Τ. Ρίφκιν, Ρ. Μπρέγκμαν: νέοι ουτοπιστές ή νέοι πραγματιστές; (του Γ.Ν.Μπασκόζου) Γιάννης Ν. Μπασκόζος. Ο Τζέρεμυ Ρίφκιν και ο Ρούτγκερ Μπρέγκμαν, δύο σύγχρονοι στοχαστές οραματίζονται μια νέα κοινωνία που θα είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν ρεαλιστικές ουτοπίες. Παρά την παγκόσμια κρίση, τους πολέμους, τις εντάσεις στη διεθνή σκακιέρα και τις απαισιόδοξες προβλέψεις για το μέλλον της ανθρωπότητας υπάρχουν φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι και δημοσιολόγοι που κινούνται αντίθετα με την κυρίαρχη απαισιόδοξη τάση και προσφέρουν μελλοντολογικές ερμηνείες γεμάτες αισιοδοξία. Οι νέοι ουτοπιστές ή οι νέοι πραγματιστές; Δύο
πρόσφατα βιβλία δημιουργικής σκέψης εντοπίζουν ακτίνες φωτός ή αλλιώς διόδους αισιοδοξίας για το ανθρώπινο μέλλον. Είναι το βιβλίο του στοχαστή Τζέρεμυ Ρίφκιν «Η κοινωνία του μηδενικού κόστους» (μτφρ: Μενέλαος Παπαιωάννου, εκδ.ενάλιος) και του δημοσιογράφου Ρούτγκερ Μπρέγκμαν «Ουτοπία για ρεαλιστές» (μτφρ: Ανδρέας Σοκοδήμος, εκδ.ψυχογιός). Και οι δύο στοχαστές βλέπουν τον καπιταλισμό νε βαδίζει στα όρια του. Τονίζουν ότι δεν πρέπει να βλέπουμε τον καπιταλισμό ως έναν αιώνιο σύστημα και φέρνουν πολλά παραδείγματα από το παρελθόν όταν οι βεβαιότητες της εποχής ανετράπησαν προς όφελος ενός νέου συστήματος. Κανείς από τους δύο δεν προσβλέπει σε κάποια επανάσταση κοινωνική που θα επιβάλλει με τη βία ή με κάποιον άλλον τρόπο ένα καλύτερο και πιο ανθρώπινο σύστημα ζωής. Αντίθετα και οι δύο μελετώντας το σημερινό καθεστώς της αγοράς και του χρήματος διαπιστώνουν από τη μια τα όρια του και από την άλλη τις μικρές ρωγμές μέσα στο σύστημα που αναπτύσσονται και δυνητικά μπορεί να γίνουν οι εναλλακτικές μορφές ζωής. Ο Τζέρεμυ Ρίφκιν είναι γνωστός και από τα βιβλία του «Η οικονομία του υδρογόνου», «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της» κ.ά, στα οποία επεξεργάζεται στοιχεία μια νέας εποχής. Ο Ρίφκιν πιστεύει ότι ο καπιταλισμός εξελίσσεται σε μια «κοινωνία του οριακού κόστους». Πρόκειται για μια οικονομία της συμμετοχής και της μοιρασιάς. Ο συγγραφέας γράφει ότι σε κάθε αλλαγή οικονομικού μοντέλου συγκλίνουν τρία δεδομένα: αλλαγές στις ενεργειακές πηγές, στα μέσα επικοινωνίας και στα μεταφορικά μέσα. Διαπιστώνει ότι η τεχνολογία έχει οδηγήσει στη βέλτιστη γενική ευημερία, σε ένα τέλος του παιχνιδιού όπου το κόστος παραγωγής αγαθών είναι σχεδόν μηδενικό, πράγμα που κάνει το προϊόν να δίνεται σχεδόν δωρεάν. Το διαδίκτυο, οι αισθητήρες, τα 3D εκτυπωμένα αντικείμενα, οι εναλλακτικές πηγές ενέργειας αλλάζουν τον τρόπο παραγωγής και διάθεσης. Φέρνει παραδείγματα από τον χώρο της ψυχαγωγίας όπου εκδόσεις, μουσική, κινηματογράφος, διασκέδαση αλλά και από τον χώρο της ανώτερης εκπαίδευσης που τα αγαθά τους τείνουν να διαδίδονται δωρεάν. Ο
