπέδου παραστημάτων τών μεγάλων ήθικοδιδασκάλων του γένους μας είναι κι αυτή ακόμα ή διάκριση αναμεταξύ κάλου καί κάκου, κι αυτός ακόμα ό ηθικός κανόνας σαν σύλληψη, σαν νόημα, σαν ίθυντήριο ιδεώδες, ή μήπως τό αντίθετο, δημιούργημα ανθρώπινο είναι μόνο τά ιστορικώς πραγματοποιηθέντα μεγάλα ηθικά κηρύγματα; Καί τό άλλο συναφές φλογερό άναρώτημα στον ϊδιο τομέα τών ηθικών άξιων : Τό κήρυγμα για τή διάκριση αναμεταξύ καλοΰ καί κακού, ό ηθικός κανόνας σαν σύλληψη του φιλοσοφικού στοχασμού, τό ιδανικό για τήν ηθική τελείωση του άνθρωπου, εϊναι φτιαχτά ανθρώπινα έργα, τεχνητά, ανθρωπινής κατασκευής, καμωμένα για λόγους μιας ανώτερης σκοπιμότητας, για να καταπολεμούνται τά ένστικτα καί τά όρμέμφυτα, τά εκ καταβολής εδρεύοντα στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση άπό τους καιρούς τών πρωτογόνων καί για να είναι εφικτή μια κατά τό δυνατόν άνθρωπινώτερη μορφή συλλογικής ζωής στον
485 κοινωνικό βίο, ή μήπως το αντίθετο, έχουν ενα εξαίσιο οντολογικό 'Αντίκρυσμα κάπου Άλλου, ανεξάρτητα απ' τή δική μας γη κι απ' το βιολογικό είδος πού τήν κατοικεί, ενα εξαίσιο οντολογικό 'Αντίκρυσμα, πού δεν θα έθίγετο στο παραμικρό κι αν ακόμα δεν είχε καθόλου υπάρξει το ανθρώπινο γένος στον δικό μας πλανήτη ; "Αν δοθεί καταφατική απάντηση σ' αυτό το τελευταίο φλογερό άναρώτημα της φιλοσοφικής σκέψης, τότε, με τα δεδομένα τών απέραντων οριζόντων πού έχουνε ανοίξει μέσα στα ευρύτατα πλαίσια του κοσμικού χώρου οι τελευταίες ανακαλύψεις τών φυσικών επιστημών, ή θρησκευτικότης σαν ψυχική παρόρμηση, ή διάκριση αναμεταξύ καλού και κακού, ό εν γένει ηθικός κανόνας, οι αισθητικές αξίες στην καλλιτεχνική δημιουργία, όλα αυτά τα υψηλής στάθμης ίθυντήρια ιδεώδη, έχουνε κι άλλου τις ιστορικές των πραγματοποιήσεις, άλλου, εξω άπ' τή δική μας γή, εξω άπ' τή δική μας ανθρωπότητα, ανεξάρτητα άπ' τό δικό μας βιολογικό είδος. Τις έχουν κι άλλου συντελέσει τις δικές των ιστορικές πραγματοποιήσεις. Κι άλλου πάλι τις είχανε και στο παρελθόν, στο μακρινό παρελθόν, πριν αναφανεί ή ζωή στον δικό μας πλανήτη. Και θα τίς έχουν και στο μέλλον, όταν θάχη πάψει να υπάρχει ζωή στή δική μας σφαίρα. Σε αποστάσεις χρονικές τεράστιες κάποτε και σέ αποστάσεις κοσμικού χώρου κυριολεκτικά αστρονομικές, ό κόσμος τοΰ αντικειμενικού πνεύματος, ό πνευματικός πολιτισμός στους υψηλότερους τομείς του, εμφανίζει μιαν παγκοσμιότητα, για τήν οποίαν δέν είχανε ιδέα οι παλαιότερες εποχές της γεωκεντρικής κι ανθρωποκεντρικής νοοτροπίας. 'Αλλά για να μπορέσει να συλλάβει ό φιλόσοφος αυτή τήν παγκοσμιότητα στον κόσμο τοΰ αντικειμενικού πνεύματος, πρέπει νά έχει πρώτα τήν ικανότητα να απαντήσει αρνητικά στο ερώτημα αν είναι ή όχι άπλα ανθρώπινα κατασκευάσματα ό ηθικός κανόνας, ή θρησκευτικότης, οι υψηλές αισθητικές αξίες κι εν γένει όλα τά υψηλής στάθμης ίθυντήρια ίδεώδη. Ή θέση τήν οποία υποστηρίζουμε μοιάζει εκ πρώτης όψεως ότι διαπνέεται άπό μια τάση προς τό «Υπερβατικό». Πολύ λίγο συμπορεύεται με τό πνεύμα τοΰ 19ου και τού 20οΰ δικοΰ μας αιώνα, πού τους χαρακτηρίζει μια θετικώτερη νοοτροπία στον τομέα τοΰ φιλοσοφικού στοχασμού. 'Εντούτοις αυτή ή θέση καταδεικνύεται πολύ λιγώτερο υπερβατική, αν ήθελε κανείς φιλοσοφήσει σύμφωνα με τά δεδομένα τών τελευταίων ανακαλύψεων τών φυσικών επιστημών κι ιδίως τής αστροφυσικής κι αν ήθελε απαλλαγή άπό τίς παρωπίδες μιας γεωκεντρικής κι άνθρωπομορφικής θεωρήσεως τού κόσμου καί τής ζωής. Στους καιρούς τής πλατωνικής ΐδεοκρατίας θα μπορούσε κανείς νά συναντήσει τό νόημα τοΰ «αιώνιου προτύπου», τής ιδέας, τοΰ αρχέτυπου,
486 μέσα στον κόσμο των ιδεών, τη σύλληψη για τη μεταφυσική παλιννόστηση. Κι αύτη όμως διαφέρει σημαντικά άπ'τή δική μας θέση: ότι οί υψηλές αξίες πολιτισμού και τα ΐθυντήρια ιδεώδη έχουν κάπου Άλλου, εξω απ' το δικό μας περιβάλλον ζωής, ενα εξαίσιο οντολογικό 'Αντίκρυσμα. Κάτι δηλαδή οντολογικά 'Αληθινό, Υπαρκτό, πού δέν μπορούν όμως να Τό προσπελάσουν οι νοητικές κεραίες του δικού μας βιολογικού είδους και πολύ όλιγώτερο μπορεί νάτό ερμηνεύσει ή νοητική δομή του άνθρωπου κι ή σύνολη ορθολογική του οργάνωση, όπως τοΰ είναι δοσμένη άπ' τή Μοίρα εκ καταβολής. Ύστερ' άπ' τα κυριαρχήσαντα ρεύματα φιλοσοφικού στοχασμού τοΰ 19ου και τοΰ δικού μας τοΰ 20οΰ, ύστερ' άπ' τήν υπερτιμημένη αξιολόγηση τής θετικής παρατήρησης της γύρω κοινωνικής πραγματικότητας του Αύγουστου Comte, ύστερ' άπ' τήν εκδοχή του για τό τρίτο στάδιο τό βασισμένο στην πραγματιστική θεώρηση, μετά άπ' τή θεολογική χρονική περίοδο και άπ' τήν ύστερώτερη εποχή τής μεταφυσικής πίστης ύστερ' άπ' τους έγελιανούς και τους άλλους νεοκαντιανούς τοΰ 19ου, ύστερ' άπ' τους ύπαρξιστές τοΰ 20οΰ, καιρός τώρα νάκουσθεϊ κι ενα φιλοσοφικό κήρυγμα διαφορετικό, βασισμένο στους απέραντους ορίζοντες βιολογικής υπάρξεως και πλειονότητας κατοικουμένων κόσμων, στους απέραντους ορίζοντες πού έχουν ανοίξει στην κοσμολογική θεώρηση οί τελευταίες ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών, με τό απίστευτο για παλαιότερες εποχές εύρος κοσμικού χώρου. Και τό νέο αυτό φιλοσοφικό κήρυγμα, με τό κεντρικό σύνθημα «άπαλλαγήτε άπ' τις παρωπίδες τής ως τά τώρα γεωκεντρικής κι άνθρωπομορφικής θεώρησης τοΰ κόσμου και τής ζωής», τό νέο αυτό φιλοσοφικό κήρυγμα είναι συντονισμένο με τις ώς άνω τελευταίες ανακαλύψεις τής φυσικής. Ό τομέας τής ουράνιας μηχανικής εΐχεν εΰρει τον Κοπέρνικό του πριν πεντακόσια ολόκληρα χρόνια. Καιρός τώρα κι οί δικοί μας τομείς τοΰ επιστητού νά αναζητούνε τον δικό τους Κοπέρνικό : Οί τομείς τοΰ φιλοσοφικού στοχασμού καί τής κοσμολογικής θεώρησης. Και πραγματικά, μονάχα στον τομέα τής ουράνιας μηχανικής μπορέσαμε εμείς οί άνθρωποι νά είμαστε ενσυνείδητα κοπερνίκειοι. Στή σφαίρα τής φιλοσοφίας έχουμε ακόμα μείνει αθεράπευτα πτολεμαϊκοί : «γεωκεντρικοί» δηλαδή κι «ανθρωποκεντρικοί». Διατυπώνω αυτές τις σκέψεις, στηριζόμενος στην πεποίθηση ότι θάρθή μια μέρα, σέ μακρινά μελλοντικά χρόνια, πού ή επιστήμη τής διαστημικής εποχής, τοΰ καιρού των μακρινών απογόνων τής τωρινής μας γενεάς, θα μάς δείξει πιο φανερά με τή θετική μέθοδο πού πάντα άρέσκουνται νά χρησιμοποιούνε οί φυσικές επιστήμες αυτήν τήν παγκοσμιότητα στον τομέα τοΰ αντικειμενικού πνεύματος. Τότε ή όλη νοοτροπία στή σφαίρα
