ΕΚΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται από τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη, η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή οποιοδήποτε μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση, και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό, σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΕΚΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ διορθώσεις κειμένου: Παναγιώτης Αποστολάτος επιμέλεια κειμένου: Πλάτων Μαλλιάγκας σχεδιασμός εξωφύλλου: Κατερίνα Αντωνάκη 2011 εκδόσεις ΙΒΙΣΚΟΣ Ηροδότου 31, 15122 Μαρούσι τηλ: 210 8021333 - φαξ: 211 0135560 http://www.iviskospublications.gr e-mail: info@iviskospublications.gr ISBN 978-960-98547-9-5 εκδόσεις ΙΒΙΣΚΟΣ
Italo Calvino Ο Βασίλης Βασιλικός εκτός των τειχών 1 Μια μέρα, τον Απρίλη του 1967, καθώς περνούσα από την Πιάτσα ντι Σπάνια στη Ρώμη, άκουσα να με φωνάζουν. Ήταν ο Βασίλης Βασιλικός, ένας Έλληνας συγγραφέας που είχα γνωρίσει μερικά χρόνια πριν σ ένα συνέδριο νέων συγγραφέων στην Ουάσιγκτον. Ήταν μαζί με τη γυναίκα του χαμογελούσαν έμοιαζαν σαν δυο κάπως αποπροσανατολισμένοι τουρίστες. «Κατάφερες να το σκάσεις;» τον ρωτάω. Λίγες μέρες πριν, το πραξικόπημα των συνταγματαρχών είχε στερήσει την Ελλάδα ακόμα κι από εκείνη τη λίγη ελευθερία που υπήρχε. Ο Βασιλικός μου διηγήθηκε ότι τα γεγονότα συνέβησαν ενώ ο ίδιος βρισκόταν στο εξωτερικό. Ταξίδευε με το τρένο στη Γερμανία, επιστρέφοντας από τη Στοκχόλμη όπου ήταν φιλοξενούμενος του Σουηδού εκδότη του, όταν γυρίζοντας το κουμπί του μικρού του τρανζίστορ και πιάνοντας τυχαία ένα γερμανικό δελτίο ειδήσεων, έμαθε τα νέα που τον ανάγκαζαν, από τη στιγμή εκείνη να εξοριστεί. Ο συγγραφέας του «Ζ», ο συγγραφέας που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της διαφιλονικούμενης δημοκρατικής αφύπνισης της δεκαετίας του 60, ήταν πλέον αδιανόητο να επιστρέψει στην Ελλάδα. Το όνομά του ήταν γραμμένο στις λίστες του πρώτου κύματος συλλήψεων. Κάποια εφημερίδα είχε ήδη δημοσιεύσει το όνομά του μεταξύ των ονομάτων των συλληφθέντων. Είχε σταματήσει για λίγο στη Ρώμη, μαζί με άλλους φυγάδες, περιπλανώμε- 1 Πρόλογος στην ιταλική έκδοση του βιβλίου «Εκτός των τειχών» (1972) Μετάφραση: Βαγγέλης Ηλιόπουλος. 7
νους σαν κι αυτόν ανά την Ευρώπη, ψάχνοντας να βρει κάποιο νήμα επικοινωνίας με τη χώρα του. Καθώς από φύση είναι εύθυμος χαρακτήρας, γελούσε, μέσα στην απελπισία του, μ ένα όμορφο σιωπηλό γέλιο, μοναδική απάντηση που μπορεί να δώσει κανείς όταν τα λόγια δε φτάνουν να εξηγήσουν όλα όσα σου συμβαίνουν, όλα όσα περνούν απ το μυαλό σου. Η Μιμί, η γυναίκα του, προσπαθούσε κι αυτή να χαμογελάσει. Ακόμα και σ ένα ναυάγιο, ανάμεσα στον κόσμο που σκαμπανεβάζει μέσα στις βάρκες, πρέπει ν ακούγονται γέλια σαν και τούτο. Πέρασαν έξι χρόνια. Κανείς δεν ξέρει πόσα θα περάσουν ακόμα. Ο Βασίλης εξακολουθεί να γυρίζει στην Ευρώπη. Πότε στο Παρίσι, πότε στη Γερμανία, πότε στην Ιταλία, πότε στο Λονδίνο, οπουδήποτε κάποια επιτροπή αλληλεγγύης οργανώνει μια δημόσια συζήτηση, οπουδήποτε