Ρίφκιν πιστεύει ότι ένα τεράστιο δίκτυο, το ονομάζει «Το Διαδίκτυο των Πραγμάτων» θα συνδέσει τους πάντες με τα πάντα οπότε άνθρωποι, μηχανές, καταναλωτικές συνήθειες, ροές ανακύκλωσης και κάθε μέρος της κοινωνικής ζωής θα τροφοδοτείται με τα λεγόμενα «μαζικά δεδομένα», τα οποία θα υφίστανται επεξεργασία και θα τροφοδοτούν κάθε παραγωγική δραστηριότητα και διακίνηση αγαθών. Η ανάπτυξη αυτού του δικτύου θα μας μεταφέρει σε ένα νέο οικονομικό παράδειγμα και μια περίοδο προσόντων και υπηρεσιών μηδενικού κόστους, όπου μέσα σε αυτές τις εξελίξεις ο καπιταλισμός θα συρρικνώνεται και θα αντικαθίσταται με την ανάδυση ενός συνεργασιακού κοινόκτητου χώρου που θα είναι το νέο μοντέλο οργάνωσης της οικονομίας. Η καπιταλιστική αγορά θα εξακολουθήσει να υπάρχει αλλά σε μια κοινωνία που τα περισσότερα πράγματα θα είναι δωρεάν το κοινωνικό κεφάλαιο θα πάρει την πρωτοβουλία από το οικονομικό κεφάλαιο. Ο Ολλανδός πολυβραβευμένος δημοσιογράφος και συγγραφέας Ρούτγκερ Μπρέγκμαν προβληματίζεται για το πώς μπορούμε να κτίσουμε μια νέα ουτοπία, αλλά αυτή τη φορά να είναι ρεαλιστική. Πιστεύει ότι υπάρχουν τρόποι να είναι κανείς ρεαλιστικός αν μπορέσει να αλλάξει τον κανόνα. Αναρωτιέται τι θα γινόταν αν θεσπιζόταν ένα παγκόσμιο βασικό εισόδημα για όλους. Να λαμβάνει ο καθένας ένα εισόδημα, μηνιαίο και σταθερό, χωρίς εγγυήσεις και υποχρεώσεις. Να μπορεί να το κάνει ό,τι θέλει. Κάποια πειράματα που έγιναν στην Ολλανδία έδειξαν ότι όσοι έλαβαν αυτό το εισόδημα (άστεγοι, απεξαρτημένοι κ.ά) οδηγήθηκαν κατά πλειοψηφία σε τρόπους διαχείρισης του κεφαλαίου τους που τους ενέταξε σε μια νέα ζωή. Ένα παρόμοιο πείραμα, το λεγόμενο Πείραμα Mincome, είχε γίνει στον Καναδά όταν δόθηκαν δωρεάν χρήματα σε πολυμελείς οικογένειες με θετικά αποτελέσματα. Ο Μπρέγκμαν παραθέτει πολλά ανάλογα παραδείγματα όπου συνεργατικές προσπάθειες (όπως το Καζίνο των ινδιάνων Τσερόκι, τα έσοδα του οποίου μοιράζονταν σε όλα τα μέλη της φυλής), κοινοτικές πρωτοβουλίες, και άλλα πειράματα έδειξαν ότι αν μπορούσε η ανθρωπότητα να εξασφαλίσει ένα μηνιαίο βασικό εισόδημα
σε όλους θα είχαμε μια πιο ανθρώπινη, ευτυχισμένη στο μέτρο του δυνατού, κοινωνία. Ο συγγραφέας δεν θεωρεί ότι οι ουτοπίες δεν είναι ρεαλιστικές. Φέρνει πολλά παραδείγματα παλιότερων εποχών όπου θέματα που συγκαταλέγονταν στις ουτοπίες (π.χ. η ψήφος των γυναικών, οι 3D εκτυπωτές, τα ηλιακά πάνελ κ.ά) σήμερα θεωρούνται απλά δεδομένα. Ο ίδιος λέει ότι δεν θέλει με αυτό το βιβλίο να προβλέψει το μέλλον αλλά να δείξει τρόπους αλλαγής του παραδείγματος σκέψης και πράξης. Και οι δύο στοχαστές, ο Ρίφκιν και ο Μπρέγκμαν, δεν παραβλέπουν τη σημερινή κρίση, που συνδυάζεται αναντίστοιχα με την υπερπαραγωγή αγαθών και την υπεραφθονία κατανάλωσης, τις βαριές επιπτώσεις της κρίσης στις κοινωνίες αλλά και τις ψυχολογικές επιπτώσεις στον άνθρωπο και τις σχέσεις του. Στόχος τους είναι να απελευθερώσουν τη σκέψη, να σκύψουν πάνω σε ότι κινείται αντίθετα στο ρεύμα, να θέσουν τους πολίτες σε εγρήγορση, να κυνηγήσουν την ευτυχία σε έναν κόσμο που θα τον διευθύνουν οι ίδιοι με βάση τα δικά τους συμφέροντα και οράματα.
Τζέρεμυ Ρίφκιν «Η κοινωνία του μηδενικού κόστους» (μτφρ: Μενέλαος Παπαιωάννου, εκδ.ενάλιος) Ρούτγκερ Μπρέγκμαν «Ουτοπία για ρεαλιστές» (μτφρ: Ανδρέας Σοκοδήμος, εκδ.ψυχογιός).