Ακτία Νικόπολη: [ 1 ] ένα πείραμα σε εξέλιξη. Η διαχείριση ενός εκτεταμένου αρχαιολογικού χώρου

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΥ Παρασκευή 26-04-2013 Ακτία Νικόπολη: [ 1 ] ένα πείραμα σε εξέλιξη. Η διαχείριση ενός εκτεταμένου αρχαιολογικού χώρου ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΕΙΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΤΟΠΙΟ Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης, [ 2 ] τέθηκε δυναμικά από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και αποτέλεσε το έναυσμα για μία διαφορετική προσέγγιση στη διαχείριση του πολιτισμικού περιβάλλοντος. Στον ανοιχτό διάλογο που ακολούθησε, προσδιορίστηκε η έννοια του «πολιτισμικού τοπίου», ως το αποτέλεσμα της παρέμβασης μιας «πολιτισμικής» ομάδας πάνω στο φυσικό περιβάλλον [ 3 ]. Εξ ορισμού, δηλαδή, το πολιτισμικό τοπίο -και η υλική πολιτιστική κληρονομιά η οποία εμπεριέχεται σ αυτό- συνδέεται με τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Υπό την έννοιαν αυτή, το πολιτισμικό τοπίο συνιστά φορέα συλλογικής μνήμης και καταλύτη στις διαδικασίες συλλογικού αυτοπροσδιορισμού. Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, αποτέλεσε πρωταρχικό μέλημα των πρώτων κυβερνήσεων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Ο αρχαιολογικός νόμος, έργο σοφών πατριωτών, αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους νόμους του ελληνικού κράτους και από τους πλέον οξυδερκείς σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ωστόσο, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς περιορίστηκε σε βασικές μόνο δράσεις, όπως η προστασία των μνημείων από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, καθώς και η μελέτη και δημοσίευση των πορισμάτων της έρευνας. Η δεκαετία του 1950 αποτελεί σταθμό για τα ελληνικά πράγματα όσον αφορά την πρακτική της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι η περίοδος που η Ελλάδα επιζητά μεταξύ άλλων την παρουσία της στην διεθνή σκηνή, και την εισροή επισκεπτών και συναλλάγματος, προβάλλοντας τις αρχαιότητες. Είναι η εποχή των φεστιβάλ [ 4 ] με τη χρήση των αρχαίων θεάτρων, ενώ τότε πραγματοποιούνται οι πρώτες μεγάλης κλίμακας Σελίδα 1 από 8

παρεμβάσεις των λόφων γύρω από την Ακρόπολη [ 5 ] και της Αρχαίας Αγοράς από την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας Το παγκόσμιο ενδιαφέρον οδήγησε μεταξύ άλλων στη διαμόρφωση εννοιών όπως η «κοινοκτημοσύνη» της πολιτιστικής κληρονομιάς, κάτι που διαφαίνεται και από τη συνεχή διεύρυνση του καταλόγου προστατευόμενων χώρων της UNESCO [ 6 ] καταμαρτυρώντας και υπερθεματίζοντας την παγκοσμιοποίηση του παρόντος μας. Μια παγκοσμιοποίηση, ωστόσο, στην οποία ο τοπικός χαρακτήρας της πολιτιστικής κληρονομιάς, αντί να «θυσιάζεται» -όπως θα περίμενε ίσως κανείς- ενισχύεται περαιτέρω. Η ευαισθητοποίηση αυτή έχει τρεις κύριες συνιστώσες: καταρχάς, αφορά την προστασία του πολιτιστικού τοπίου με όλα τα «ευπαθή» στοιχεία που