ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Παλατιανός, Μακεδών, Παλατιανή Ανθολογία, 9 βιβλίο Βακαλόπουλος, Απ., [1964], Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος Β, Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος, Απ., [1973], Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος Δ, Θεσσαλονίκη Βασιλειάδης, Δ., [1955], Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα: Εστία. Bent, Th.., [1885], The Cyclades or life among the insular Greeks, London Brook, J.K.-Young, G.M., [1949], Excavation in Siphnos, The Annual of the British School of Athens, XLIV, p. 2-18 Bunchon, A., [1911], Voyage dans l Eubée, les iles ioniens et les Cyclades en 1841, Paris. Γκιών, Κ., [1874], Ιστορία της νήσου Σίφνου, Σύρος. Ζερλέντης, Π., [1918], Νησιωτική επετηρίς, τομος Α, Ερμούπολις. Ζερλέντης, Π., [1913], Ιστορικαί έρευναι περί τας εκκλησίας των νήσων της ανατολικής Μεσογείου θαλάσσης, τομος Α, Ερμούπολις. Zourdain, Ph., [1828], Mémoires historiques et militaires sur les événements de la Grèce depuis 1822 jusqu au combat de Navarin, Paris: Brissot-Thivars. Ζώρα, Πόπη, [1963], Σιφνέικα πλακόστρωτα, Ζυγός, σ. 26-35, 91-92 Ηρόδοτος, Ιστορίαι, τόμος 6-βιβλίο Γ, εκδόσεις Πάπυρος Μaurer, G., [1943], Ο Ελληνικός λαός, μετφρ. Χ. Πράτσικα-Ε. Καραστάθη, Αθήνα. Μηλιαράκης, Α., [1874], Κυκλαδικά: ητοι γεωγραφία και ιστορία των Κυκλάδων νήσων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της καταλήψεως αυτών υπό των Φράγκων, Αθήνα: Ελληνική Ανεξαρτησία. Miller, W., [1972], Ιστορία της Φραγκοκρατίας, τόμος Α,Β, μετφρ. Σπ. Λάμπρου, Αθήνα: Π.Σ. Παπακωνσταντίνου. Σιμόπουλος, Κ., [1976], Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, Αθήνα Sonnini, G.S.,[1801], Voyage en Grèce et en Turquie, τόμος 2, Paris: F.Buisson Τζάκου, Αναστ. Ε., [1976], Κεντρικοί οικισμοί της Σίφνου, μορφή και εξέλιξη σε ένα παραδοσιακό σύστημα, Αθήνα. Tournefort, Pitton de, [1717], Relation d un voyage du Levant, Lyon: Imprimerie Royale Τρουλλός, Αντ., [1974], Σίφνος, Ιστορία-Λαογραφία-Ξενάγηση, Αθήνα. Φιλιππά-Αποστόλου, Μ., [1978], Το Κάστρο της Αντιπάρου- Συμβολή στη μελέτη των αρχαίων μεσαιωνικών οικισμών του Αιγαίου, Αθήνα. Wagner, F.C., [1974], Die Topfersiedlungen der insel Siphnos, Karlsruhe
Η Σίφνος ανήκει στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων και κατοικήθηκε από τους προϊστορικούς χρόνους, παρήκμασε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο και ανασυγκροτείται στη βυζαντινή εποχή. Οι παραδοσιακοί οικισμοί βρίσκονται σε ένα οροπέδιο στο κέντρο του νησιού. Ο οικισμός του Κάστρου απομονωμένος από τα άλλα χωριά, πρωτεύουσα από την αρχαιότητα μέχρι τον 19ο αιώνα, αποτελεί μια κλειστή αμυντική πολεοδομική δομή σε αντίθεση με την ελεύθερη δομή των παραδοσιακών οικισμών. Η εποχή της φραγκοκρατίας επηρέασε την αρχιτεκτονική του Κάστρου και γενικότερα των άλλων οικισμών. Η εξέλιξη του σιφνέικου σπιτιού έχει τις απαρχές του στην αυστηρή τυπολογία των αρχοντικών του Κάστρου αλλά σχημάτισε πιο ανοιχτές μορφές. Κατά την όψιμη τουρκοκρατία αναπτύσσονται σημαντικά οι παραδοσιακοί οικισμοί και μεταφέρεται εκεί η πρωτεύουσα ενώ το Κάστρο αρχίζει να παρακμάζει. ΚΑΣΤΡΟ Διατηρεί την οικοδομική οχυρωματική μεσαιωνική του δομή με τις σειρές των σπιτιών να σχηματίζουν τα αμυντικά τείχη. Έχει ελλειψοειδή μορφή ακολουθώντας τη μορφολογία του εδάφους. Βασίζεται στην εν σειρά διάταξη των σπιτιών σε δακτυλίους και στο