κάποιος φίλος τον φιλοξενεί για καμιά βδομάδα, οπουδήποτε υπάρχει κάποιο καφενείο όπου μπορούν να μιλούν ελληνικά ή να μιλούν για την Ελλάδα ή να μαθαίνουν νέα από την Ελλάδα. Μέσα σ αυτά τα χρόνια τον συνάντησα πολλές φορές, και πολλές φορές άκουσα το γέλιο του να απαντάει σ όποιον του μιλούσε για κάποιο αχνό σημάδι ελπίδας στον ορίζοντα, σ όποιον έκανε συγκρίσεις με άλλες καταστάσεις, σ όποιον τολμούσε να κάνει υποθέσεις ή να δώσει διάφορες ερμηνείες. Ένα γέλιο που γινόταν όλο και λιγότερο εύθυμο, όλο και πιο πικρό, μια επιβεβαίωση της δυσαναπλήρωτης απόστασης της ελληνικής εμπειρίας απ όλες τις άλλες. Πώς να βρεις την απαραίτητη ηρεμία για να γράψεις, όταν λίγο από ανάγκη λίγο από φιλοτιμία, προσπαθώντας μέσα από συνεχή δραστηριότητα να κρατηθεί ζωντανή η παρουσία της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή συνείδηση, η ζωή σου έχει την αβεβαιότητα του προσωρινού; Τη συνηθισμένη ερώτηση: «Γράφεις τίποτα τώρα;», από καιρό είχα καταλάβει ότι δεν έπρεπε να την κάνω στον Βασίλη. Και κυρίως πώς να γράψεις ξέροντας ότι τα κείμενά σου δεν θα εκδοθούν στη γλώσσα σου, ότι δεν θα τα διαβάσουν εκείνοι με τους οποίους θα ήθελες περισσότερο να επικοινωνήσεις. Οι πρώτες λογοτεχνικές απόπειρες του νεαρού Βασιλικού τον οδηγούσαν σε μυθικές και συμβολικές μεταμορφώσεις της σύγχρονης ζωής: σ ένα πολύ ωραίο διήγημα, «Το φύλλο» (είναι μεταφρασμένο στα ιταλικά σπάνια περίπτωση κατευθείαν από τα ελληνικά, από τον F.M. Pontani, στον τόμο: «Το φύλλο, το πηγάδι, τ αγγέλιασμα», εκδ. SEI, 1971), βλέπουμε έναν νέο να ερωτεύεται ένα φυτό σε μια γλάστρα, να το κλέβει, να το μεταφέρει στο δωμάτιό του, απ όπου μια πλούσια βλάστηση ξεχύνεται και κατακλύζει τους δρόμους της πόλης, εικόνα της ζωικής δύναμης που εκρήγνυται μέσα στη στειρότητα μιας κουφής και εχθρικής πόλης. Τα διηγήματα της συλλογής αυτής δείχνουν το πέρασμα του Βασιλικού σε μια λογοτεχνία πολιτικής συνειδητοποίησης και καταγγελίας, στην περίοδο των επικίνδυνων αγώνων για την εμπέδωση της δημοκρατίας στη χώρα του: μια πορεία που θα τον οδηγήσει στην ενορχήστρωση, μέσα από μια τραγικοσατιρική παρουσίαση, των πρακτικών της δίκης των δολοφόνων του Λαμπράκη στο «Ζ». Τώρα τα βιβλία του Βασιλικού έχουν λίγο πολύ μεταφραστεί σ όλες τις γλώσσες. Αλλά τι σημαίνει να βλέπεις να εμφανίζονται και να εξαφανίζονται τα βιβλία σου στις βιτρίνες των ξένων βιβλιοπωλείων, χαμένα ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα βιβλία, όταν ο διάλογος με τη δικιά σου κουλτούρα έχει διακοπεί; Βέβαια, το βιβλίο του «Ζ», που έγινε ταινία με τεράστια επιτυχία, έδωσε σ ένα πολύ πλατύ κοινό να καταλάβει κάτι από τον τρόπο με τον οποίο κινούνται οι μηχανισμοί που αφαιρούν από έναν λαό την ελευθερία του. Αλλά η απέχθεια της διεθνούς κοινής γνώμης για τους δολοφόνους του Λαμπράκη, που σήμερα βρίσκονται στην εξουσία, δεν κάνει την ελληνική αντίσταση λιγότερο μόνη απέναντι σε μια εξουσία που ισχυρίζεται ότι δεν έχει να δώσει λογαριασμό σε 8 9