αυτό εμπεριέχει (φυσικό περιβάλλον, μνημεία), ενώ παράλληλα αποβλέπει στην αειφορικότητά του, μέρος αλλά και αποτέλεσμα της οποίας είναι ο συστηματικός πολιτιστικός τουρισμός, πλαισιωμένος από δράσεις διάχυσης της γνώσης. Υπό την έννοιαν αυτή, η πολιτιστική κληρονομιά συνιστά κεφάλαιο το οποίο χρήζει τόσο διασφάλισης όσο και αξιοποίησης. Ωστόσο, όπως συνειδητοποιούν και οι φορείς που εμπλέκονται στο ευρύ φάσμα της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς (Πολιτεία, τοπική αυτοδιοίκηση, μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί, η επιστημονική κοινότητα και άλλοι), η διαχείριση του πολιτιστικού πλούτου με σύγχρονους όρους αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία. Μία από τις πλέον ολοκληρωμένες διαχειριστικές προτάσεις είναι τα αρχαιολογικά πάρκα, μέσω των οποίων επιτυγχάνεται τόσο η προστασία του πολιτιστικού και φυσικού περιβάλλοντος, όσο και η ενίσχυση των τοπικών οικονομιών και η ευρύτερη περιφερειακή ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό εντάχθηκε και η «Μελέτη συνολικής ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της Νικόπολης» που συντάχθηκε από την Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης το 2005 [ 7 ] Η μελέτη αυτή συνιστά το τελικό στάδιο μας χρονοβόρας διαδικασίας έρευνας, τεκμηρίωσης και ερμηνείας του ιστορικούπολιτισμικού τοπίου, η οποία συντελείται εδώ και μία εικοσαετία στον εκτεταμένο ερειπιώνα της Νικόπολης [ 8 ]. Αρχικά επρόκειτο για ένα master plan, για μία καταγραφή των βασικών αρχών διαχείρισης του χώρου. Μετά την πρώτη διθυραμβική έγκρισή της από το ΚΑΣ, ακολούθησε η εκπόνηση των επιμέρους μελετών, με την υποστήριξη της Περιφέρειας Ηπείρου και στη φάση αυτή το Σελίδα 2 από 8

συνολικό σχέδιο συνδυάστηκε με την εκπόνηση μιας παράλληλης υποστηριχτικής μελέτης, σχετικά με τη διευθέτηση του συγκοινωνιακού τοπίου της περιοχής, σε σχέση αλλά και με αφορμή τον αρχαιολογικό χώρο. Το σχέδιο αυτό, μαζί με το έργο της Επιτροπής Νικόπολης γενικότερα, έτυχε της μεγάλης τιμής να βραβευτεί από την Europa Nostra [ 9 ] με το πρώτο βραβείο στην κατηγορία «διαφύλαξη της Πολιτιστικής κληρονομιάς» για το 2009. Κύρια αρχή της μελέτης, ήταν η θεώρηση του αρχαιολογικού χώρου ως ενιαίου συνόλου, αναπόσπαστου με το φυσικό και ευρύτερό του περιβάλλον. Στόχο της αποτέλεσε η «αποκατάσταση» του πολιτισμικού τοπίου, κυρίως μέσω της ανάδειξης επιλεγμένων μνημείων, όχι αποσπασματικά, αλλά ως οργανικών τμημάτων του αρχαίου πολεοδομικού ιστού, [ 10 ] τα οποία, με την κατάλληλη σύνδεση, μπορούν -ώς ένα βαθμό- να ανασυνθέσουν την εικόνα της αρχαίας πόλης. Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΝΙΚΟΠΟΛΗΣ 1. Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης απλώνεται σε έκταση μεγαλύτερη των 13.000 στρεμμάτων στον αυχένα της χερσονήσου της Πρέβεζας. [ 11 ] Ο κύριος ιστός της πόλης με τα τείχη και τα νεκροταφεία της καταλαμβάνει την πεδινή λωρίδα ανάμεσα στις ακτές του Ιονίου προς τα δυτικά και του Αμβρακικού κόλπου προς τα ανατολικά. Προς τα βόρεια και προς στους πρόποδες και τις πλαγιές της λοφοσειράς του Μιχαλιτσίου, αναπτύσσονται τα δημόσια κτίρια του Προαστείου. Η στρατηγική θέση της πόλης την κατέστησε σημαντικό κέντρο στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Ελλάδας. Επιπλέον, [ 12 ] τα τρία λιμάνια και ο εκτεταμένος ζωτικός της χώρος [ 13 ] -με καλλιεργήσιμες και δασικές εκτάσεις, βοσκοτόπια και πηγές αλιευμάτων- της εξασφάλιζαν αυτάρκεια, αποτελώντας εγγύηση οικονομικής ανάπτυξης. Αυτό μαρτυρούν και τα σημαντικά δημόσια κτίρια, [ 14 ] όπως χαρακτηριστικά το μεγάλο Υδραγωγείο της που μετέφερε νερό από απόσταση 50 χιλιομέτρων. Όσον αφορά την οχύρωση, [ 15 ] η κατασκευή της οποίας θα πρέπει να ξεκίνησε αμέσως μετά την ίδρυσή της, εμφανίζει ακανόνιστο τετράπλευρο σχήμα, ενώ η δυτική πλευρά της συνίσταται στην πεσσοστοιχία του Υδραγωγείου. Πιθανότατα, και σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, η ανέγερση των τειχών ξεκίνησε από τις μνημειακές πύλες αλλά δεν ολοκληρώθηκε Σελίδα 3 από 8

ποτέ, λόγω της μεγάλης έκτασής της και του σημαντικού κόστους κατασκευής ενός τόσο εκτεταμένου έργου. Σε κάθε πλευρά της οχύρωσης [ 16 ] ανοιγόταν από μία τουλάχιστον μνημειακή πύλη, απ όπου διέρχονταν οι βασικοί οδικοί άξονες του άστεως οι οποίοι οδηγούσαν στα νεκροταφεία της πόλης, τα προάστεια και τα λιμάνια. Καινοτομία στον κατά τα άλλα καθαρά ρωμαϊκό χαρακτήρα της πόλης, αποτελεί ο αποκλεισμός εκτός των τειχών ενός σημαντικά μεγάλου τμήματος του δημοσίου και ιερού χώρου της πόλης, του «εν άλσει Προαστείου». [ 17 ] Στο πλαίσιο των κοινοτικών προγραμμάτων, από το 1995 και ύστερα, υλοποιήθηκαν ευρείας κλίμακας παρεμβάσεις, στην προοπτική της αντιμετώπισης της Νικόπολης ως ενιαίου συνόλου. Στα πλαίσια των έργων αυτών εκτελέστηκαν εργασίες ποικίλης φύσης, βάσει ειδικών μελετών που εκπονήθηκαν σύμφωνα με τις πλέον σύγχρονες διεθνείς προδιαγραφές. Στα κύρια αποτελέσματα των παρεμβάσεων αυτών περιλαμβάνονται, πέρα από τις εκτεταμένες ανασκαφικές εργασίες, [ 18 ] η λεπτομερής επιστημονική, φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωση [ 19 ] και τα έργα υποδομής, οι εκτεταμένες συντηρήσεις τοιχοποιιών, [ 20 ] ψηφιδωτών [ 21 ] και γλυπτών, [ 22 ] η κατασκευή στεγάστρων προστασίας μνημείων και κινητών ευρημάτων, [ 23 ] οι αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις μνημείων, [ 24 ] η διαμόρφωση και ανάδειξη του περιβάλλοντος χώρου των μνημείων, [ 25 ] καθώς επίσης και η εμπεριστατωμένη ενημέρωση με ειδική σήμανση, [ 26 ] εκδόσεις, συνέδρια και διαλέξεις. [ 27 ] 2. Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΆΞΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης, διατηρεί έναν έντονα αγροτικό χαρακτήρα, [ 28 ] καθώς ήδη από τη δεκαετία του 1920 το μεγαλύτερο μέρος του διανεμήθηκε σε ακτήμονες αγρότες των γύρω Κοινοτήτων. [ 29 ] Υπό τον κίνδυνο της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης και δόμησης, με Προεδρικό Διάταγμα του 1991, θεσμοθετήθηκαν σε όλη την έκταση του αρχαιολογικού χώρου ειδικές ζώνες προστασίας, στις οποίες προβλέπονται συγκεκριμένες χρήσεις της γης και όροι δόμησης. [ 30 ] Από την άλλη, ο ερειπιώνας βρίσκεται σε κομβική θέση στη χερσόνησο της Πρέβεζας, στο κέντρο του σύγχρονου οδικού δικτύου, γεγονός που συντελεί στην Σελίδα 4 από 8

