170 ΧΡΟΝΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Συμμετοχή του Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου στις εκδηλώσεις για τον εορτασμό των 170 χρόνων του ΕΜΠ. ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗ ΚΑΙ Ε.Μ.Π. 7/12/2007 Η Αποκατάσταση και Επανάχρηση των κτιρίων της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου ως προνομιακό παράδειγμα για τη βιομηχανική αρχαιολογία του τόπου μας. Θ.Φωτίου, Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Όταν κατεβαίνω στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, επιστρέφω στην εκπληκτική περίοδο που ζήσαμε όλοι το 1994 1997. Την ένταση, την κούραση, την ανησυχία για τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος, τις καλυμμένες επιστημονικές αγωνίες, μαζί με τον ενθουσιασμό που το ίδιο το συγκρότημα, γεννούσε και τις προσδοκίες μας για την ανεπανάληπτη ευκαιρία που μας είχε παρουσιαστεί. Όλα σχεδόν τα Τμήματα του Πολυτεχνείου είχαν εμπλακεί σ αυτό το τεράστιο έργο: Καταγραφή των κτιρίων, του εξοπλισμού τους και του περιβάλλοντος χώρου, ταξινόμηση του αρχειακού υλικού, εξυγίανση μολυσμένων εδαφών, εκτίμησης της φέρουσας ικανότητας των κτιρίων, αποκατάσταση, επανάχρηση, νέες προσθήκες κ.ο.κ. Οι συζητήσεις τακτικές κάθε βδομάδα και τα επιστημονικά ερωτήματα για την αποκατάσταση και την επανάχρηση του Συγκροτήματος στο τραπέζι. Οι εικόνες της Γαλλικής Εταιρείας που αντικρίσαμε 1
Οι εικόνες της Γαλλικής Εταιρείας που αντικρίσαμε 2
Οι εικόνες της Γαλλικής Εταιρείας που αντικρίσαμε 3
Τα ερωτήματα αφορούσαν το συγκρότημα συνολικά και τα κτίρια ειδικότερα. Δηλαδή, Α. πώς ξανασχεδιάζεις ένα ολόκληρο συγκρότημα που η δομή του καθορίστηκε από τις αυστηρές νομοτέλειες της βιομηχανικής παραγωγής ώστε να μπορέσει να υποδεχτεί την μελλοντική ζωή του που θα είναι πολύ διαφορετική από εκείνη του παρελθόντος και η οποία είναι εν πολλοίς άγνωστη και μη προβλέψιμη. Και Β. πώς αποκαθιστάς τα υφιστάμενα κελύφη και πώς τα οργανώνεις για να δεχτούν νέες χρήσεις, δηλαδή πως απαντάς μεθοδολογικά στο δίδυμο αποκατάσταση επανάχρηση. Διδαχθήκαμε πολλά, μέλη ΔΕΠ και σπουδαστές, στα επιστημονικά μας πεδία και διευρύναμε τη διεθνή γνώση και εμπειρία με ένα έργο μοναδικό τόσο σε ευρωπαϊκό, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Αυτή τη γνώση την επικοινωνήσαμε σε διεθνή συνέδρια με επιτυχία. Για αυτή την γνώση θα σας μιλήσω σήμερα. Την περίοδο εκείνη δουλέψαμε περίπου 160 άτομα διδάσκοντες του ΕΜΠ, προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί σπουδαστές και ερευνητές. Ξεκινήσαμε από την πλήρη και λεπτομερή καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης με την αγωνία να καταλάβουμε τον συγκλονιστικό αυτό τόπο, να τον γνωρίσουμε ουσιαστικά, να κατανοήσουμε το «πνεύμα» του για να δημιουργήσουμε, όπως λέει η Αννυ Βρυχέα στο «Μελέτες και Έργα» 1994 1997, ένα πολεοδομικό σύνολο ζωντανό ενός τμήματος της πόλης του Λαυρίου σε σχέση μ αυτήν και τους κατοίκους της, που θα λειτουργεί ως σύνολο ενιαίο μια ολότητα με την ανάμειξη λειτουργιών, τεχνολογίας, έρευνας, εκπαίδευσης και πολιτισμού. Η καταγραφή αφορούσε: α) την τοπογραφική και φωτογραφική αποτύπωση του συγκροτήματος, των κτιρίων και του εξοπλισμού τους β) την εξέλιξή του και τις διαφορετικές περιόδους ανάπτυξής του από τα αρχεία της Γαλλικής Εταιρείας τα οποία οργανώσαμε και διασώσαμε καθώς και από χάρτες και αεροφωτογραφίες γ) την κατανόηση της ζωής του συγκροτήματος, δηλαδή της ζωής των εργατών και την διαδικασία παραγωγής από τα αρχεία και από μαρτυρίες προφορικές και γραπτές. 4