καμιά κοινή γνώμη και που ενδυναμώνεται από τη «Real-politik» που σήμερα, παρά ποτέ κυριαρχεί σε διεθνή κλίμακα. Ότι η αντίσταση μέσω της λογοτεχνίας μετράει ελάχιστα όταν έρχεται αντιμέτωπη με τη μονολιθικότητα ενός κατασταλτικού μηχανισμού, ο Βασιλικός είχε τον τρόπο να το μάθει ή το ήξερε ανέκαθεν. Γι αυτό, όλα αυτά τα χρόνια, δεν σταμάτησε να ψάχνει έναν δικό του δρόμο, ώστε να μην ταυτιστεί με καμιά από τις προκατασκευασμένες εικόνες που η πολιτικολογοτεχνική παράδοση δίνει στους εξόριστους και να ξεφύγει έτσι τόσο από το σύνδρομο της ντίβας, της αντιπροσωπευτικής προσωπικότητας, όσο και από τις διαμάχες των στελεχών στο εσωτερικό των κομμάτων και οργανώσεων που εξαγριώνονται όταν οι καταστάσεις είναι τέτοιες που η επαφή τους με τις μάζες εκλείπει αναγκαστικά. Ο Βασιλικός, όπως κάθε συγγραφέας, έχει ανάγκη από το να νιώθει βυθισμένος στους ήχους του δικού του ιδιώματος, ν ακούει τις λέξεις γύρω του. Γι αυτό συνεχίζει ν αναζητάει την Ελλάδα που απλώνεται έξω από την Ελλάδα, τις εκατοντάδες των Ελλήνων εργατών που ζουν και δουλεύουν στη Βόρειο Ευρώπη, είτε ως εποχιακοί είτε ως μόνιμα εγκατεστημένοι μετανάστες, κυρίως στη Γερμανία. Ψάχνει να βρει το έδαφός του, δηλαδή πριν απ όλα το κοινό του, σ αυτή την Ελλάδα έξω από την Ελλάδα. Ίδρυσε έναν μικρό εκδοτικό οίκο, μόχθησε να στήσει ένα από τα λίγα ευρωπαϊκά τυπογραφεία που μπορούν να τυπώσουν με ελληνικούς χαρακτήρες, εκδίδει μικρά βιβλία τα οποία είτε τα έχει γράψει είτε στο μεγαλύτερο μέρος τους τα έχει συντάξει ο ίδιος έρευνες, ντοκουμέντα, συνεντεύξεις με εργάτες που το αναγνωστικό τους κοινό είναι περισσότερο εργαζόμενοι μετανάστες. Σήμερα μπορώ να ρωτήσω τον Βασίλη: «Γράφεις τίποτα τώρα;» κι αυτός έχει πάντα κάποια νέα να μου πει. Έχοντας αποκαταστήσει μια σχέση με τα δικά του ενδιαφέροντα μέσω της παραγωγής του αυτής που έχει ως στόχο την άμεση επικοινωνία, έχει αρχίσει να γράφει ξανά «για τον εαυτό του», δηλαδή για όλους. Έτσι κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα γαλλικά, από τις εκδόσεις Γκαλιμάρ, το πρώτο μυθιστόρημα που έγραψε στην εξορία: «Le fusil-harpion». Πέρα απ ό,τι δηλώνει ο τίτλος όπου η έμπνευση της άμεσης εμπειρίας βρίσκει διέξοδο σε μια ηρωικοκωμική φαντασία τα ωραιότερα μέρη του βιβλίου είναι οι σελίδες που απλά αναφέρονται στη ζωή των εξόριστων και περιγράφουν χώρους και πρόσωπα της ελληνικής διασποράς στην Ευρώπη. Αλλά αυτό που βρίσκω ιδιαίτερα σημαντικό στην εμπειρία του Βασιλικού είναι ότι σε μια εποχή όπου οι διάφοροι τρόποι πολιτικής ένταξης της λογοτεχνίας, όταν δεν είναι εντελώς ψεύτικοι, είναι τουλάχιστον συζητήσιμοι και καθόλου ικανοποιητικοί, αυτός κατάφερε να χαράξει έναν δικό του δρόμο, σοβαρό και ανεπιτήδευτο και χρήσιμο. Ο Βασιλικός έχει πάντα την ανάγκη να ζει «εκτός των τειχών», σύμφωνα με τον τίτλο του πρώτου κειμένου αυτού του βιβλίου. Σ αυτό ο ίδιος δεν κάνει τίποτα άλλο από το να συνεχίζει τη γραμμή της ανεξάρτητης και ενωτικής δράσης που υπήρξε η γραμμή του Λαμπράκη και της γενιάς που αναφερόταν σ αυτόν, μια γενιά που άφηνε πίσω της την τραγική κληρονομιά του