487 του φιλοσοφικού στοχασμού και της κοσμολογικής θεώρησης θα εχη αλλάξει ριζικά. Δεν θα ξεκινάει πια ή φιλοσοφική θεώρηση άπ' το δικό μας βιολογικό είδος κι άπ' τις δικές μας γνωστικές δυναμικότητες, σαν ά π ò μιαν αδιαμφισβήτητη βάση. Κι ίσως βρεθή κάποιος τότε, στα μακρινά κείνα μελλοντικά χρόνια, να θυμηθεί και να πει : «'Απ' όσα θυμούμαι άπ' τις μελέτες μου της ιστορίας της φιλοσοφίας, κάποια νεότευκτη τότε ελληνική φιλοσοφική εταιρία, κάτι σχετικό μέ δσα σήμερα γνωρίζουμε είχε προείπει. Κάποιες σχετικές σκέψεις είχε και κείνη διατυπώσει, πριν άπό ολόκληρους αιώνες, και μάλιστα κάτω άπ' τή σκιά του ϊδιου εκείνου ιερού Βράχου, πού είχε ΐδή γύρω στους πρόποδες του τετρακόσια χρόνια προ Χριστού τή γένεση των μεγάλων φιλοσοφικών συστημάτων της ελληνικής αρχαιότητας». Κάτι ανάλογο δηλαδή μέ ό,τι συνέβη στον τομέα της ουράνιας μηχανικής : "Οταν τό Κοπερνίκειο σύστημα επεκράτησε, πολλοί ελληνολάτρες ιστορικοί τών θετικών επιστημών θυμήθηκαν κι είπαν : Μα τα είχε προείπει όλα αυτά ό Άρίσταρχος ό Σάμιος δυο χιλιάδες χρόνια πρωτήτερα. Και στην ενδεχόμενη ένσταση κι αντίρρηση ότι «αφήστε νάρθεΐ πρώτα κείνη ή μελλοντική εποχή και νάποδειχθεΐ μέ τή θετική μέθοδο κείνη ή πλειονότητα μορφών ζωής και κείνη ή παγκοσμιότητα του αντικειμενικού πνεύματος και τότε μόνο ας φιλοσοφήσωμε πάνω σ' αυτά», σ'αυτού τοΰ είδους τήν ένσταση κι αντίρρηση θα μπορούσε κανείς νάντιτάξει ότι οι φιλοσοφικές επιστήμες δεν είναι φυσικές επιστήμες, ώστε να άπέχουνε να θεωρούνε σαν αντικείμενο τους κάθετι πού δέν έχει πρωτήτερα περάσει άπ' τό πείραμα κι άπ' τό εργαστήριο κι άπ' τή θετική μέθοδο έρεύνης. Μονάχα ή φυσική ασχολείται αποκλειστικά μέ τα όσα έχουνε περάσει άπ' τή δοκιμασία τής θετικής μεθόδου. Ό φιλοσοφικός στοχασμός κι ή κοσμολογική θεώρηση χρησιμοποιούνε άλλες οδούς αναζητήσεως. Κι ιδίως προσέχουνε να μή προσκολλώνται στο πιο απίθανο, παραμερίζοντας και παραπετώντας τό πιθανώτερο. Είναι οι επιστήμες τών επιστημών. Έχουνε σαν αντικείμενο αναζητήσεως μια συνθετική εικόνα τοΰ συνολικά υπαρκτού, πέρα άπ' τα δεδομένα τών επί μέρους επιστημών. Σκοπεύουνε σέ πορίσματα πολύ καθολικώτερα άπ' τήν καθεμιά έπί μέρους επιστήμη κι έχουνε τάξει στον εαυτό τους στόχους πολύ υψηλούς. Γι' αυτό ακριβώς ξεφεύγουνε άπ' τό εργαστήριο κι άπ' τή θετική μέθοδο έρεύνης, γι' αυτό ακριβώς δέν τους είναι απαραίτητο τό θετικά αποδεδειγμένο, άλλ' αρκούνται να προτιμούνε τό πιο πιθανό, παραμερίζοντας τό εντελώς απίθανο. Και πραγματικά, είναι εντελώς απίθανο τό ότι τα άκαταμέτρητα αυτά εκατομμύρια οι χρυσές σφαίρες, έχουν όλες τους γύρω πλανήτες, πού σέ κανέναν τους δέν έχει ποτέ μπορέσει να εκδηλωθεί τό θεϊκό φαινόμενο τής οργανικής ζωής, παρ' όλη της τή γνωστή στην επιστήμη δύναμη
488 προσαρμογής σε διαφορετικό κάθε φορά περιβάλλον. Κι ότι αποτελούνε δήθεν έτσι όλες κείνες οί μυριάδες μυριάδων οι κόσμοι, στα φωτόσπαρτα πελάγη αναρίθμητων γαλαξιών, αποτελούνε δήθεν έναν απλό διάκοσμο, για χάρη του δικοϋ μας προνομιούχου βιολογικού είδους, πού είναι δήθεν το unicum, ή κορωνίδα τής Δημιουργίας, ό μικρός θεός του κόσμου. "Οτι έχουνε γενή όλα κείνα για νάποτελουνε έναν απλό διάκοσμο για χάρη μας, αυτό είναι ή πιο απίθανη σειρά συλλογισμών πού θα μπορούσε ό φιλοσοφικός στοχασμός να συλλάβει. Σας ευχαριστώ πού είχατε την υπομονή να ακούσετε τις σκέψεις μου αυτές, πού δεν είναι άλλωστε πρωτότυπες προσωπικές δικές μου, άλλα τις οφείλω σ' έναν πρόωρα εκλιπόντα βαθυστόχαστο διανοητή, γερμανόφωνο άπό μητέρα, του οποίου τα κείμενα εχω μεταφράσει κι εχω εκδώσει ι και πού το κυριώτερό του χαρακτηριστικό ήτανε ή τέλεια αδυναμία του για αυτοπροβολή, ΐσως και επειδή είχε πεθάνει νέος και δέν έχει αφήσει όνομα. Ξεκινώντας άπ' τήν παραπάνω βάση πώς τό βιολογικό μας είδος δέν αποτελεί τό μόνο δημιούργημα οργανικής ύλης πού να είναι προικισμένο με πνευματική οντότητα, πού τα άτομα του να έχουν τήν ιδιότητα ελεύθερης πνευματικής προσωπικότητας θα πρέπει να καταλήξει κανείς πώς ή θεώρηση τοϋ κόσμου και τής ζωής χρειάζεται μιαν άλλη, πολύ ευρύτερη, οπτική γωνία. "Εως τώρα γινότανε αποκλειστικά δια μέσου τοϋ πνεύματος τοϋ ανθρώπου, τόσο στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, όσο και στην 'Αναγέννηση και στή φιλοσοφία τής Δυτικής Ευρώπης. Κοσμοθεωρία χωρίς τό ανθρώπινο πνεύμα ήταν κάτι ασύλληπτο κι αδιανόητο. Τό δικό μας βιολογικό είδος εθεωρείτο ότι κατέχει τήν ύψιστη ηθική και πνευματική βαθμίδα μέσα στους κόσμους τοϋ Είναι, ότι αποτελεί, όπως λέγαμε, τό unicum, τήν κορωνίδα τής Δημιουργίας. "Αν όμως ίδεΐ ό θεωρών νους τοϋ φιλοσόφου τον κόσμο και τή ζωή υπό άλλο πρίσμα, ευρύτερο, για να είναι περισσότερο σ' έπαφη με τα δεδομένα τής ύπαρξης, μέσα στους απέραντους ορίζοντες τοϋ κοσμικού χώρου, τους διάπλατα ανοιγμένους στα βλέμματα τοϋ φιλοσοφικού στοχασμού άπ' τις τελευταίες ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών τότε ό θεωρών νους του φιλοσόφου βλέπει δτι ενα άλλο στοιχείο έρχεται κι εκτοπίζει τον άνθρωπο άπ' τή θέση του σαν πνευματικοΰ κέντρου τοϋ σύμπαντος κόσμου, έρχεται και τον εκτοπίζει και τον διαδέχεται. Και τό άλλο εκείνο στοιχείο είναι τό στοιχείο τής πνευματικής οντότητας γενικώτερα. 1. Βλ. Παύλου Ά μαδέου Ν τ ί ν α χ, Ή Κοιλάδα τών Ρόδων, τόμοι 2.
