ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΛΕΒΕΝΤΗΣ (Καθηγητής Εργατικού ικαίου του Πανεπιστηµίου Αθηνών): Θα προσπαθήσω να είµαι σύντοµος, παρότι το θέµα είναι πολύ µεγάλο. Πάντως, πρέπει να συγχαρώ και την Ένωση Ελλήνων Εργατολόγων και το ικηγορικό Σύλλογο Αθηνών γι αυτή την πρωτοβουλία. Έχουµε πολλά χρόνια να κουβεντιάσουµε για το θέµα της απεργίας. Νοµίζω η πρώτη φορά ήταν στο πρώτο πανελλαδικό συνέδριο της Εταιρείας Εργατικού ικαίου και η δεύτερη φορά σε µία εκδήλωση προ 11 ετών, όταν κάναµε την επέτειο της ψηφίσεως του ν. 1264/1982. Η χώρα µας, αγαπητοί συνάδελφοι, ανήκει στα κράτη εκείνα που από πολύ παλιά προέβλεψε ένα λεπτοµερειακό δίκαιο των επαγγελµατικών οργανώσεων και λεπτοµερειακό δίκαιο της απεργίας. Ο πρώτος νόµος 281/1914 «περί σωµατείων» περιείχε ειδικές διατάξεις περί συνδικαλιστικών οργανώσεων. Λίγα χρόνια µετά ήλθε ο ν. 2151/1920. Και είναι χαρακτηριστικό να διαβάσει κανείς την εισηγητική έκθεση του νόµου. Επειδή στις συνδικαλιστικές οργανώσεις υπάρχουν πολλές ιδιαιτερότητες, χρειάζονται ειδικές ρυθµίσεις, οι οποίες θα αποκλίνουν ουσιαστικά από τη γενική νοµοθεσία «περί σωµατείων». Από εκείνη την εποχή άρχισε ο νοµοθέτης να παρεµβαίνει ασφυκτικά και να ρυθµίζει όντως ασφυκτικά, τόσο την εσωτερική οργάνωση, λειτουργία και δράση των συνδικαλιστικών οργανώσεων, όσο και την άσκηση δικαιώµατος απεργίας. Θυµίζω εκείνη την περίφηµη διάταξη: «Αν ξεσπάσει απεργία, υποχρεούται το ιοικητικό Συµβούλιο εντός 48 ωρών να συγκαλέσει Γενική Συνέλευση, προκειµένου να λάβει θέση επί τις διεξαγόµενης ήδη απεργίας». Αυτή η παράδοση των κρατικών ρυθµίσεων συνεχίστηκε µέχρι τις ηµέρες µας και µετά το Σύνταγµα του 1975, το οποίο κατοχύρωσε ειδικά το δικαίωµα απεργίας, όχι µόνο στα πλαίσια του συνδικαλιστικού δικαιώµατος. Σήµερα, αν κάνουµε µία σύντοµη ανασκόπηση, ρυθµίζονται από το ίκαιο τα αιτήµατα της απεργίας, ποια συνδικαλιστική οργάνωση είναι αρ- µόδια να κηρύξει απεργία, ποιο όργανο της συνδικαλιστικής οργάνωσης είναι αρµόδιο να αποφασίσει την απεργία, πώς γίνεται η ψηφοφορία, πώς γίνεται η προειδοποίηση, η διάθεση προσωπικού ασφαλείας. Όλα, δηλαδή, τα ζητήµατα που οδηγούν στην πραγµατοποίηση µιας απεργίας είναι ρυθµισµένα από το ίκαιο. Ρύθµιση σηµαίνει είτε το θέλουµε, είτε δεν το θέλουµε- και περιορισµό. Η ρύθµιση βάζει όρια στην άσκηση του δι-
2 καιώµατος. Και επιπλέον, έχουµε και τις γενικές ρήτρες, του άρθρου 281 και του άρθρου 25 παρ. 3 του Συντάγµατος, ρυθµίσεις οι οποίες υπάρχουν και σε άλλες έννοµες τάξεις. Από εκεί και πέρα, δεν θα επανέλθω στα στατιστικά στοιχεία που ανέφερε ο κ. Καζάκος, τα οποία είναι πολύ σηµαντικά. Ευχαριστώ το Σύλλογο, διότι ενόψει της εκδήλωσης µου έδωσε, όπως και στους άλλους οµιλητές, 143 αποφάσεις. Εκείνο που πρέπει εµείς, σαν άνθρωποι, να αναλογιστούµε - και να το προσεγγίσουµε κοινωνιολογικά - είναι γιατί συµβαίνουν απεργίες µόνο στον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα και όχι στον ιδιωτικό τοµέα της οικονοµίας. Να υποθέσουµε ότι εκεί οι όροι εργασίας είναι υψηλού επιπέδου και δεν χρειάζονται προάσπιση; Είναι ένα πολύ πρόχειρο συµπέρασµα. Κάποια άλλα πρέπει να είναι τα αίτια και θα έπρεπε, νοµίζω, όλοι µας, όσοι ασχολούµαστε µε τα φαινόµενα αυτά, να απασχοληθούµε. Ποια είναι η εξήγηση; Μία εξήγηση είναι ότι ο δηµόσιος τοµέας, το κράτος, οι δηµόσιες επιχειρήσεις είναι ένας χαλαρός εργοδότης, ανέχεται τις απεργίες, δεν λαβαίνει µέτρα κατά των απεργών και όταν οι απεργίες εξελίσσονται και γίνονται παράνοµες, δεν υπάρχει κίνδυνος να απολυθείς. Άλλοι λένε ότι αυτό είναι το µεγάλο ζητούµενο στον ιδιωτικό τοµέα. Εκεί γνωρίζει ο απεργός ότι αν µε την απεργία του έχει προκαλέσει µεγάλη ζηµία, µπορεί ενδεχοµένως είτε µετά από την απεργία να καταργηθούν τµήµατα, ή και να κλείσει όλη η επιχείρηση, ή να απολυθούν εργαζόµενοι λόγω οικονο- µοτεχνικών µεταβολών. Κι έτσι, κατά κάποιο τρόπο, όταν ασκείται το δικαίωµα απεργίας, ασκείται µε µεγαλύτερη προσοχή. Πάντως, πρέπει να το εξηγήσουµε αυτό και πρέπει όλους να µας βάλει σε σκέψεις. Θα αναφέρω µόνο δύο περιστατικά, γιατί οι απεργίες διεξάγονται σε όλες τις ελεύθερες κοινωνίες. Πριν λίγους µήνες στη Γερµανία, το µεγαλύτερο συνδικάτο του κόσµου, το συνδικάτο µεταλλοβιοµηχανίας, έκανε απεργία, η οποία διήρκεσε σχεδόν είκοσι µέρες, ζητώντας µείωση του εβδοµαδιαίου ωραρίου. Η α- περγία κατέληξε σε πλήρη αποτυχία. Αµέσως όλη η διοίκηση αυτού του µεγάλου συνδικάτου αντικαταστάθηκε από τη γενική συνέλευση και ζήτησαν το λόγο οι εργαζόµενοι πώς µία τέτοια διοίκηση αποφάσισε µία τέτοια απεργία, χωρίς να λαβαίνει υπόψη της παραµέτρους που υπήρχαν τότε στην κοινωνία. Το ζήτηµα της καταχρηστικής απεργίας τίθεται εκ των πραγµάτων, όταν ο δικαστής καλείται να κρίνει το νόµιµο ή παράνοµο χαρακτήρα της α- περγίας. Το ζητούµενο για µας είναι ο τρόπος που καλείται να κρίνει ο
3 δικαστής, όπως παγίως έχει καθιερωθεί, και είναι η περίφηµη αρχή της αναλογικότητας. Αυτά τα στοιχεία έχει µπροστά του ο δικαστής κατά την κρίση του: το διεκδικούµενο από τους απεργούς, είτε µισθός είναι, είτε βελτίωση όρων εργασίας και τη ζηµία που προκαλεί η απεργία στο κοινωνικό σύνολο και στον εργοδότη. εν πρέπει να ξεχνάµε ότι το Σύνταγµα προστατεύει το δικαίωµα απεργίας και για τους εργαζόµενους στις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας και στα Ν.