εμφυλίου πολέμου και ξανάρχιζε τον διάλογο από την αρχή όπως την επαύριο της απελευθέρωσης. Πρέπει να αναφερθούμε στη σύντομη περίοδο της συνειδητοποίησης και των βίαιων συγκρούσεων που αρχίζει με τον «μαραθώνιο» της ειρήνης που έκανε ο ανεξάρτητος βουλευτής και καθηγητής της ιατρικής Γρηγόρης Λαμπράκης το 1963, και τη δολοφονία του ένα μήνα αργότερα, ως την εκλογή της κυβέρνησης του Παπανδρέου, και τη διάλυσή της μετά το πρώτο πραξικόπημα, το πραξικόπημα του βασιλιά Κωνσταντίνου, το 1965. Στην εποχή αυτή αναφέρονται τα κείμενα αυτού του βιβλίου. Δοκίμια, έρευνες, διηγήματα δημοσιευμένα σε αθηναϊκά περιοδικά την περίοδο 1962-65. Δημοσιογραφία ποιότητας. Κι όταν λέμε ποιότητα εννοούμε κατ αρχήν την ακριβή πληροφόρηση του κοινού και 10 11
κατά δεύτερο, αλλά καθόλου αμελητέο λόγο, τον πλούτο και τη φροντίδα της γραφής. Το κομμάτι της συλλογής που παρουσιάζει το μεγαλύτερο πολιτικοκοινωνικό ενδιαφέρον, είναι μια εκτεταμένη έρευνα μεταξύ των συγγενών των πολιτικών κρατουμένων. Από την εμπειρία του αυτή ο συγγραφέας θα αντλήσει το υλικό και για το μυθιστόρημά του «Οι φωτογραφίες». Άλλες σελίδες, «γραμμένες εν θερμώ», ανήκουν στα πολιτικά στρατευμένα κείμενα, μερικές άλλες πάλι είναι κείμενα με σατιρική και γκροτέσκα φλέβα. Ένα άλλο θαυμάσιο κομμάτι που επίσης ξεχωρίζει, είναι βγαλμένο μέσα από τις αναμνήσεις των παιδικών χρόνων: η τελευταία μέρα της γερμανικής κατοχής στη Θεσσαλονίκη και η ανατίναξη του λιμανιού της. Όσοι θυμούνται την υψηλού επιπέδου δημοσιογραφία, ύστερα από την εκ νέου ανακάλυψη της κοινωνικής κριτικής, στην Ιταλία της δεκαετίας του 50, στις σελίδες της «Il Mondo» και της «Il Contemporaneo», θα ξαναβρούν σε πολλά απ αυτά τα κείμενα μια οικεία ατμόσφαιρα, όπως π.χ. σ εκείνα που είναι αφιερωμένα στα χωριά των μεταναστών. Αλλά στο σημείο αυτό η συζήτηση διακόπτεται. Ο ήχος των αρβυλών βυθίζει στη σιωπή τον διάλογο της λογικής. Ξαναγίνεται σκοτάδι. Για πόσο ακόμα; Italo Calvino 12
ΕΝΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.... Ανεπαισθήτως μ έκλεισαν από τον κόσμον έξω. Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ H περιοχή που κλείνεται από τα τείχη είναι μια κεντρική ζώνη των Αθηνών. Πιάνει από την οδό Κοραή, κλείνει την πλατεία Συντάγματος ολόκληρη, ανεβαίνει τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας για να αγκαλιάσει το Κολωνάκι, τη Δεξαμενή, σταματώντας στους πρόποδες του Λυκαβηττού και κλείνοντας ένα κομμάτι απ το Μαράσλειο. Επειδή στην πραγματικότητα τείχη, με την έννοια των κτισμάτων, δεν υπάρχουν, η χάραξή τους δεν είναι αποκλειστική, γιατί μες στα τείχη ανήκουν και μερικά γραφεία κάτω από την Κοραή, όπως και μια αρκετά σημαντική πλευρά της Πλάκας. Πάντως οριστικά έξω από τα τείχη είναι η Ομόνοια, η Ακρόπολη, 15