489 Tò στοιχείο της πνευματικής οντότητας προσκτάται ΰστερ' από μακραίωνες εξελίξεις τών μυριάδων κείνων βιολογικών ειδών, ΰστ«ρ' άπο χιλιάδων αιώνων βιολογική εξέλιξη και πνευματική ανάπτυξη. 'Από στάδιο σε στάδιο, άπο επώδυνο πρωτήτερα πέρασμα σ' επάλληλες αναβαθμίδες εξελίξεως, εμφανίζεται κάποτε το στοιχείο της πνευματικής οντότητας, άλλοτε νωρίτερα κι άλλοτε πολύ αργότερα, άλλοτε έντελέστερο, βαθύτερα «εμπλουτισμένο», κι' άλλοτε λιγώτερο έντονο, λιγώτερο «ουσιώδες», σε μυριάδες καί μυριάδες βιολογικά είδη, πού τα χωρίζουνε μεταξύ τους αποστάσεις χρονικές κολοσσιαίες σέ ώρισμένες περιπτώσεις. Κι επίσης τα χωρίζουνε μεταξύ τους αποστάσεις κοσμικού χώρου κυριολεκτικά αστρονομικές. Κι είναι το στοιχείο αυτό τής πνευματικής οντότητας ένας θαυμαστός καρπός μακρόχρονης εξέλιξης καί βιολογικής πορείας. Οί γενικοί του στόχοι είναι «προς τα υψηλότερα ολοένα» («semper excelsius») κι έχουνε νόημα «θεϊκό», άσχετο με την επενέργεια τών τυφλών δυνάμεων τής φύσεως, νόημα άσχετο προς τη μηχανοκρατική υλιστική ερμηνεία. Νόημα «θεϊκό». Το βάθος του νοήματος τών αντικειμενικών αυτών σκοπών καί στόχων, δέν επαρκούνε οί διαθέσιμες άπ' τον άνθρωπο νοητικές κεραίες να τό ερμηνεύσουν (δέν είναι δοσμένο άπό τη Μοίρα να τό γνωρίσει ποτέ ό άνθρωπος), άν καί τόσο ή θετική επιστήμη όσο κι ό θεωρών νους του φιλοσόφου βλέπουνε καθαρά τήν επιφάνεια : "Οτι είναι δηλαδή μια βιολογική εξέλιξη καί μια πνευματική ανάπτυξη «προς τα υψηλότερα ολοένα» (τό «semper excelsius»). Χάρη στο στοιχείο αυτό τής πνευματικής οντότητας ξεφεύγει ή καθεμιά species, τό καθένα άπ' τα ελλογα κείνα είδη τής οργανικής ζωής, ξεφεύγει άπ' τή γύρω του φύση, άπ'τό φυσικό του περιβάλλον, κι εξυψώνεται σέ κάτι εντελώς διαφορετικό άπ' τάρχικά στάδια εξελίξεως. Τί ήτανε στην αρχή αρχή; "Ενα τμήμα τής πανίδας στή καθεμιά κατοικούμενη σφαίρα. Σύν τω χρόνω διαβαίνουνε τα βιολογικά κείνα εϊδη άπ' τήν ανωνυμία κι άπ' τήν έλλειψη αύτεπίγνωσης στην επώνυμη ιστορική τους πορεία. Τάσσουνε οί ίδιοι ώρισμένους σκοπούς στή ζωή τους. Αύτοκαθορίζουνε στόχους υψηλούς καί νιώθουνε τήν εσωτερική ανάγκη, τήν πνευματική καί ψυχική ανυποχώρητη δίψα, να πραγματοποιούνε τους σκοπούς αυτούς, μοχθώντας ενσυνείδητα για χάρη του καθενός άπ' τους στόχους πού έχουνε τάξει : Καί ιδίως : Εις μέν τον ατομικό βίο για τήν ανάδειξη τους σ' ελεύθερη ηθική καί πνευματική προσωπικότητα. Εις δε τή συλλογική καί κοινωνική διαβίωση για τήν έποικοδόμηση (πάνω άπ' τήν υλική καί φυσική ζωή) ενός μεγάλου πλήθους άπό αισθητικές, θρησκευτικές, ηθικές κι εν γένει πνευματικές αξίες, πού συναπαρτίζουνε το οικοδόμημα του αντικειμενικού πνεύματος σέ κάθε κατοικούμενη σφαίρα. Κι έτσι, σύν τω χρόνω, τά βιολογικά αυτά εϊδη λυτρώνουνται άπ' τήν αρχική ζωώδη κατάσταση, κι άπό
490 στάδιο σε στάδιο, άπο αναβαθμίδα σε αναβαθμίδα, αποκτούνε, δσο περνούνε οι χιλιετηρίδες, ψυχικό βίο πλουσιώτατο σε άξιες εσωτερικού πολιτισμού. Και κατορθώνουνε επιτεύγματα εξαίσια και θαυμαστά : Να φθάσουνε νάχουνε μετουσιωθή σε κάτι εντελώς διαφορετικό άπ' τα αφετηρία στάδια, άπ' τις αφετηρίες φάσεις αύτοϋ του ξεκινήματος. Νάχουνε μετουσιωθή : σ' έναν κόσμο αυτοσυνειδησίας κι ηθικής ελευθερίας και πνευματικής ομορφιάς. Κι ή φιλοσοφική θεώρηση δέν ξεύρει σ' αυτό το σημείο τι να πρωτοθαυμάσει : Το οικοδόμημα του αντικειμενικού πνεύματος πού έχουνε ανεγείρει τό οικοδόμημα του πνευματικού πολιτισμού ή τον εξ ϊσου αξιοθαύμαστο κόσμο τοϋ εσωτερικού πολιτισμού, τον κόσμο τής αυτοσυνειδησίας στην πνευματική υπόσταση καί στην πορεία ζωής τής καθεμιανής άπ' τις ατομικές εκείνες περιπτώσεις. Ή πρόσκτηση του ως άνω στοιχείου τής πνευματικής οντότητας, αυτή είναι πού ενώνει μεταξύ τους σε μιαν αδιάλειπτη ολοένα πορεία προς τα υψηλότερα (καί σέ αντίστοιχους τελολογικούς σκοπούς) μυριάδες και μυριάδες βιολογικά εϊδη μέ νόηση καί μέ λόγο καί μ' άλλες άγνωστες σέ μάς καί κάποτε ανώτερες άπ'τις δικές μας πνευματικές λειτουργίες. Ή πρόσκτηση τοϋ στοιχείου αύτοϋ αύτη είναι πού αποτελεί τό «κοινό σημείο». Κατά τα λοιπά τα προικισμένα αυτά άπ' τή Μοίρα εϊδη τής βιολογίας μέ τις έμφυτες προδιαθέσεις νάνέλθουν κατά τά λοιπά τελοΰνε αναμεταξύ τους σέ άμετρες ποικιλίες οργανικής ζωής, σέ ασύλληπτες δηλαδή διαφορές, σέ απίστευτους ανατομικούς, φυσιολογικούς (λειτουργικούς) καί γενικώτερα βιολογικούς διαφορισμούς. Κι οί διαφορές αυτές οφείλονται στους εντελώς διαφορετικούς όρους φυσικοΰ περιβάλλοντος, υπό τους όποιους έχουν συντελεσθεί μακροχρόνιες εξελίξεις. Αυτό τό φαινόμενο τής εξελίξεως των ειδών, όπως τό είχε εμφανίσει ή δαρβίνεια θεωρία, εντοπισμένο στο δικό μας βιολογικό είδος, τό είχαν πάρει αρκετοί φιλόσοφοι καί διανοητές τοϋ 19ου καί τό είχανε χρησιμοποιήσει σαν βάση για νά καταλήξουνε σέ πορίσματα υλιστικά καί για να ποϋνε : «Ίδέτε : ή θρησκευτική πίστη διαψεύδεται άπ' την επιστήμη, τά δόγματα άμύνουνται κάθε φορά απεγνωσμένα στα τελευταία τους οχυρά κι ύποχωροΰνε πάντα καί βγαίνουνε ηττημένα αντίκρυ στην επιστημονική πρόοδο». Ένω τό αντίθετο συμβαίνει (κάτι πού ό Biichner κι ό Haeckel κι ό Holbach κι ô La Mettrie κι ό Feuerbach κι οί άλλοι ύλιστές κι οί εμπειριοκράτες τοϋ 19ου στον γερμανόφωνο χώρο, στην κεντρική Ευρώπη, δέν θά τό περίμεναν ποτέ) : Τό ίδιο αυτό φαινόμενο τής εξελίξεως τών ειδών, στην παγκοσμιότητα του, ό ίδιος εκείνος νόμος τής σύν τω χρόνω βιολογικής εξελίξεως καί πνευματικής αναπτύξεως, αυτό τό «semper excelsius» σέ αναρίθμητο πλήθος κατοικούμενες σκοτεινές σφαίρες πλανήτες