κατάτμηση του χώρου και την αδυναμία ενιαίας πρόσληψής του από τον επισκέπτη. [ 31 ] Βασική προϋπόθεση για τη διαμόρφωση των αρχών και των στόχων της προσέγγισης ήταν η κατανόηση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του χώρου καθώς και η αναγνώριση των σχέσεων αντιπαράθεσης που συχνά εξυφαίνονται μεταξύ των «χρηστών» του. Υπό την έννοια αυτή, η μελέτη αποτέλεσε, μεταξύ άλλων, μια πρόταση άμβλυνσης των αντιθέσεων αυτών, προς όφελος των μνημείων αλλά και των τοπικών κοινωνιών. Με βάση τα παραπάνω υιοθετήθηκε το βασικό αξίωμα ότι ο χώρος στο σύνολό του είναι μη περιφραγμένος και ανοιχτός [ 32 ] στις επιμέρους δραστηριότητες, με χαρακτηριστικότερη τη γεωργία. Για το λόγο αυτό, η οργάνωση του χώρου συνίσταται όχι στην πλήρη ενοποίησή του αλλά στην ανάδειξη συγκεκριμένων μνημειακών πυρήνων [ 33 ] και τη σύνδεσή τους μέσω διαδρομών, ώστε μέσω της περιήγησης να γίνεται κατανοητή η οργανική σχέση των μνημείων αυτών με την πόλη ως ενιαία μονάδα. Η οργάνωση και ανάδειξη των συγκεκριμένων μνημειακών πυρήνων υπάκουσε σε ένα συνδυασμό κριτηρίων, ιστορικών, μορφολογικών, χωροταξικών και άλλων. Τα έργα ανάδειξης που έχουν υλοποιηθεί στο χώρο έχουν ήδη διαμορφώσει τέτοιους επισκέψιμους πυρήνες, ενώ, σύμφωνα με την πρόταση, οργανώνονται και άλλοι, με βάση τα στοιχεία της αρχαιολογικής έρευνας που βρίσκεται σε εξέλιξη. Αυτοί οι πυρήνες είναι: Η Παλαιοχριστιανική πόλη [ 34 ], το ρωμαϊκό Ωδείο [ 35 ], η Έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου [ 36 ], η Βόρεια Νεκρόπολη [ 37 ], το Μνημείο του Αυγούστου [ 38 ], η Νότια πύλη [ 39 ], η Δυτική πύλη με το Νυμφαίο [ 40 ], το Προάστειο [ 41 ] και η Νοτιοδυτική πύλη [ 42 ]. Η μεγάλη έκταση του χώρου και η δεδομένη προσέγγισή του από περισσότερους του ενός οδικούς άξονες, υπαγόρευσε την ανάγκη διαμόρφωσης ανάλογων (δηλαδή, περισσοτέρων της μιας) προσβάσεων, διαφοροποιημένων ασφαλώς ως προς την προτεραιότητα και τις υποδομές τους. [ 43 ] Η χωροθέτηση των προσβάσεων βασίστηκε στο υφιστάμενο οδικό δίκτυο της περιοχής, αλλά και στα δεδομένα μας για την αρχαία ρυμοτομία, με την έννοια ότι έγινε προσπάθεια οι προσβάσεις και οι αφετηρίες των διαδρομών να ταυτίζονται, κατά το δυνατόν, με αρχαίες πύλες ή, έστω, κομβικά σημεία του χώρου, ενισχύοντας έτσι την αναγνωσιμότητά του. Σελίδα 5 από 8