το «Χίλτον», το άγαλμα του Τρούμαν. Έτσι ο αναγνώστης, με το «τι δεν ανήκει» στα τείχη, μπορεί να χαράζει για λογαριασμό του τη νοητή τους περιφέρεια. Ο λόγος που με ώθησε να γράψω για τα τείχη αυτά, είναι γιατί μέσα στην περιοχή τους κρίνεται και κατευθύνεται ολόκληρη η Ελλάδα. Όταν αναλογιστούμε ότι το Παλάτι, η Βουλή, τα Υπουργεία, οι κατοικίες τέως και νυν πρωθυπουργών, τα θέατρα, οι κινηματογράφοι, τα συγκροτήματα των εφημερίδων, οι αεροπορικές εταιρείες, τα τουριστικά γραφεία κλπ. βρίσκονται εντός των τειχών, δεν είναι παράδοξο να πούμε ότι η καρδιά της καρδιάς, το κράτος του κράτους, η ζωή της ζωής ρυθμίζονται από τα τείχη. Βασική επιθυμία για όσους ζουν εντός των τειχών είναι ότι θέλουν να βγουν έξω απ τα τείχη. Βασική επιδίωξη για εκείνους που ζουν εκτός είναι να μπουν μέσα στα τείχη. Τα τείχη, από πρώτη όψη, δεν είναι κλειστά για κανέναν. Κόσμος μπαινοβγαίνει από τις πύλες τους, όλη τη μέρα. Ωστόσο, κάτω απ αυτή την επιφάνεια, τα τείχη είναι απόλυτα κλειστά. Οι πύλες είναι αδιάβατες, όπως ακριβώς οι πόρτες των μουσείων όταν περάσει η ώρα. Οι «εντός» κάτοικοι ζουν μια δικιά τους ζωή, όπου κανένας «εκτός» δεν μπορεί να εισδύσει. Έχουν τα ζαχαροπλαστεία και τα πατάρια όπου συναθροίζονται, έχουν τα σπίτια όπου περνούν τα βράδια τους, και προπαντός έχουν τη δική τους γλώσσα που είναι δύσκολο να την καταλάβει ένας παρείσακτος. Ας μη φανταστεί ο αναγνώστης ότι πρόκειται για καμιά ταξική διαφορά. Μέσα στα τείχη ζουν και πολλοί φτωχοί μεροκαματιάρηδες. Κι άλλοι που λεν ότι, αν και η μοίρα τούς έλαχε να ζουν μέσα στα τείχη, αυτοί ανήκουν στους «εκτός». Το δυσάρεστο είναι ότι τα τείχη δεν παραδέχονται τέτοιες εξαιρέσεις. Όποιος ζει μέσα στα τείχη, θέλει δεν θέλει, ανήκει σ αυτά, αποτελεί οργανικό τους μέλος, είναι μια ψηφίδα κι αυτός στο παράξενο, για τους «εκτός», μωσαϊκό τους. Η ζωή μέσα στα τείχη είναι δύσκολη. Κτίζονται πολλά σπίτια, κυκλοφορούν πολλά αυτοκίνητα. Για τους ταξιτζήδες είναι ένα αληθινό μαρτύριο ένα αγώγι εντός των τειχών, που ποτέ δεν υπερβαίνει το δεκάρικο. Οι δρόμοι δεν είναι στενοί, αλλά τόσα πολλά αυτοκίνητα παρκαρισμένα δεξιά κι αριστερά «κράτος είναι αυτό!» αναφωνούν οι ταξιτζήδες κάνουν προβληματική την κυκλοφορία. Γιατί ο πλούτος μες στα τείχη είναι άφθονος. Έτσι για έναν που δεν έχει λεφτά, όπως εγώ, η αγανάκτηση είναι διαρκής κι επικρέμαται συνεχώς πάνω στα χείλη. Ωστόσο σαν κι εμένα είναι πολλοί άλλοι που ζουν μες στα τείχη, χωρίς να ξέρουν ακριβώς ότι ζουν μέσα σ αυτά, μια που τα τείχη, όπως είπαμε, στην πραγματικότητα είναι αόρατα. Πολλοί άνθρωποι που η μοίρα τούς έταξε να ζουν εκτός, έρχονται καθημερινά και δίνουν το «παρών» τους, χτυπώντας έτσι την αθέατη καρτέλα τους στη θυρίδα των τειχών. Γιατί οι κάτοικοι των τειχών έχουν το συνήθειο να λησμονούν γρήγορα. Όταν δεν σε βλέπουν, παύεις να υπάρχεις γι αυτούς. Κι όπως μες στα τείχη χαράζονται οι καριέρες, για έναν καριερίστα, είτε θετικό είτε αρνητικό γιατί είναι μιας άλλης μορφής καριέρα το να μην κάνεις τίποτα γίνεται απαραίτητη η συχνή εμφάνισή του μες στα τείχη. Τα τείχη δεν είναι διεκπεραιωτικό γραφείο διαφόρων υποθέσεων δεν είναι προθάλαμος αναμονής. Τα τείχη είναι η μεγάλη υπόθεση είναι ο χειρουργικός θάλαμος. Γι αυτό και το κακό με τα τείχη είναι ότι δεν οδηγούν πουθενά κι ούτε επιστρέφουν