491 γύρω σε μυριάδες και μυριάδες χρυσές σφαίρες του κοσμικού χώρου, δίνει στην ανθρώπινη ψυχή το αίσθημα «του υψηλού», την εμποτίζει με βαθύτατη θρησκευτικότητα και παρωθεί το άνθρώ.τινο πνεύμα προς πεποιθήσεις κάθε άλλο παρά υλιστικές, προς πεποιθήσεις πνευματικώτατες. Κι έτσι βλέπει κανείς να επαληθεύει εδώ ή ρήση του Βάκωνος, ότι ενδέχεται ή άβαθης φιλοσοφία κι ή ολίγη επιστήμη να απομακρύνουν τον άνθρωπο άπό τον Θεό, ή πολλή όμως επιστήμη κι ή βαθύτερη και πληρέστερη φιλοσοφική θεώρηση έπαναστρέφουν τον ανθρώπινο στοχασμό σε πνευματικώτατες πεποιθήσεις. ' λ Ας δούμε όμως τώρα που μας οδηγεί αύτη ή νέα σ' ευρύτερους ορίζοντες κοσμολογική θεώρηση, σέ ποιους στοχασμούς μας οδηγεί, σε συνάρτηση με θέματα γνωσιολογικά. "Οπως είναι γνωστό, οί προσωκρατικοί δεν είχανε καθόλου αντιμετωπίσει τέτοιου είδους προβλήματα. Θάλεγε κανείς ότι ήτανε εντελώς βέβαιοι για τήν πληρότητα των γνωστικών δυναμικοτήτων του άνθρωπου. Ή ωριμότερη αττική φιλοσοφία αντιμετώπισε τα θέματα αυτά κι αυτήν ακολούθησε σέ παρεμφερή φλογερά ερωτηματικά ή ιταλική 'Αναγέννηση και τήν 'Αναγέννηση τήν ακολούθησε ή δυτική διανόηση του 17ου και του 18ου και τοϋ 19ου. Και σ' αυτήν τήν σφαίρα φιλοσοφικής σκέψης, τήν γνωσιοθεωρητική* το ανθρωποκεντρικό στοιχείο σαν βάση διαστοχασμοϋ είναι πέρα ως πέρα έκδηλο και κυρίαρχο. Έως τα σήμερα ακόμα αντικείμενα φιλοσοφικού στοχασμού αποτελούνε αποκλειστικά στον τομέα τον γνωσιολογικό ή εμπειρία (με τις αισθήσεις), ή νοητική δομή τοϋ βιολογικού μας είδους, ή σύνολη ορθολογική του οργάνωση, ώς οί μόνες υπαρκτές «κεραίες», οί μόνες δυνατές δυναμικότητες γνώσεως, τα μόνα μέσα για τήν προσπέλαση προς τον εξωτερικό κόσμο, προς τό Είναι στο σύνολο του, προς τήν εξ αντικειμένου δηλαδή οντολογική πραγματικότητα. Ιδίως στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου ή Aufklàrung στον γερμανόφωνο χώρο, οί διαφωτιστές στην 'Αγγλία, ό Diderot, ό d'alembert κι οί άλλοι εγκυκλοπαιδιστές, τό σύνολο των εκπροσώπων της γαλλικής Διαφώτισης, προβαίνουνε όλοι τους στην ανάρρηση τοϋ ορθού λόγου σέ παντοδύναμη γνωστική δυναμικότητα. Τήν ίδια περίπου εποχή, στο δεύτερο ήμισυ του 18ου, ή καντιανή φιλοσοφία διατυπώνει τήν πασίγνωστη βασική της θέση για τήν δημιουργική συνεργασία αισθησιακής εμπειρίας και νοήσεως, για τήν κριτική αλληλοσυμπλήρωση τους. Κι ό ιδρυτής της μεγαλώνυμης αυτής σχολής, ο απαράμιλλος όριοθέτης στή γνωσιολογία, τοΰ κηρύγματος τοϋ οποίου οί απόηχοι πληροϋν καί μεγάλο χρονικό διάστημα τοϋ 19ου μέ τους νεοκαντιανούς, υποστηρίζει μέ δύναμη ότι ή μεταφυσική ποτέ δε θά
492 μπορέσει να γενεί αληθινή επιστήμη, ποτέ της δε θα μπορέσει να γίνει ασφαλής γνώσις, γιατί άπ'τα αντικείμενα της θα λείπει για παντοτεινά ή μια άπ' τις δυο θεμελιώδεις βάσεις της ώς άνω κριτικής αλληλοσυμπλήρωσης, ή αισθησιακή δηλαδή εμπειρία. Κι όπως εϊναι σ' όλους γνωστό, αφαιρεί ό Kant απ' τήν περιοχή της επαληθευμένης γνώσεως τα ύψιστα ηθικά αιτήματα και τά μεταθέτει στην περιοχή της πίστεως, γράφοντας το χωριστό συγγραφικό του έργο «Κριτική τοϋ πρακτικού λόγου», ϋστερ' άπ' τήν περίφημη του «Κριτική του καθαρού λόγου». 'Ατενίζοντας όμως ή φιλοσοφική θεώρηση τή ζωή καί τον κόσμο υπό ενα πολύ ευρύτερο πρίσμα, περί τοϋ οποίου έκάμαμε προηγουμένως λόγο, άποδεσμευόμενη δηλαδή ή κοσμολογική θεώρηση άπ' τήν ανθρωποκεντρική νοοτροπία, ή όποια εως τα τώρα τή χαρακτηρίζει, έχει όλες τις δυνατότητες να θέσει ώς βάση σύμφωνα με τους νόμους των πιθανοτήτων να θέσει ώς βάση τό στοχασμό ότι άλλου, άλλου σε πάμπολλες περιοχές τοϋ κοσμικοΰ χώρου, μακρυά άπ' τή δική μας γη, υπάρχουνε τά μεγάλα κέντρα πνευματικοΰ βίου. Κι ότι οι εφικτές κεραίες συλλήψεως τοϋ Εϊναι στο σύνολο του δεν εξαντλούνται με τις άπ' τό ανθρώπινο βιολογικό είδος διαθέσιμες δυναμικότητες γνώσεως. "Ολες οι συζητήσεις αναμεταξύ σ' αΐσθησιοκράτες καί νοησιαρχικούς, όλα κείνα τά δικά μας προβλήματα τά σχετικά μέ τή συγκριτική αξιολόγηση των διαθέσιμων γνωστικών δυναμικοτήτων, όλη κείνη ή έμφαση της καντιανής διανόησης, ότι βρήκε επί τέλους τον σωστό δρόμο στή γνωσιολογία, δίνοντας τό κέντρο βάρους στην δημιουργική συνεργασία μεταξύ αισθησιακής εμπειρίας καί νοήσεως καί στην κριτική αλληλοσυμπλήρωση τους, όλα κείνα φαίνονται τότε καθαρά ότι εϊναι «κατ' άνθρωπον» μονάχα, ότι περιορίζονται στή μικροσκοπική τούτη σφαίρα του κοσμικοΰ χώρου, τή δική μας. Κι έχει όλο τό δικαίωμα ή κοσμολογική θεώρηση στην ευρύτερη τοποθέτηση της οπτικής της γωνίας να ατενίσει πέρα άπ' τή δική μας γη : σέ κεραίες συλλήψεως ισχυρότερες άπ' τον δήθεν παντεπόπτη ορθό λόγο, σέ γνωστικές δυναμικότητες πού να υπερακοντίζουν τή νοητική δομή τοϋ άνθρωπου καί τή σύνολη ορθολογική του οργάνωση. Άλλα μήπως κι έδώ σέ μας, στή δική μας περιοχή βιολογικής ύπαρξης, στον δικό μας χώρο πνευματικού βίου, μήπως εξέχοντες φιλόσοφοι δεν έχουν διατυπώσει αισιόδοξες προοπτικές για τό δικό μας βιολογικό είδος κι ελπίδες, για μιαν ενδεχόμενη πρόσκτηση (σέ πολύ μακρινά μελλοντικά χρόνια) νέων δυναμικοτήτων γνώσεως; Ό Ερρίκος Bergson π.χ. έχει μιλήσει για τήν ενδεχόμενη μελλοντική ενεργοποίηση παμπάλαιων ικανοτήτων, πού πολλές χιλιάδες τώρα χρόνια κοίτουνται αποκοιμισμένες μέσα μας