α)φωτογραφική αποτύπωση 5
β)ιστορική Τεκμηρίωση 6
γ)κατανόηση της ζωής του συγκροτήματος Στις επάλληλες αυτές αναγνώσεις ο χώρος και ο χρόνος αναμιγνύονται συνεχώς αποκαλύπτοντας τελικά μία δομή η οποία θεωρήσαμε ότι ήταν ικανή για να χρησιμοποιηθεί ξανά. Η δομή αυτή έχει σαν μήτρα εγχάραξης το συγκεκριμένο τοπίο και σαν χνάρια συγκρότησης τις ανθρώπινες δραστηριότητες σε κλειστό και υπαίθριο χώρο. Στη δομή αυτή αποτυπώνονται οι τρεις βασικές περίοδοι εξέλιξης του συγκροτήματος, οι οποίες σχετίζονται με αλλαγές ιδιοκτησίας, τον εκσυγχρονισμό της μεταλλουργίας, αλλά και με οικονομικές και κοινωνικές παραμέτρους. 7
Οι περίοδοι αυτές είναι: Α περίοδος: 1875 1905 Β περίοδος: 1906 1929 Γ περίοδος: 1930 1989 Α περίοδος: 1875 1905 Β περίοδος: 1906 1929 Γ περίοδος: 1930 1989 8
Η δομή αυτή αποτυπώνεται στη μορφολογία του εδάφους με τους βασικούς άξονες κίνησης, τις απολήξεις των σιδηροτροχιών που μετέφεραν το μετάλλευμα, τη χάραξη των καναλιών που τροφοδοτούσαν με νερό της θάλασσας, την αποθήκευση των μεταλλευμάτων και την απόθεση των υπολειμμάτων τους. Το τοπίο-τα κτίσματα 9
Το τοπίο-τα κτίσματα 10
Το τοπίο-τα κτίσματα Η ανάδειξη αυτής της συνολικής δομής και η επανάχρησή της υπήρξε η βασική επιλογή για τον σχεδιασμό του συγκροτήματος. Δηλαδή: 1. Διατηρήθηκε η βασική οργάνωση του συγκροτήματος σε τρεις διακριτές ενότητες κτηρίων και υπαίθριων χώρων και η δομή των ελεύθερων χώρων με τους βασικούς άξονες προσπέλασής τους. Ένας κεντρικός δρόμος ενοποιεί τις τρεις ενότητες, ενώ ένας δεύτερος δημιουργείται για την είσοδο και κυκλοφορία βαρέων οχημάτων. 2. Διατηρήθηκε η μορφολογία του τοπίου με τα υπάρχοντα επίπεδά του και τους αναλημματικούς τοίχους, όπως έχουν διαμορφωθεί μέσα από τις ανάγκες και την εξέλιξη της παραγωγικής διαδικασίας, ως στοιχείο διατήρησης της ιστορικότητας του περιβάλλοντος χώρου. 3. Οι πιθανές νέες προσθήκες προτείνονται στα ίχνη παλαιοτέρων κτιρίων που κατεδαφίστηκαν όπως τεκμηριώνονται από διάφορες πηγές και αρχεία. 4. Γενική μας πρόθεση ήταν η ελάχιστη παρέμβαση και κυρίως η ανάδειξη του τοπίου και των κτιρίων ως αδιαίρετου συνόλου μνήμης και ιστορίας. 11
Ανάγνωση Πρόταση 12
Μακέτα του συγκροτήματος της Α περιόδου Όσον αφορά τα κτίρια η επαναχρησιμοποίηση των ιστορικών κελυφών θέτει σύνθετα ζητήματα που αφορούν: την αποκατάσταση και την επανάχρησή του. Α. Όσον αφορά την αποκατάσταση. Το κεντρικό ερώτημα εδώ είναι ποια ή ποιες ιστορικές στιγμές αποκαθιστά κανείς με το δεδομένο ότι τα κτίρια έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές στην ιστορική τους διαδρομή. Οι αλλαγές αυτές, προσθήκες, καθαιρέσεις, μετατροπές, ήταν άμεσα συνδεδεμένες με τη λειτουργία τους. Υπάρχουν εκείνες οι αλλαγές που φαίνονται, όπως αποτυπώνονται στη σημερινή εικόνα των κτιρίων, αλλά και εκείνες που διατηρούνται στα σχέδια, στα κείμενα, στις διηγήσεις ή μόνο στη συλλογική μνήμη της κοινωνίας του Λαυρίου. Θεωρήσαμε ότι όλες αυτές τις εικόνες είναι δεδομένα για την αποκατάσταση