Συγκεκριμένα, [ 44 ] προβλέπεται η δημιουργία τεσσάρων «εισόδων» στον αρχαιολογικό χώρο, εκ των οποίων οι δύο είναι βασικές και εξυπηρετούν τον κεντρικό πυρήνα του, ενώ οι άλλες δύο είναι επικουρικές και καλύπτουν ανάγκες πρόσβασης και στάθμευσης στους απομακρυσμένους πυρήνες. Η έκταση του χώρου, η διασπορά των μνημείων αλλά και το υφιστάμενο οδικό δίκτυο, αποτέλεσαν τις κύριες παραμέτρους για το σχεδιασμό του δικτύου διαδρομών. [ 45 ] Αξίωμα του σχεδιασμού αυτού αποτέλεσε η ένταξη αρκετών από τους υφισταμένους αγροτικούς δρόμους στο ευρύτερο δίκτυο διαδρομών, με τρόπο που να εξυπηρετεί την κυκλοφορία των πεζών επισκεπτών, και με γνώμονα την ηπιότητα της παρέμβασης και την αποφυγή νέων χαράξεων. Για τους ίδιους λόγους, επιβλήθηκε [ 46 ] ο σχεδιασμός κύριας και δευτερευουσών (εναλλακτικών) διαδρομών περιήγησης. Από αυτές, η κύρια θα εξυπηρετεί το κεντρικό τμήμα του χώρου και οι δευτερεύουσες, μνημεία που είτε βρίσκονται στην περίμετρο της αρχαίας πόλης, είτε δεν είναι ακόμη επισκέψιμα. Με τον τρόπο αυτό, επιχειρείται η ενοποίηση του χώρου, ενώ η διάρκεια της περιήγησης θα μπορεί να καθορίζεται από τον ίδιο τον επισκέπτη. Σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό των διαδρομών αυτών έπαιξαν τα σωζόμενα λείψανα αλλά και οι πληροφορίες για την πολεοδομική οργάνωση της πόλης. Αρχαίοι δρόμοι και πύλες εντάχθηκαν στο δίκτυο, αποσκοπώντας σε μια βιωματική, κατά το δυνατόν, εμπειρία για τον επισκέπτη. Μέχρι σήμερα, στα πλαίσια ανάδειξης επιμέρους μνημείων και εντός των ιδιοκτησιών του ΥΠΠΟ, έχει ήδη κατασκευαστεί πιλοτικά ένα τμήμα από το παραπάνω δίκτυο διαδρομών, με τη μορφή είτε πρόσβασης στα μνημεία, είτε περιδιάβασης στον περιβάλλοντα χώρο τους. [ 47 ] Ένα επιπλέον ενδιαφέρον στοιχείο είναι η ένταξη στο δίκτυο μιας ξεχωριστής διαδρομής για την πορεία ειδικού τροχοφόρου οχήματος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, [ 48 ] η οποία θα ακολουθεί το υπάρχον οδικό δίκτυο. Σημειώνουμε εδώ ότι ο χαρακτήρας της διαδρομής αυτής είναι απλώς επικουρικός και όχι περιηγητικός. Ο λόγος που υπαγόρευσε το σχεδιασμό της είναι η μεγάλη έκταση τουυ χώρου η οποία καθιστά προβληματική τη μετάβαση από πυρήνα σε πυρήνα. Σημαντικό στοιχείο της πρότασης αποτελεί και το κτιριολογικό πρόγραμμα, βασική αρχή του οποίου είναι η ηπιότητα των παρεμβάσεων, χωρίς Σελίδα 6 από 8

αυτό, ωστόσο, να σημαίνει εκπτώσεις στις υποδομές παροχής υπηρεσιών προς τους επισκέπτες. [ 49 ] Το πρόγραμμα αυτό προβλέπει ανέγερση νέων κτιρίων και τροποποίηση των ήδη υφιστάμένων προς επανάχρηση. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσεται το κέντρο υποδοχής, στη βόρεια πρόσβαση του χώρου, με εγκαταστάσεις φυλακείου, εκδοτηρίου εισιτηρίων και χώρων υγιεινής. Ανέγερση νέου κτιρίου προτείνεται και στον χώρο στάθμευσης του προαστείου με χώρους υγιεινής για τους επισκέπτες και ενδεχομένως- για τους θεατές, σε περίπτωση χρήσης του Σταδίου για τη φιλοξενία μικρής κλίμακας πολιτιστικών εκδηλώσεων. Η μελέτη προβλέπει επίσης την εγκατάσταση μικρών μονόχωρων φυλακείων μέσα σε κάθε περιφραγμένο χώρο ή κάθε μνημειακό σύνολο, με φύλακες επιφορτισμένους με καθήκοντα φύλαξης, ελέγχου και πληροφόρησης. Όσον αφορά την επανάχρηση