493 και ληθαργοϋνε στα κατάβαθα τοϋ ψυχοπνευματικοΰ οργανισμού μας. Έχει δηλαδή στηρίξει ελπίδες στην intuitio, τη διαίσθηση, την ενόραση των νεοπλατωνικών. "Οχι, προς θεοϋ, μέ νόημα καταλυτικό απέναντι στα δεδομένα της νόησης και του ορθολογισμού. Ό γαλλοεβραϊος στοχαστής αποδίδει στην ενδεχόμενη μελλοντική ισχυροποίηση της intuition νόημα εποικοδομητικό. Δεν θάρθεΐ, λέει, να καταλύσει, κάθε άλλο. Θάρθεΐ να προσθέσει. Αυτό όμως πού θάρθεΐ να προσθέσει, θάναι τό ουσιωδέστερο. Ή θέση αυτή για τήν πιθανώτατη ύπαρξη σε άλλες περιοχές του κοσμικού χώρου κεραιών συλλήψεως και γνωστικών δυναμικοτήτων, πού να είναι ισχυρότερες σε σύγκριση μέ τις διαθέσιμες απ' τό δικό μας βιολογικό είδος, κλονίζει τις πεποιθήσεις τών Διαφωτιστών τοϋ 18ου για τήν απόλυτη γνωστική παντοδυναμία του παντεπόπτη τάχα όρθοϋ λόγου και σε τελευταία ανάλυση θέτει και πολλά ερωτηματικά στην υλιστική νοοτροπία τών τελευταίων δεκαετηρίδων τοϋ 19ου. Οί έμπειριοκράτες κι οί ύλιστές φιλόσοφοι της κεντρικής και της δυτικής Ευρώπης τοϋ 1870 και πέρα γνωστοί και στην Ελλάδα σ' ευρύτερο αναγνωστικό κοινό άπό εκλαϊκευτικές εκδόσεις έργων τους άπ' τήν παλαιά Βιβλιοθήκη Φέξη γύρω στα 1910 έλεγαν πώς ξεκινοΰν άπό μιαν επιστημονική αντίληψη τοϋ κόσμου και τής ζωής κι άρνιοΰνταν σαν ανύπαρκτο κάθετι «υπερβατικό», κάθε αντικείμενο μεταφυσικής αναζήτησης, κι όλα όσα άνταποκρίνουνται στα πιο σεμνά κι άγια ιδανικά τής ανθρώπινης ψυχής. «"Αν ήταν κάτι υπαρκτό, δεν θα τό βλέπαμε; έλεγαν. "Αν όχι οί αισθήσεις, τουλάχιστο όμως ό νους κι ό ορθός λόγος θα τό είχαν συλλάβει». Τάλεγαν αυτά, λησμονώντας τις σχετικές μονάχα δυνατότητες τών διαθέσιμων άπ' τό βιολογικό μας είδος κεραιών. Κι εν γένει σα να μήν υπήρχαν προβλήματα στον γνωσιοθεωρητικό τομέα. Δεν ζημιώνεται όμως στο παραμικρό τό εξ αντικειμένου Είναι, επειδή έχει τύχει αδύναμη εκ καταβολής ή νοητική δομή τοϋ άνθρωπου κι ή σύνολη ορθολογική του οργάνωση. 'Ακριβώς π.χ. όπως δεν ζημιώνουνται στο παραμικρό σε αντικειμενική ύπαρξη και σέ πραγματικότητα οί πέρα άπ' τό ιώδες κι οί κάτω άπ' τό ερυθρό ακτίνες, επειδή έτυχε νάναι στο δικό μας βιολογικό είδος πεπερασμένες οί δυνατότητες συλλήψεως τοϋ αισθητήριου τής οράσεως. Δέν πρόκειται για αντικειμενική ανυπαρξία. Πρόκειται για μιαν απλή ατέλεια τοϋ αισθητήριου. Είναι όπλα για τον άνθρωπο οί αισθήσεις μέσα στο περιβάλλον πού είναι ταγμένος να ζή. Συνάμα όμως είναι και φραγμοί. Καιρός να λεχθή τό ίδιο και για τις δυναμικότητες γνώσεως πού διαθέτει. Είναι όπλα για τον άνθρωπο οί κεραίες μέ τις όποιες έχει προικισθή, συνάμα όμως είναι και φραγμοί. Δέν πρόκειται για αντικειμενική ανυπαρξία τών μεγάλων 'Εκείνων πραγματικοτήτων, πού άνταποκρίνουνται σέ βαθύτατες προδιαθέσεις τής ανθρώπινης ψυχής κι άποτελοϋνε,
494 καθώς είπα και προηγουμένως, τα πιο σεμνά κι άγια ιδανικά της ψυχής του ανθρώπου όπως ή έννοια του «θείου», ή ή μεταθανάτια δικαίωση της αρετής ή το άφθιτο κείνο στοιχείο πνευματικής οντότητας, πού έπιζή στα πλαίσια τής ανθρώπινης υπόστασης και κατανικάει τή βιολογική φθορά και τή χρονική διάρκεια. Δεν πρόκειται για ανυπαρξία εξ αντικειμένου. Πρόκειται για μιαν ιδιότητα πεπερασμένου και ατελούς, ιδιότητα πού συμπορεύεται εκ καταβολής με τις γνωστικές δυναμικότητες του βιολογικού μας είδους, με τις όποιες αυτό εϊναι άπ' τή Μοίρα προικισμένο : με τήν ατελή νοητική του δομή και με τήν πεπερασμένη ορθολογική του οργάνωση. Οι δυο αυτές είναι όπλα αδιαμφισβήτητα για τό δικό μας βιολογικό είδος. Συνάμα όμως είναι και φραγμοί.
Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ ΑΙ ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΕΝ ΤΗ ΑΡΧΑΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑ ΚΕΛΣΩ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το α' ήμισυ του Α' μ.χ. αιώνος, κατώτερον της προηγουμένης περιόδου εις επιστημονικήν ενεργητικότητα, δύναται να θεωρηθή εποχή ύφέσεως, καθ' ήν ή μόνη αξιόλογος φυσιογνωμία ύπήρξεν ή του Κέλσου, του ιατρού, του οποίου και τυγχάνει επώνυμος 1. Κατά τους Ρωμαίο Ελληνιστικούς αυτούς χρόνους ή ιατρική έχει να παρουσίαση τήν πρώτην έπίσημον εν Ρώμη σχολήν (Schola medicorum), διάδοχον της άπό του α' ήμίσεος του Α' π.χ. αιώνος ύπό Άσκληπιάδου του Βιθυνού 2 ιδρυθείσης ιδιωτικής τοιαύτης, έξελιχθεΐσαν ούτως, ώστε οί διδάσκοντες να άνήκωσιν εις τήν ύπηρεσίαν τής πολιτείας και ακμάσασαν μέχρι τών αρχών του Τ' μ.χ. αιώνος. Ή διδασκαλία έδίδετο εις Έλληνικήν γλώσσαν, τής Λατινικής εισαχθείσης βαθμηδόν και δια ρυθμού βραδύτατου 3. Σύγχρονοι εις τον Κέλσον φέρονται ό Ρωμαίος φαρμακολόγος Scribonius Largus, συγγράψας «Compositiones medicamentorum» και ό Έλλην απελεύθερος Μενεκράτης 4, διατελέσας ιατρός του αύτοκράτορος Κλαυδίου 5, εις τον όποιον αφιέρωσε τό βιβλίον του, ύπό τον τίτλον «Αύτοκρά 1. S a r t ο n, G., Introduction to the History of Science, vol. I, p. 235. Ed. Carnegie Institution of Washington, 1953. 2. Άκμάσας κατά το α' ήμισυ του Α' π.χ. αιώνος, έκτήσατο μεγάλην φήμην εν Ρώμη. Άντετίθετο εις τήν θεωρίαν τών χυμών (τοϋ Ιπποκράτους) και έδίδασκε μηχανικάς και άτομικας θεωρίας, ύποστηρίζων ότι ή υγεία εξαρτάται εκ τοϋ τρόπου τής κινήσεως τών στερεών συστατικών τοϋ σώματος, τών ατόμων. (Cohen, Μ. D r a b k i n, I., Source Book of Greek Science, p. 470. Ed. Harvard University, 1958). 3. Sarton, G., Ibid., pp. 239 240. 4. Συνώνυμος αύτοϋ ύπήρξεν ό έπί Φιλίππου Β' βασιλέως τής Μακεδονίας (382 336 π.χ.) άκμάσας κομπορρήμων ιατρός, άποκαλών εαυτόν Δία (α' Σουΐδας : Έν λέξει. "Εκδ. Aldus, 1514. β' Αιλιανός : Ποικίλη 'Ιστορία, ΙΔ', 51. Ed. Teubneri, Lipsiae, 1857). 5. Lavastine, L., Histoire Générale de la Médecine, vol. I, p. 584. Ed. Michel, Paris, 1936.