στον υπόλοιπο κόσμο ό,τι του κλέβουν. Το μόνο που παράγουν είναι έντυπο υλικό, σε μορφή μνημοσύνων, κριτικών, βραβείων ή μιας μικρής χρηματικής ενίσχυσης. Τα τείχη ρουφούν τη ζωή, τη χαρτοποιούν, και κάτω από μάσκες ποικιλώνυμες, τη στέλνουν πίσω. Γι αυτό και η παραχάραξη, το ψεύτισμα, το ξέφτισμα, η απουσία κάθε οργανικής σχέσης ανάμεσα στο λαό της χώρας μας και στη λεγόμενη έκφρασή του στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στην πολιτική, στη λογοτεχνία. 16 17
Μα υπάρχουν κι οι δραματικές εκείνες περιπτώσεις των ανθρώπων που μια επίσκεψή τους μέσα στα τείχη αποτελεί το γεγονός της βδομάδας τους ή του μήνα τους ακόμα. Είναι οι άνθρωποι εκείνοι που, ζώντας εκτός των τειχών, περιμένουν σημαντικές αποφάσεις απ τα τείχη. Και δεν εννοώ αυτούς που έρχονται να υποβάλουν μια αίτηση, ένα υπόμνημα, να δουν μια έκθεση ζωγραφικής ή μια καλή θεατρική παράσταση. Έχω στο νου μου εκείνους που εξαρτούν το προϊόν τους απ την κρίση των ανθρώπων των τειχών που για να τους αναγνωρίσουν οι τελευταίοι, αποτελεί τον μεγαλύτερο σταθμό της ζωής τους, γιατί βαθιά μέσα τους θέλουν ν ανήκουν εντός των τειχών, θέλουν ν αναρριχηθούν στις υψηλότερες επάλξεις τους και κάθε τόσο κόβεται το σκοινί, η ανεμόσκαλα σπάζει, ή την κάνει να σπάσει κάποιος που η άφιξη άλλου θα ισοδυναμούσε με τη δική του εκτόπιση, καθώς ο χώρος μες στα τείχη είναι ασφυκτικά στενός. Τουλάχιστον εγώ, και άλλοι σαν εμένα, ζώντας μες στα τείχη δεν προσβλέπουμε σ αυτά, όπως οι πεινασμένοι στο μάννα της ερήμου, δεν περιμένουμε τίποτε από τα τείχη, τίποτ άλλο δηλαδή από την κατεδάφισή τους. Θυμάμαι πάντως πολύ καλά τα εφηβικά μου χρόνια στη Θεσσαλονίκη, όταν μια κάθοδός μου στην Αθήνα αποτελούσε για μένα το μεγαλύτερο γεγονός της χρονιάς και η ανανέωση της γνωριμίας μου με τους ανθρώπους των τειχών δεν άλλαξαν από τότε ήταν ό,τι με κρατούσε ζωντανό για τους υπόλοιπους μήνες του χρόνου. Το ίδιο τώρα παρατηρώ σε άλλους συμπολίτες μου που έρχονται στην Αθήνα και τους συναντώ περιφερόμενους στους δρόμους των τειχών. Με πόση απληστία ζητούν να μάθουν νέα τι νέα; και πόσο με ζηλεύουν κατά βάθος, όσο κι αν με οικτίρουν επιφανειακά, που έχω το μεγάλο προνόμιο να ζω μέσα στα τείχη και να χω σχέσεις κι επαφές με τους εντειχισμένους. Τα τείχη, όπως είπα, δεν έχουν ταξική προέλευση. Κάθε καρυδιάς καρύδι μπορεί να βρεθεί εκεί μέσα. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια μες στα τείχη παρουσιάστηκε μια επικίνδυνη εισβολή τουριστών. Δεν μιλώ γι αυτούς που έρχονται και φεύγουν σε καραβάνια το καλοκαίρι. Εννοώ ξένους που ξεβράζονται απ τις δικές τους κοινωνίες κι έρχονται και νοικιάζουν σπίτια μες στα τείχη, γιατί, όπως λεν, «συμβαίνουν περισσότερα πράγματα εδώ». Βέβαια, μπορεί πολλές από αυτές τις ξερακιανές υπάρξεις ή τους γενειοφόρους ληστάρχους, να είναι πράκτορες των χωρών τους και να προτιμούν τα τείχη, γιατί μόνο από δω μπορούν ν αποσπάσουν μυστικά. Αλλά μπορεί να είναι και μόνο καλλιτέχνες, και τότε συχνωτίζονται με τους αηδιασμένους των τειχών. Γιατί υπάρχουν