των κτιρίων, τα οποία σχεδιάζονται ώστε να αντανακλούν στο μέλλον την αλληλεπίθεση των αλλαγών τους, το βάρος της ηλικίας τους, τη μνήμη της ζωής τους σε τελευταία ανάλυση την οντότητά τους όπως διαμορφώθηκε ως σύνθεση του τόπου, του τύπου και της ιστορίας τους. Για την αναγνώριση, την κατανόηση και την ανάδειξη των ιστορικών φάσεων των κτιρίων, επιχειρήσαμε συστηματική, τεκμηριωμένη ιστορική έρευνα στα αρχεία της Εταιρείας. Στα σχέδια, που έχουν διασωθεί, αποτυπώνονται αλλαγές στην παραγωγή, αλλαγές στον τεχνολογικό εξοπλισμό και στον κτιριακό όγκο, καθώς και χαρακτηριστικές φάσεις εξέλιξης της μεταλλουργίας στον τόπο μας. Πολύτιμη ήταν σ αυτό το στάδιο η συνεργασία μας με την Ελένη Καλαφάτη. 13
Λειτουργική ανάλυση του κτηρίου της Επίπλευσης (Αρχείο ΓΕΜΛ) Αποτύπωση του κτηρίου της Επίπλευσης 14
Δομική ανάλυση του κτηρίου της Επίπλευσης Πρόταση αποκατάστασης της όψης του κτηρίου της Επίπλευσης Φωτογραφική αποτύπωση της όψης του κτηρίου της Επίπλευσης 15
Πρόταση αποκατάστασης του φορέα της στέγης του κτηρίου της Επίπλευσης Φωτογραφική αποτύπωση της στέγης του κτηρίου της Επίπλευσης Κατασκευαστική λεπτομέρεια αποκατάστασης της στέγης του κτηρίου της Επίπλευσης 16
Β. Όσο αφορά το ζήτημα της επανάχρησης ακολουθήσαμε δύο αρχές: α. την εναλλαξιμότητα ως προς τις χρήσεις και την ανταπόκριση σε αυτές με τις ελάχιστες δυνατές επεμβάσεις και β. τη συμβατικότητα των ελάχιστων παρεμβάσεων με την τοπογραφία, την τυπολογία και την ιστορικά τεκμηριωμένη ανάλυση της δομής του κάθε κτηρίου. Η τυπολογία του κτιριακού συγκροτήματος στάθηκε ικανή, στη διάρκεια των 100 χρόνων ζωής, να παραλάβει μεγάλες λειτουργικές αλλαγές. Σήμερα τα κτήρια αποκαθίστανται και επαναχρησιμοποιούνται. Το μέλλον τους, που μπορεί να είναι ένας ακόμη αιώνας ζωής, δεν πρέπει να καθοριστεί μονοσήμαντα από μια χρήση, τη διάρκεια της οποίας δεν μπορούμε εξάλλου να προβλέψουμε. Μεθοδολογία σχεδιασμού επανάχρησης 1. Βασική αρχή επανάχρησης των κτιρίων είναι η δυνατότητα υλοποίησης πολλαπλών σεναρίων δράσεων. Επομένως το πρόβλημα του σχεδιασμού του κτιρίου ήταν ο εκσυγχρονισμός της μέλλουσας ζωής του, ανεξάρτητα χρήσεων (εικ. 37, 38, 39, 40, 41, 42). Ο εκσυγχρονισμός αυτός αφορούσε: Τον εκσυγχρονισμό της κίνησης (νέες σκάλες ασανσέρ) Τον εκσυγχρονισμό των δικτύων (ύδρευση αποχέτευση ψύξη θέρμανση φωτισμός τηλέφωνα e-mail). Τον εκσυγχρονισμό χώρων υγιεινής και εξυπηρετήσεων (WC, αποθήκες, κυλικείο). Την ενίσχυση της στατικής του επάρκειας και Τη σηματοδότηση και τον εκσυγχρονισμό των προσβάσεων (πρόσβαση αναπήρων). 2. Οι νέες επεμβάσεις για τον εκσυγχρονισμό των κτιρίων ακολούθησαν την κατ αναλογία μέθοδο σχεδιασμού ως προς τον τόπο, τον τύπο και την ιστορία και είναι αναστρέψιμες. Δηλαδή οι νέες ελάχιστες επεμβάσεις σχεδιάζονται για να ενισχύσουν και να αναδείξουν την τοπογραφία, την τυπολογία και την ιστορία των κτιρίων. 17
Ένα υποδειγματικό παράδειγμα αποκατάστασης και προσθήκης νέων εγκαταστάσεων στους Θραυστήρες. Υπεύθυνη: Επίκουρη καθηγήτρια Μ. Καφρίτσα 18
19
20
21
22
23
24
Τα αποτελέσματα όλης αυτής της προσπάθειας τα έχετε σήμερα γύρω σας, και τα ζείτε καθημερινά. Ο τόπος ξαναζεί και κατοικείται επιστρέφοντάς μας κάθε φορά που τον επισκεπτόμαστε όλη τη συγκίνηση και δημιουργικότητα των πρώτων ημερών. 25