496 τωρ ολογράμματος αξιόλογων φαρμάκων» 1. 'Ας σημειωθή ότι υπό το όνομα Κέλσος, πλην του ημετέρου, φέρονται : ό διαπρεπής Ρωμαίος νομοδιδάσκαλος, άκμάσας επί 'Αδριανού (117 138) 2 ο υπό τοΰ Ρωμαίου μαθηματικού Balbus (α' ήμισυ του Β' μ.χ. αιώνος) αναφερόμενος 3 ό συγγραφεύς βιβλίου μαγγανείας χάριν τοΰ ψευδομάντεος 'Αλεξάνδρου τοΰ Άβωνοτειχίτου 4 ό κατά το β' ήμισυ τοΰ Β' μ.χ. αιώνος άκμάσας Πλατωνικός φιλόσοφος έκπονήσας συστηματικήν κριτικήν τοΰ Χριστιανισμού, υπό τον τίτλον «'Αληθής λόγος», γνωστήν εκ τής υπό τοΰ Ώριγένους συγγραφείσης ανασκευής, τιτλοφορουμένης «Κατά Κέλσου» 5. Ό Κέλσος, τοΰ οποίου το πλήρες όνοματεπώνυμον εϊναι Aulus Cornelius Celsus (το κατά παράδοσιν Aurelius δεν είναι ορθόν, διότι δεν είναι κύριον όνομα), έζησε, κατά πασαν πιθανότητα, επί Αυγούστου και Τιβερίου (29 37 μ.χ.) καί, παρά τήν ην έκτήσατο φήμην, δεν άφήκε στοιχεία ικανά περί τοΰ βίου του. Ό Κουϊντιλιανός (β' ήμισυ τοΰ Α' μ.χ. αιώνος), συγγραφεύς τοΰ βιβλίου «Institutio Oratoria», θεωρεί αυτόν «vir mediocri ingenio» καί πληροφορεί ότι έγραψε καί επί άλλων θεμάτων, πλην τής ιατρικής. Έξ αύτοΰ τίνες τεκμαίρονται ότι ό Κέλσος ύπήρξεν άπλοΰς εκδότης εγκυκλοπαίδειας (περιλαμβανούσης, ώς γνωστόν, περί γεωργίας, στρατιωτικής τέχνης, ρητορικής, φιλοσοφίας, νομοθεσίας), μέρος τής οποίας ήτο τό εκτενές έργον «De Medicina». Καί, γεννάται τό ερώτημα, εάν ύπήρξεν ιατρός ασκών τό επάγγελμα ή άπλοΰς γνώστης τής ιατρικής εκ τής γενικής αύτοΰ μορφώσεως. Έν προκειμένω, Πλίνιος ό πρεσβύτερος (β' ήμισυ τοΰ Α' μ.χ. αιώνος) καταλέγει αυτόν μεταξύ τών συγγραφέων καί ουχί μεταξύ τών ιατρών. 'Αλλά, έν φ μία εργασία τόσον πλήρης καί σαφής θα πρέπει να εϊναι προϊόν τής γραφίδος εμπείρου έπαγγελματίου ιατρού, έν τούτοις δεν αποκλείεται ή ύπόθεσις, ότι τό εκτενές τοΰτο πόνημα «De Medicina» να εϊναι μετάφρασις Ελληνικών ιατρικών βιβλίων, ώς τής Ιπποκρατικής συλλογής 6, 1. Sarto n, G., Ibid., ρ. 241. 2. Μεγάλη Ελληνική 'Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. ΙΔ', σ. 195. "Εκδ. Πυρσοϋ, 'Αθήναι, 1930. 3. Sarton, G., Ibid., p. 271. 4. Λουκιανός, 'Αλέξανδρος ή ψευδομάντις, 1. Άπαντα, τόμ. Β', σ. 115. Ed. Teubneri, Lipsiae, 1877. 5. Sarton, G., Ibid., p.p. 294 295. 6. 'Ιατρικά έργα, γραφέντα προ τής εποχής τοΰ 'Ιπποκράτους, κατά τήν περίοδον τής ακμής αύτοϋ καί μετά ταύτην, επελέγησαν υπό τών γραμματικών τών περίφημων 'Αλεξανδρινών καί Περγαμίων βιβλιοθηκών, κατά τους 'Ελληνιστικούς χρόνους, καί, ένσωματωθέντα, κατέστησαν επώνυμα τοΰ επικρατέστερου ίατροϋ, του 'Ιπποκράτους. Ή 'Ιπποκρατική συλλογή (Corpus Hippocraticum), όθεν, είναι είδος ιατρικής βιβλιοθήκης καί απηχεί τάς απόψεις διαφόρων ιατρικών σχολών (Κωακής, Κνιδίας, Σικελικής), ώς καί φιλοσοφικών, ακόμη, τοο Ε', Δ' καί Γ' π.χ. αιώνος. Έάν ό 'Ιπποκράτης άφήκεν έργα
497 του Άσκληπιάδου ι, του Ήρακλείδου 2, του 'Ερασιστράτου 3 και του Μέγητος Σιδωνίου 4. Τινές, μάλιστα, ύποθέτουσιν ότι ό Κέλσος μετέφρασεν Έλληνικήν συγγραφήν του φίλου του Κασσίου 5 και άλλοι ότι το πρωτότυπον εις την Έλληνικήν εγράφη υπό του μαθητού του Άσκληπιάδου Aufidius Siculus και υπό του Κέλσου μετεφράσθη εις την Λατινικήν. Πάντως, ή άποψις υπό τύπον σημειώσεων καί παρατηρήσεων, αντί συγγραμμάτων ύπο τήν μορφήν των εν τη φερωνύμφ συλλογή περιλαμβανομένων, τοϋτο δέν μειοΐ τήν άξίαν των οΰτε καί τήν γνησιότητα αυτών θέτει υπό άμφισβήτησιν. Είναι πιθανόν, ύπό των υίών του Θεσσαλού καί Δράκοντος καί τοΰ έπί θυγατρί γαμβρού του Πολύβου, των πρώτων δογματικών, να έγένετο ή πρώτη επεξεργασία καί διαμόρφωσις τών 'Ιπποκρατικών καταλοίπων άλλα το πνεϋμα καί αί ίδέαι τοϋ διδασκάλου παρέμειναν βασικώς καί κατέστησαν ερείσματα της σχολής τών διαδόχων. Ή 'Ιπποκρατική συλλογή, συνεπώς, καίτοι περιλαμβάνει έργα ουχί γνήσια, πολλά εξ αυτών αμέσως ή εμμέσως είναι προϊόντα τής διδασκαλίας του (α' Δ ά μ π α σ η ς, Ι. Ν., Ή 'Ιπποκρατική Συλλογή. «'Ελληνική Ίατρικήν, 39 : 9 10, 1970. β' Δ ά μ π α σ η ς, Ι. Ν., Ή 'Ιπποκρατική Φιλοσοφία. «Παρνασσός», 13:1,1971). 1. Περί αύτοϋ έν προηγουμένη υποσημειώσει. 2. 'Ηρακλείδης ό Ταραντϊνος, ήκμασε κατά τό πρώτον ήμισυ του Α' π.χ. αιώνος καί ανήκει εις τήν σχολήν τών εμπειρικών (Β a r i é t y, M. C ο u r y, C, Histoire de la Médecine, p. 153. Ed. Fayard, Paris, 1963). 3. Τής ιατρικής σχολής τής 'Αλεξανδρείας ίδρυταί υπήρξαν δύο έξέχουσαι προσωπικότητες* ό 'Ηρόφιλος, άκμάσας έπί Πτολεμαίου Σωτήρος, καί ό νεώτερος του 'Ερασίστρατος, άκμάσας έπί Πτολεμαίου Φιλαδέλφου* ήτοι, ό μεν πρώτος κατά τα τέλη τοΰ Δ' καί το πρώτον τέταρτον τοΰ Γ' π.χ. αιώνος, ό δε δεύτερος κατά τό πρώτον ήμισυ τοΰ Γ' π.χ. αιώνος. Τούτων ό εις θα ήδύνατο να θεωρηθή θεμελιωτής τής «συστηματικής ανατομίας» καί ό έτερος τής «επιστημονικής φυσιολογίας» (Δ ά μ π α σ η ς, Ι. Ν., 'Ηρόφιλος καί 'Ερασίστρατος, οι Κορυφαίοι τής 'Αλεξανδρινής 'Ιατρικής Σχολής. «'Ιατρικά Χρονικά», 8 : 2, 1968). 4. Χειρουργός τής 'Αλεξανδρινής σχολής, ήκμασε κατά τον Β' π.χ. αιώνα (Bari et y, M. Cour y, C, Ibid., p. 152). 