φυσικά και τα τείχη μες στα τείχη. Είναι οι άνθρωποι αυτοί κατά κανόνα όντα υπερβολικά εκλεπτυσμένα που ένα σημαντικό μέρος της ζωής τους καταναλώθηκε στο εξωτερικό αυτοί που μην μπορώντας ν αντέξουν την μπουρζουάδικη αντίληψη των εντός των τειχών κατοίκων, συνθέτουν έναν κύκλο σφιχτότερο, όπως ακριβώς κορώνα στον Λευκό Πύργο της Θεσσαλονίκης είναι ένας μικρότερος πύργος. Για την «ελίτ» αυτή, όλη η προσπάθεια αναλώνεται στο να πολεμήσουν τα τείχη, αγνοώντας συστηματικά ότι πέραν των τειχών υπάρχει ένας πληθυσμός ολόκληρος 8.000.000 ανθρώπων που τα τείχη γι αυτούς είναι ήδη απλησίαστα. Έτσι τα τείχη των τειχών δέρνονται μέσα σ έναν φαύλο κύκλο μια που η φωνή τους, ρυθμισμένη για δέκτες που λειτουργούν σε περιορισμένη συχνότητα, δεν ξεπερνά ούτε τα στενά ήδη σύνορα των τειχών. Αλλά έχουν την ασφαλιστική δικλίδα στην ασφυξία τους, γιατί μ ένα ταξιδάκι στο εξωτερικό διαθέτουν τα λεφτά από κληρονομιές και τέτοια αναπνέουν αληθινό ευρωπαϊκό αέρα, ανακουφίζονται, κι επανέρχονται ακόμα πιο αποφασισμένοι να συντρίψουν τα τείχη. Κατά εποχές τα τείχη μετατοπίζονται. Δηλαδή όχι ακριβώς τα τείχη, αλλά οι άνθρωποι των τειχών. Όπως έχουν διαμορφώσει κοινά γούστα και κοινές προτιμήσεις, μπορείς να δεις ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού των τειχών το Πάσχα στην Ύδρα, το καλοκαίρι στη Μύκονο ή στη Σκύρο ή στο Πήλιο. Και τότε υψώ- 18 19
νουν γύρω τους τα ίδια «μεγάλα και υψηλά» τείχη, κι όσο να λεν ότι παραθερίζουν, εισπνέουν, παρ όλα τα μελτέμια και τα αιγαιοπελαγίτικα μαϊστράλια, τον ίδιο δύσοσμο αέρα των τειχών τους. Γιατί οι άνθρωποι των τειχών έμαθαν πια να ζουν μεταξύ τους. Τόσο που και τις πληγές τους πρέπει να τις ανοίγουν άλλοι εντειχισμένοι. Γι αυτούς, προσβολή από άνθρωπο εκτός του τείχους δεν είναι προσβολή, αλλά διασκέδαση. Γλεντούν την ανοησία του. Πρόκειται μ άλλα λόγια για μια έξη, ίδια με το χασίς. Αλίμονο σ εκείνους που δεν έχουν ανοιχτά τα παράθυρα στον έξω κόσμο. Θα παγώσουν μια μέρα και θα πεθάνουν από πλευρίτη, όταν φυσήξουν άλλοι καιροί. Γιατί τα τείχη προμηθεύουν ασφάλεια. Με τι ηδονή περπατώ στους δρόμους τους, αν και κινδυνεύω από μαδέρια γιαπιών, από ξέφρενες ρόδες, ενώ τι ανασφάλεια νιώθω σε μια ήσυχη κι ερημική γειτονιά, στην Καισαριανή ή στο Αιγάλεω. Εκεί θα με φαν ζουν όντα με φάτσες άγριες. Εδώ με τρων και δεν με νοιάζει. Κάτω από τη μάσκα της πιο ήρεμης συνενοχής συντελούνται, εντός των τειχών, τα πιο φριχτά εγκλήματα. Κάθε τόσο τα τείχη προβάλλουν ένα καινούργιο πρόσωπο που αμέσως γίνεται γνωστό στο πανελλήνιο. Το πρόσωπο αυτό πρέπει να ναι ένα πτώμα, γιατί το νεκρό ταμιευτήριο των τειχών τρέφεται με την πτωματολογία. Ένας υγιής και καθαρός οργανισμός δεν ενδιαφέρει τα τείχη, ή τα ενδιαφέρει ως το σημείο που θα δουν επάνω του τις πιθανότητες να τον φθείρουν. Αν δεν υπάρχουν τέτοιες πιθανότητες, ο δρόμος ανοιχτός και τα σκυλιά δεμένα, λεν, για να φύγει απ ανάμεσά μας. Η φθορά είναι ο νόμος των τειχών, όσο κι αν όλοι διατείνονται ότι αυτό ακριβώς πολεμούνε. Πτώματα απ τις επαρχίες