υφισταμένων κτιρίων, αναφέρουμε ενδεικτικά την περίπτωση του Παλαιού Μουσείου Νικόπολης, το οποίο προτείνεται να χρησιμοποιηθεί ως μικότερο κέντρο υποδοχής των επισκεπτών που εισέρχονται στο χώρο από την Πρόσβαση Β και θα λειτουργεί ως φυλακείο, εκδοτήριο εισιτηρίων, αναψυκτήριο και κέντρο πληροφόρησης. Με τον τρόπο αυτό, οι επισκέπτες θα ενημερώνονται για το χώρο με τη βοήθεια σύγχρονης τεχνολογίας και θα πληροφορούνται για τυχόν παράλληλες δράσεις που θα πραγματοποιούνται στο χώρο. Επιπλέον, σχεδιάζεται η διαμόρφωση στάσεων ξεκούρασης και θέας σε επιλεγμένα σημεία των διαδρομών, καθώς επίσης και η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων (σήμανσης, ενημέρωσης, κατεύθυνσης κλπ), σε συμπλήρωση των όσων έχουν ήδη εγκατασταθεί. Πέρα από τα ειδικά σημεία της συνολικής αυτής πρότασης για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου Νικόπολης, [ 50 ] οι γενικές αρχές που τη διέπουν ακολουθούν τη γενικότερη σύγχρονη προβληματική που επανεξετάζει συνολικά το ζήτημα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Όπως αναφέραμε και στην αρχή, η έννοια «διαχείριση» διαμορφώνει ένα εντελώς διαφορετικό πεδίο δράσης από αυτό, στο οποίο παραδοσιακά κινούνταν οι ανθρωπιστικές επιστήμες. Ζητούμενο πια, για τους φορείς που είναι επιφορτισμένοι με το καθήκον της προστασίας και ανάδειξης αυτού του είδους των πολιτισμικών πόρων της διαχείρισης, με άλλα λόγια- είναι, εκτός των άλλων και η διαχείρισή του με όρους αναπτυξιακούς. Η πρόσφατη παγκόσμια εμπειρία, έτσι όπως προκύπτει από τα Σελίδα 7 από 8

παραδείγματα ίδρυσης παραρτημάτων μεγάλων πολιτιστικών ιδρυμάτων «μη αναμενόμενες περιοχές» [ 51 ] (βλ. του Μουσείου Guggenheim στο Μπιλμπάο ή του Λούβρου στο Abu dabi), ανέδειξε με τον πιο ηχηρό τρόπο ότι η μελετημένη επένδυση σε αυτό που γενικότερα ονομάζεται πολιτιστική κληρονομιά, μπορεί να αποβεί ισχυρό αναπτυξιακό όχημα. Οι παρεμβάσεις της τελευταίας εικοσαετίας, με τη εύστοχη διαχείριση των κοινοτικών κονδυλίων, έχουν αλλάξει δραματικά την μορφή του αρχαιολογικού χώρου της Νικόπολης. Η αλλαγή αυτή δεν αφορά μόνο στην εικόνα του χώρου εμπεριέχει επιπλέον την συσσώρευση επιστημονικής γνώσης και εμπειρίας, την εμπέδωση της σημασίας του χώρου στη συνείδηση της τοπικής κοινωνίας, τη δημιουργία γερών βάσεων στην κατεύθυνση της οριστικής διαμόρφωσης ενός αρχαιολογικού πάρκου. Μιλώντας με αναπτυξιακούς όρους, η αύξηση του ενδιαφέροντος για τον χώρο είναι πια μετρήσιμη, λαμβάνοντας υπόψη την ολοένα και δυναμικότερη προσέλευση επισκεπτών στο χώρο και το νεοσύστατο αρχαιολογικό Μουσείο. Θεωρούμε λοιπόν ότι η υλοποίηση της συγκεκριμένη πρότασης, συνιστά ένα εγχείρημα που διαθέτει προχωρημένο βαθμό ωριμότητας και εγγυημένη ποιότητα, όπως μαρτυρείται από το υψηλό επίπεδο των ήδη εγκεκριμένων μελετών. Η συνολική του απόδοση, δε, σε μια μεσο-μακροπρόθεσμη προοπτική, δύναται να αποτελέσει κεντρικό όχημα ανάπτυξης προς όφελος της ευρύτερης περιοχής. Σελίδα 8 από 8