5. Ύπό το όνομα Κάσσιος αναφέρονται τρεις ιατροί. Τον πρώτον μνημονεύουσιν οί έξης : ό Κέλσος, ώς έκ τών πλέον επιδέξιων ιατρών τής εποχής του, ουχί άπό μακροϋ θανόντα* ό Γαληνός καί ό Καίλιος Αύρηλιανός, ώς φαρμακολόγον ό Sartori, ώς συγγραφέα ΐατρικοΰ έργου εις τήν Έλληνικήν, περί τω 14 20 μ.χ., μεταγλωττισθέντος ύπό τοΰ Κέλσου εις τήν Λατινικήν, ύπό τον τίτλον «De Medicina«. Ό Κάσσιος ούτος, πιθανώς 'Ελληνικής καταγωγής, ήκμασεν έν Ρώμη κατά τό α' τρίτον τοΰ Α' μ.χ. αιώνος. Τον δεύτερον, άποκαλούμενον ίατροσοφιστήν, 'Ελληνικής καταγωγής καί ζήσαντα έν Ρώμη, θεωροΰσι συγγραφέα εγχειριδίου, υπό τον τίτλον «Ίατρικαί άπορίαι καί προβλήματα φυσικά». Ούτος θα ήκμασε, κατά πάσαν πιθανότητα, φθίνοντος τοΰ Α' ή αρχομένου τοΰ Β' μ.χ. αιώνος. Τον τρίτον, άποκαλούμενον Ευτυχή (Felix), Λατΐνον ΐατρόν, άκμάσαντα περί τα μέσα τοΰ Ε' μ.χ. αίώνος, άναφέρουσιν ώς μεταφραστήν 'Ελληνικών ιατρικών έργων καί δή συλλογής παθολογίας καί θεραπευτικής, υπό τον τίτλον «De Medicina ex Graecis Logicae Sectae Auctoribus Liber Translatus», προερχομένης κυρίως έκ τών συγγραφών τοΰ Γαληνοΰ (Δ ά μπα ση ς, Ι. Ν., Κάσσιος ό Ίατροσοφιστής. «'Ιατρικά Χρονικά», 5 : 12, 1965). 32
498 ότι ήσκει το επάγγελμα του ίατροϋ υποστηρίζεται εκ του γεγονότος, δτι εις πολλά σημεία του «De Medicina» εκφράζει τάς απόψεις του περί θεραπείας και συμπτωμάτων, μεταχειριζόμενος τό πρώτον πρόσωπον και εις άλλα τονίζει μετ' έμφάσεως το «εγώ», και αναφέρεται εις ασθενείς, τους οποίους έγνώριζε προσωπικώς και έπεμελήθη αυτών και κατά την νύκτα, είναι σαφώς ενήμερος τών έργων συγχρόνων του και παλαιοτέρων γνωστών Ελλήνων συγγραφέων, είς τους οποίους ανατρέχει ι. Ό Κέλσος, εξ οικογενείας πατρικίων καταγόμενος, θεωρείται ό μεγαλύτερος τών Λατίνων συγγραφέων ιατρικής και καταλέγεται εις τήν χορείαν τών εγκυκλοπαιδικών, μετά του Ούάρρωνος (β' ήμισυ Α' π.χ. αιώνος) και τοΰ Πλινίου. 'Εάν ήτο ιατρός ή όχι, τό πρόβλημα τοϋτο άπησχόλησεν ίκανόν αριθμόν λογίων μελετητών. Καί, εάν δεχθώμεν ότι δεν ήσκει τό ΐατρικόν επάγγελμα, ήτο πάντως «φιλίατρος», φίλος τ.ε. τών ιατρών, καί υπήρξε προσωπικότης ευρείας μορφώσεως, ερευνητής τών φυσικών επιστημών καί της ιατρικής, δυνάμενος νά χαράκτηρισθή ώς αρμόδιος να έκφέρη ελευθέρως καί άξιοπίστως τάς απόψεις του επί ιατρικών θεμάτων. Παρά ταύτα, ήγνοήθη υπό τών συγχρόνων του ιατρών, πιθανώς διότι οί πλείστοι εξ αυτών, δντες "Ελληνες, έθεώρουν κατωτέραν τήν έπιστημονικήν έργασίαν ενός Ρωμαίου* άλλα καί κατά τον Μεσαίωνα ήτο ολίγον γνωστός, μέχρι τής εποχής του πάπα Νικολάου Ε' (1397 1455), άποκαλύψαντος τό έργον του Κέλσου, τό όποιον έξετυπώθη τό πρώτον εν Φλωρεντία τω 1478* βραδύτερον δε έπηκολούθησαν πολλαί εκδόσεις και, κατά τήν Άναγέννησιν, ή διδασκαλία του διεδόθη ευρύτατα. Είς αυτόν ανήκει ή μεγάλη τιμή, δια τάς πλείστας πληροφορίας επί τής ιατρικής τής Ελληνιστικής περιόδου καί τής 'Αλεξανδρινής χειρουργικής καί, ακόμη, διότι αυτός πρώτος μετέφρασε τους ιατρικούς όρους έκ τής Ελληνικής είς τήν Λατινικήν γλώσσαν, δημιουργήσας τήν Λατινικήν έπιστημονικήν όρολογίαν 2. Ό Κέλσος, λοιπόν, διαδέχεται είς τον πρώτον ιστορικόν τής ιατρικής Μένωνα, ίατρόν καί μαθητήν τοΰ 'Αριστοτέλους, άκμάσαντα φθίνοντος του Δ' π.χ. αιώνος 3. 'Αλλά, καί κατά τήν γνώμην τών προγενεστέρων, 1. Spenser, W., Celsus. De Medicina, vol. I, pp. VII XII. Ed. Heinemann, London, 1960. 2. Castiglioni, Α., History of Medicine, pp. 204 205. Ed. Knopf. New York, 1947. 3. Γαληνός : Ώσπερ γε πάλιν είς τας τών παλαιών ιατρών δόξας έθέλοις ίστορήσαι, πάρεστί σοι τάς τής ιατρικής συναγωγής άναγνώναι βίβλους, έπιγεγραμμένας μέν Άριστοτέλει, όμολογουμένας δε υπό τοΰ Μένωνος, ος ην μαθητής αύτοϋ, γεγράφθαι, διό καί Μενώνεια προσαγορεύουσιν ενιοι ταυτί τά βιβλία. ('Υπόμνημα είς τό 'Ιπποκράτους περί Φύσιος 'Ανθρώπου Α', τόμ. ΙΕ', σσ. 25 26, Kuhn. Ed. Cnoblochii, Lipsiae, 1828). Tò έν λόγω βιβλίον του Μένωνος επιστεύετο άπολεσθέν, μέχρι τής ανευρέσεως του έν
499 εκείνο το οποίον συνιστά το έργον του Κέλσου είναι περίληψις της ιατρικής και της χειρουργικής των Ιπποκρατικών και'αλεξανδρινών, περίληψις αξιόλογος, λεπτοΰ ΰφους, εμφανισθείσα εις χρόνον καθ' δν αί τελευταϊαι προσπάθειαι τής δημιουργικής περιόδου εκάμπτοντο έναντι τής εισβολής τών μεθοδικών (περί ών κατωτέρω). Έν απουσία τοϋ «De Medicina», μέρος τής ιστορίας τής 'Αλεξανδρινής σχολής, κυρίως είς ο,τι άφορα εις την ίατρικήν, θα είχε διαφύγει. Καίτοι είχεν άδυναμίαν είς τους εμπειρικούς (περί ών κατωτέρω), έν τούτοις αί κύριαι πηγαί αύτοϋ προέρχονται εκ συγγραφέων ορθοδόξων και κρίνει τα συστήματα ψυχραίμως, άνεπηρεάστως και ακριβοδίκαιος, έν αντιθέσει προς τον Γαληνον (β' ήμισυ Β' μ.