ιδιαίτερα ενδιαφέρουν τα τείχη. Στην κρεατομηχανή που αλέθει τους κιμάδες, τα πτώματα ή τα ολίγον πτώματα, περνούν πιο εύκολα. Ωστόσο αν ένα πρόσωπο, εντός των τειχών, αναδειχτεί απ έξω, δηλαδή κερδίσει φήμη στο εξωτερικό, η πρώτη δουλειά του είναι να σνομπάρει τα τείχη που τον έχουν εκθρέψει. Το σνομπάρισμα, στα τείχη, αποτελεί κανόνα. Εξαίρεση αποτελούν οι αυτοκτονίες. Αλλά ότι το σνομπάρισμα είναι νόμος, το δα με τα μάτια μου, Μεγάλη Παρασκευή, όταν, καθισμένοι στα μισοϋπαίθρια ζαχαροπλαστεία, οι άνθρωποι τρώγαν τα γλυκά τους την ώρα που περνούσε ο Επιτάφιος του Αγίου Διονυσίου. «Μα τι κάνουν;» ρώτησα. «Δεν βλέπεις», μου λεν, «σνομπάρουν τον Επιτάφιο». Μες στα τείχη, πού και πού, συμβαίνουν και λαϊκές εκδηλώσεις. Προεκλογικές συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις, διαμαρτυρίες. Οι πύλες ανοίγουν κι ο λαός γεμίζει σαν τη θάλασσα τις πλατείες και τους γύρω δρόμους. Αλλά πάλι αυτοί που μιλούν, αυτοί που βρίσκονται στα μικρόφωνα, είναι άνθρωποι εντός των τειχών, άσχετοι πάλι με τον κόσμο. Όχι θεωρητικά. Πρακτικά άσχετοι. Γιατί ζουν εντός. Υπάρχουν όμως κι εκείνοι που ζώντας εκτός, για ιδιωτικούς λόγους ο καθένας, ονειρεύονται καθημερινά τα τείχη, επικοινωνούν τηλεφωνικώς με τους εντός των τειχών, εξαρτούν μια κάθοδό τους από την προκαταβολική συνεννόηση. Είναι κι αυτοί λυπηρές περιπτώσεις. Μου θυμίζουν εκείνους τους μικρούς πύργους στο Μεσαίωνα που εξαρτούσαν κάθε κίνησή τους απ τον κεντρικό πύργο του φέουδου. Και στέλναν αγγελιαφόρους, ενώ τώρα υπάρχουν τα τηλέφωνα. Στο μεταξύ, έξω απ τα τείχη, ο λαός εξακολουθεί να σκάβει μια γη που δεν είναι δικιά του παρά μόνο μετά θάνατο. Κι ο θάνατος των άλλων είναι η ζωή των τειχών. Φυσικά όλοι υποστηρίζουν το αντίθετο. Όλοι στο λαό στρέφουν τα μάτια τους, τις προσδοκίες τους, τις ελπίδες τους. Ο λαός όμως είναι άσχετος μ αυτούς, γιατί οι εντειχισμένοι, σαν άτομα, ζουν μια ζωή δική τους. Ό,τι διαφορές κι αν τους χωρίζουν, υπάρχει κάτι το πιο δυνατό που τους ενώνει: το γεγονός ότι ζουν μέσα στα τείχη. Γιατί δεν υπάρχει πιο παράδοξο θέαμα από τους εργάτες των οικοδομών, στην ώρα της σχόλης, όταν κάθονται στο πεζοδρόμιο 20 21
για να λιαστούν ή όταν τρων, πασπαλισμένοι στα ασβέστια, στις ταβέρνες. Αυτοί που βιάζονται να πάρουν το απόγευμα το λεωφορείο τους για να επιστρέψουν στις γειτονιές τους. Μες στα τείχη δείχνουν πουλιά παράξενα, πουλιά μιας άλλης μπόρας, που ήρθαν εδώ να σταλιάσουν στα κλαδιά αυτής της μισητής, εντειχισμένης επικράτειας. Κι είναι τόσο ζωντανοί, που τα γιαπιά δείχνουν μπροστά τους σκάρτα. Δεν ξέρουν ωστόσο ότι χτίζοντας σπίτια βοηθούν τα τείχη. Αν το ξεραν, όχι πως δεν θα τα έχτιζαν, αλλά τουλάχιστον θα προσπαθούσαν να τα κάνουν πιο σαθρά, ώστε στην πρώτη ευκαιρία πάλι οι ίδιοι να τα γκρεμίσουν. Γιατί πιστεύω πως θα ρθει μια εποχή όπου τα αόρατα αυτά τείχη, που κλείνουν τον υπόλοιπο κόσμο έξω πολύ επαισθητώς, θα καταργηθούν, με μοιρολόγια ισπανικά και σιντριβάνια αίματος από πληγωμένες φάλαινες. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 22