Κάστρο διακρίνονται δυο. Οι κατοικίες βλέπουν προς το εσωτερικό με μικρά ανοίγματα προς τα έξω, αποτελούνται από δυο ή τρεις ορόφους σχηματίζοντας ένα αμυντικό τείχος. Στον εξωτερικό δακτύλιο βρίσκονται αρκετά μονοσπιτα ενώ στον εσωτερικό και στο κέντρο τα μεγάλα σπίτια. Η στενότητα του χώρου και η ανάγκη για άμυνα οδήγησε στην απουσία οργανωμένης, διαμορφωμένης πλατείας. Οι βασικοί δρόμοι είναι στενοί, δεν υπάρχουν αυλές στα σπίτια παρά σε ορισμένες περιπτώσεις και σε υποτυπώδη μορφή. Διακρίνονται δυο κατηγορίες σπιτιών: α) τα στενομέτωπα μονοσπιτα Αποτελούνται από δυο ή τρεις ορόφους. Κάθε όροφος αποτελεί ανεξάρτητη κατοικία με δική της είσοδο χωρίς εσωτερική επικοινωνία. Στην κατοικία υπάρχει συνήθως ξύλινο πατάρι για ύπνο. β) τα αρχοντικά Προκύπτουν από την επανάληψη της οικοδομικής μονάδας που έδωσε το μονοσπιτο και που το πλάτος της πιθανώς να καθορίστηκε από το μήκος των ξύλινων δοκαριών. Χαρακτηριστικό είναι η μεγάλη σάλα υποδοχής η οποία υπερέχει και σε ύψος σε σχέση με τους άλλους χώρους. Εξαίρεση σε αυτό το τύπο κατοικίας αποτελεί το αρχοντικό της Καραμηλιωτάκη όπου διακρίνεται κάποιος υποτυπώδης σχεδιασμός συμμετρικής διατάξεως των χώρων του ορόφου και δυο χώροι στις άκρες που μοιάζουν με πύργους.
ΚΕΝΤΡΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Οι κύριοι οικισμοί στη Σίφνο είναι οργανωμένοι σε ενα επίμηκες πλέγμα και αποτελούνται από 7 οικισμούς, τα Εξάμπελα,τη Καταβατή, την Απολλωνία(σημερινή πρωτεύουσα),το Πάνω και Κάτω Πετάλι, τον Αρτεμώνα και τον Αη-Λουκα. Η πολεοδομική δομή διαφέρει από αυτή του Κάστρου. Διακρίνονται όμως ορισμένοι πυρήνες όπου διαφαίνεται παλαιότερος πολεοδομικός ιστός συγκρίσιμος με αυτόν του Κάστρου. Στα σπίτια των παραδοσιακών οικισμών επικρατεί διαφορετική αντιληψη από αυτών του Κάστρου με περισσότερη ελευθερία στη σύνθεση των χώρων. Κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: α) τα αρχοντικά που περιλαμβάνονται οι ενδιάμεσοι τύποι και τα νεοκλασικά. Τα χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν αυτά τα σπίτια είναι ο σαφής διαχωρισμός και η ιεράρχηση των λειτουργιών κατά πτέρυγες στα ισόγεια και κατά όροφο στα διώροφα που αποτελούν την πλειοψηφία. Στο ισόγειο βρίσκονται οι βοηθητικοί χώροι και στον όροφο η σάλα και οι κοιτώνες. Η κύρια προσπέλαση γίνεται στη σάλα με εξωτερική λίθινη σκάλα ενώ για την εσωτερική επικοινωνία χρησιμοποιούνται ξύλινες σκάλες. Η δομή των αρχοντικών παρουσιάζει μια συγγένεια με τα αρχοντικά του Κάστρου. Προς το τέλος του 19ου αιώνα διαμορφώνονται οι ενδιάμεσοι μεταβατικοί τύποι επηρεασμένοι από ξένα πρότυπα και παρατηρούνται διαφορές στη διάταξη των χώρων και στη συνέχεια εμφανίζονται νεοκλασικίζοντα και νεοκλασικά σπίτια. β) τα μεσαία σπίτια Είναι κυρίως ισόγειες κατασκευές με μεγάλη λειτουργική ενότητα μεταξύ κυρίων και βοηθητικών χώρων. Οι κύριοι χώροι αποτελούνται από τη σάλα και δυο κοιτώνες στο βάθος. γ) τα μικρά στοιχειώδη σπίτια Παρατηρείται και εδώ η τυπική διάταξη των κυρίων χώρων με τη σάλα και τους δυο κοιτώνες στο βάθος ωστόσο σε αυτά τα σπίτια υπάρχει ποικιλία και διάφοροι τύποι που μοιάζουν να προέρχονται από τα μονόσπιτα. Στη Σίφνο συναντώνται αγροτικά σπίτια που ονομάζονται θημωνιές. Αποτελούν δευτερεύουσες κατοικίες των αγροτών. Συνήθως είναι πλατυμέτωπα με την είσοδο στη μεγάλη πλευρά και έχουν ένα κατοικήσιμο χώρο με τζάκι, τη πανωστριά. Συνδυάζονται με κελάρια, λιοτρίβια, περιστεριώνες και αλώνι.
ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Τα ιδιαίτερα μορφολογικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία των κατοικιών της Σίφνου παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που επικρατούν στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων και έχουν επηρεαστεί σοβαρά από την χρήση των τοπικών υλικών. Η γεωμετρικότητα των όγκων που εντείνεται από την διαφοροποίηση του ύψους της οροφής των διαφόρων χώρων των κατοικιών. Αυτό γινόταν γιατί η σάλα είχε μεγαλύτερο ύψος, ενώ οι κοιτώνες και τα βοηθητικά δωμάτια ήταν σε διαφορετικές στάθμες. Η λογική αυτή οδηγούσε στη διάσπαση των όγκων και σε ποικίλη συνθετική κλίμακα. Tο μεγάλο πάχος των τοίχων και τα μικρά ανοίγματα τόνιζαν τη γεωμετρικοτητα και τη μονολιθικότητα των κτισμάτων. Ένα στοιχείο που συμβάλλει στην ομοιογένεια των οικισμών, είναι η πλαστική υφή των σοβάδων χωρίς οδηγούς και οι χωρίς στέψη απολήξεις των τοιχωμάτων. Οι απολήξεις των κτισμάτων με ή χωρίς καμπυλότητα προεξέχουν από τα επίπεδα δώματα 15-30 cm. Άλλα μορφολογικά στοιχεία είναι οι φλάροι, οι υδρορροές, αϋκλες καθώς και τα κτιστά σκαλοπάτια που χρησιμεύουν για την προσπέλαση στις ταράτσες. Στους κεντρικούς οικισμούς, κυρίως στα μεγάλα αρχοντικά χρησιμοποιήθηκαν λίθινα εγκάρσια τόξα(βόλτα) στους ισόγειους βοηθητικούς χώρους είτε στο εσωτερικό είτε στους υπόστεγους ημιυπαίθριους χώρους. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Για την κατασκευή των Σιφνέικων σπιτιών χρησιμοποιούνταν κυρίως υλικά τοπικής προέλευσης. Τα βασικότερα από αυτά είναι η πέτρα και το ξύλο. Ακολουθούν ο ασβέστης, η άμμος, το χώμα, τα αργιλικά χώματα, η θηραϊκή γη και τα φύκια. Οι τοιχοποιίες κατασκευάζονται από σχιστόλιθους και σαν συνδετικό υλικό απλή λάσπη. Για ενίσχυση τοποθετούνται ξυλοδεσιές από φίδες, ένα είδος δένδρου που φύτρωνε πολιά στο νησί και διαμπερείς ογκώδεις ασβεστόλιθους. Η φέρουσα κατασκευή αποτελείται από δοκίδες σκληρού ξύλου, ημικατεργασμένου συνήθως. Στη συνέχεια κάθετα προς τις δοκούς τοποθετούνται σχιστόπλακες, στους ευτελείς χώρους κλαδιά ή καλάμια και στις πλουσιότερες κατασκευές σανίδια. Ακολουθούν διάφορες μονωτικές στρώσεις από φύκια ή χώμα και για στεγανοποίηση χρησιμοποιούνταν αργιλικά χώματα. Η ταράτσα ασπρίζεται με γαλάκτωμα ασβέστη. Στα σπίτια χαμηλής και μέσης οικονομικής στάθμης τα ανοίγματα των χώρων περιορίζονται από το μήκος των δοκίδων ενώ στα αρχοντικά χρησιμοποιήθηκαν δυο μέθοδοι στην φέρουσα κατασκευή για την αντιμετώπιση των μεγάλων ανοιγμάτων. Τα λίθινα εγκάρσια τόξα, «βόλτα» και τα μεγάλα αξονικά ξύλινα δοκάρια, τα αξόνια. Στα δάπεδα τοποθετούνται σχιστόπλακες, χρήση ξύλου γινόταν μόνο στα πλούσια σπίτια. Τα κουφώματα είναι καρφωτά ή περαστά πολλές φορές ταμπλαδωτά με τα παντζούρια εξωτερικά τοποθετημένα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Τζάκου, Αναστ. Ε., [1979], Κεντρικοί οικισμοί της Σίφνου, μορφή και εξέλιξη σε ένα παραδοσιακό σύστημα, Αθήνα. Τζάκου, Αναστ. Ε.,[1982], Σίφνος: Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, εκδόσεις Μέλισσα.