χ. αιώνος), δογματικόν, έπιχειροΰντα να ενσωμάτωση είς μίαν, τής προτιμήσεως του, ολας τάς ΐατρικάς θεωρίας τής αρχαιότητος, συζητοϋντα μετά πάθους και συχνάκις αδίκως έπιτιθέμενον ι. Είναι αληθές, ότι ό Γαληνός, ό μετά τον Κέλσον αξιόλογος εγκυκλοπαιδικός, τοϋ οποίου το πολύτομον έργον είναι ανεκτίμητος πηγή πληροφοριών, βλέπων τήν κάμψιν τής Ιπποκρατικής θεωρίας, δια τής εμφανίσεως τών αιρέσεων τών μεθοδικών και εμπειρικών 2, ανέλαβε τήν ύπομνημάτισιν τών έργων τής Ιπποκρατικής συλλογής, διαχωρήσας τα γνήσια τών νόθων, και έγένετο απολογητής τών απόψεων τοϋ μεγάλου διδασκάλου 3. Τό όλον σύγγραμμα τοϋ Κέλσου, τό είς τήν ίατρικήν αφορών, αποτελείται εκ Προοιμίου, ένθα περί ειδικοτήτων και αιρέσεων, και οκτώ βιβλίων. ετει 1892 υπό τοϋ Kenyon και τής ύπο τοϋ Diels δημοσιεύσεως του, υπό τον τίτλον «Anonymi Londinensis ex Aristotelis latricis Menoniis et aliis Medicis Eclogae» (Berlin 1893), δτε και έχαρακτηρίσθη ώς σημαντικόν τής ιατρικής γραμματείας απόκτημα. Ό Λονδίνειος Πάπυρος τοϋ 'Ανωνύμου (γραφέως) χρονολογείται άπο τοϋ Β' μ.χ. αιώνος και θεωρείται άντίγραφον προγενεστέρας εκδόσεως τών «Μενωνείων», ώς είχον ταϋτα κατά τήν έποχήν 'Αλεξάνδρου τοϋ Φιλαλήθους (άρχαί Α' μ.χ. αιώνος), συγγραφέως τών «Άρεσκόντων», βιβλίου νομιζομένου ώς πηγή, υπό τοϋ 'Ανωνύμου χρησιμοποιηθείσα, και δή, κατόπιν τών προσθηκών και τροποποιήσεων τών μεταγενεστέρων τοϋ Μένωνος διδασκάλων (α' Jones, W., The Medical Writings of Anonymus Londinensis, p. 14. Ed. University Press, Cambridge, 1947. β' Δ ά μ π α σ η ς, Ι. Ν., Οί παρά Μένωνι άπαντώμενοι άγνωστοι 'Ιατροί. «'Ιατρικά Χρονικά», 4: 3, 1964. γ' Δάμπασ η ς, Ι. Ν., Ή 'Ιατρική τοϋ Πλάτωνος παρά Μένωνι. «Πλάτων», 20: 39 40, 1968). 1. Dare m ber g, C, Histoire des Sciences Médicales, vol. I, pp. 192 193. Ed. Ballière, Paris, 1870. 2. 'Εν τώ περί 'Ιπποκράτους κεφαλαίω τοϋ Λονδινείου Παπύρου τοϋ 'Ανωνύμου δεν γίνεται μνεία τής φερωνύμου συλλογής (V 35 VII, 40) οϋτε τιμητική διάκρισις τοϋ πατρός τής ιατρικής, αναφερομένου ίσοτίμως μεταξύ γνωστών και αγνώστων Ιατρών. 'Απόψεις τινές αύτοϋ αναγράφονται έκ τοϋ περί Φυσών, σοφιστικοΰ και μή γνησίου βιβλίου, και τών γνησίων περί Νούσων Α' και περί Φύσιος ανθρώπου, ώς τεκμαίρεται. 3. α' Δά μ π α σ η ς, Ι. Ν., Ή Ιπποκρατική Συλλογή. Ένθ' άνωτ. β' Δάμπασης, Ι. Ν., Ή Ιπποκρατική Φιλοσοφία. Ένθ' άνωτ.
500 Εις τα πρώτα τέσσαρα περιλαμβάνονται σχεδόν δλα τα «εσωτερικά» νοσήματα, τα χρήζοντα διαιτητικής αγωγής εις το πέμπτον και έκτον κατατάσσονται αί «έξωτερικαί» νόσοι, αί χρήζουσαι τοπικής θεραπείας* και εις το εβδομον και ογδοον περικλείονται αί χειρουργικαί παθήσεις 1. Έν προκειμένω ενδιαφέρει ημάς τα εν τω προοιμίω διαλαμβανόμενα. 'Από του Όμηρου έκκινών και εις τους υίούς του Μαχάονα και Ποδαλείριον αναφερόμενος, φθάνει εις τους φιλοσόφους ιατρούς Πυθαγόραν, Έμπεδοκλέα και Δημόκριτον, δια να κατάληξη εις τον Κώον ΊΓπποκράτην, τον όποιον, ως λέγει, πρέπει να ενθυμούμεθα πάντοτε ώς τον πλέον άξιον εις το επάγγελμα καί εύγλωττίαν, τον διαχωρίσαντα τήν ίατρικήν τέχνην τής φιλοσοφίας 2. Εις αυτόν, συνεχίζει, ήκολούθησαν Διοκλής ό Καρύστιος, είτα Πραξαγόρας καί Χρύσιππος και κατόπιν Ηρόφιλος καί Ερασίστρατος, συντελέσαντες εις τήν πρόοδον τής τέχνης ταύτης 3. Λησμονεί, όμως, τους συγχρονοϋντας τω Ίπποκράτει, πρεσβυτέρους ή νεωτέρους, άκμάσαντας κατά τό β' ήμισυ τοϋ Ε' καί αρχάς του Δ' π.χ. αιώνος, αποκλειστικώς εις τήν ίατρικήν άσχοληθέντας, ώς ό Κώος Άπολλωνίδης, ιατρός τής αυλής Άρταξέρξου τοϋ Μακρόχειρος (465 425 π.χ.), θεραπεύσας τον σατράπην Μεγάβυζον, σοβαρώς τραυματισθέντα 4 οί ήγέται τής Κνιδίας ιατρικής σχολής Εύρυφών 5 καί Ήρόδικος 6, συγγραφείς τών περίφημων «Κνιδίων Γνωμών» 7 1. Spenser, W., Celsus. De Medicina, vols I, II, III, Ibid. 2. Celsus : Hippocrates Cous, primus ex omnibus memoris dignus,a studio sapientiae disciplinam hanc separavit, vir et arte et facundia insignis (De Medicina. Prooemium, 8, Spencer). 3. Παρά τοις φιλοσόφοις ΐατροΐς καί είσηγηταΐς βιολογικών θεωριών, τοις προ Σωκρατικοϊς Ιδία, οί έπαγγελλόμενοι τον πρακτικον ΐατρόν εθεωρούντο άπλοϊ τεχνϊται καί εις τήν τάξιν τών ασκούντων δια χειρός έργασίαν έτάσσοντο. Χάρις δε είς τους 'Ιπποκρατικούς, ώς έν τω «Όρκω» καταφαίνεται, ή ιατρική τέχνη είς έπιστήμην τών ολίγων εκλεκτών προήχθη καί προς τήν φιλοσοφίαν έτάχθη αντιμέτωπος (Δ ά μ π α σ η ς, Ι. Ν., Περί του 'Ιπποκρατικού "Ορκου. «'Ιατρικά Χρονικά», 9 : 82, 1969). Περί ιατρικής τέχνης ό λόγος καί έν τοις βιβλίοις «Περί Τέχνης», «Παραγγελίαι», «Αφορισμοί» καί «Περί Άρχαίης Ίητρικής» τής 'Ιπποκρατικής Συλλογής. Το τελευταΐον θα εΐχεν, ασφαλώς υπ' όψει ό Κέλσος, γράφων περί διαχωρισμού τής ιατρικής τέχνης τής φιλοσοφίας. («'Εγώ δε τουτέων μεν όσα τινί εϊρηται σοφιστή ή ίητρώ, ή γέγραπται περί φύσιος, ήσσον νομίζω τή ίητρική τέχνη προσήκειν ή τη γραφική. Νομίζω δε περί φύσιος γνώναί τι σαφές ούδαμόθεν άλλοθεν ή έξ ΐητρικής». Αυτόθι, Littré). 4. Δάμπασης, Ι. Ν., Κτησίας, ό Κνίδιος 'Ιστορικός καί 'Ιατρός. «Παρνασσός», 7:1, 1965. (Ένθα περί Άπολλωνίδου). 5. Δάμπασης, Ι. Ν., Εύρυφών, ό 'Ηγέτης τής Κνιδίας 'Ιατρικής Σολής. «'Ελληνική Ιατρική», 34 : 2, 1965. 6. Δάμπασης, Ι. Ν., Ήρόδικος, ό Κνίδιος 'Ιατρός. «'Ελληνική Ιατρική», 33 : 7, 1964. (Ούτος δεν πρέπει να συγχέηται μετά του Ήροδίκου Σηλυμβριανοϋ, διασήμου γυμναστοΰ ιατρού). 7. Δάμπασης, Ι. Ν., Αί Κνίδιαι γνώμαι, «'Ιατρικά Χρονικά», 3 : 3, 1964.