Π..., αλλά εκεί βάζει ένα µεγάλο περιορισµό: «η απεργία δεν µπορεί να στερεί το κοινωνικό σύνολο από τις υπηρεσίες εκείνες που καλύπτουν στοιχειώδεις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου». Και εξ αυτού του λόγου, βέβαια, συµπεραίνουν οι συνταγµατολόγοι ότι αυτή η συνταγµατική προστασία του δικαιώµατος απεργίας εξουσιοδοτεί το νοµοθέτη να προβλέψει για την άσκηση του δικαιώµατος απεργίας στις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας ευρύτερους περιορισµούς. Το ζητούµενο είναι πώς ο δικαστής θα εφαρµόσει την αρχή της αναλογικότητας. Είναι γεγονός και αυτό δεν µπορεί να το αµφισβητήσει κανείςότι η απεργία από τη φύση της προκαλεί ζηµιά. Αυτό σηµαίνει: αφού προκαλεί ζηµιά, πρέπει εκ προοιµίου να δεχθεί κανείς ότι κάθε απεργία, έστω κι αν προκαλεί µεγάλη ζηµιά, είναι παράνοµη. Νοµίζω ότι το συ- µπέρασµα αυτό δεν το βγάζει κανείς, έστω κι αν θέλει προς αυτή την κατεύθυνση να σκεφθεί. Βέβαια οι µεγάλες επιφυλάξεις για την αρχή της αναλογικότητας - όχι µόνο στην Ελλάδα, αυτά τα προβλήµατα απασχολούν όλες τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης - είναι πώς θα κάνεις αυτό το συσχετισµό, πώς θα συγκρίνει ο δικαστής, ή ο οποιοσδήποτε, τα αιτήµατα της απεργίας µε τη ζηµιά που προκαλείται στον εργοδότη και στο κοινωνικό σύνολο. Τα αιτήµατα της απεργίας δεν µπορεί καταρχήν να τα κρίνει, διότι δεν µπορεί κανείς να βάλει έναν έλεγχο εκ προοιµίου στη συνδικαλιστική δράση και στις διεκδικήσεις των εργαζοµένων. Συνδικαλιστικό δικαίωµα σηµαίνει ότι έχω το δικαίωµα να διεκδικώ αυτά που νοµίζω ότι είναι αναγκαία για τη βελτίωση των όρων και των συνθηκών εργασίας. Στη Γερµανία είναι παγίως καθιερωµένη η νοµολογία ότι η αρχή της α- ναλογικότητας είναι ίσως το µοναδικό κριτήριο, προκειµένου να ελέγξουµε αν το δικαίωµα απεργίας ασκείται καταχρηστικά. Προκειµένου να αποφύγουν αυτό τον έλεγχο της συλλογικής αυτονοµίας και των διεκδικήσεων των εργαζοµένων, στη στάθµιση αυτή δεν συνεκτιµούν τα αιτή- µατα των απεργών, εκτιµούν µόνο τη ζηµιά του κοινωνικού συνόλου και τη ζηµιά βεβαίως της επιχείρησης. Αν η ζηµιά αυτή είναι αφόρητη, αν παραδείγµατος χάρη µία επιχείρηση πάθει µία ανεπανόρθωτη ζηµιά, ή θα
4 κλείσει, ή θα χάσει εντελώς την ανταγωνιστικότητά της, οπότε στο µέλλον δεν θα µπορέσει να γίνει ανταγωνιστική και να ξαναµπεί στην αγορά, ή αν είναι υπερβολική επίσης ζηµιά που για πολλά χρόνια δεν θα επιτρέψει σε αυτή την επιχείρηση να λειτουργήσει σαν µία υγιής επιχείρηση, θεωρείται µόνο εξ αυτού του λόγου καταχρηστική, χωρίς να συνεκτιµούν τα αιτήµατα των απεργών. Επειδή, όµως, και αυτή η σύγκρουση είναι µονόπλευρη, γι αυτό το λόγο εκεί υποστηρίζεται ότι δεν µας ενδιαφέρει τόσο η σύγκριση, η συσχέτιση παροχής και αντιπαροχής, αλλά µας ενδιαφέρει µέσω της σύγκρισης αυτής να δούµε αν η απεργία είναι αναγκαία για να αποκατασταθεί µία διαπραγµατευτική ισορροπία µεταξύ των δύο πλευρών, αν, δηλαδή, µε την απεργία αποκαθίσταται αυτή η ισορροπία µεταξύ των δύο πλευρών, ώστε να µπορεί να γίνει λόγος για ελεύθερες διαπραγµατεύσεις και για µία ελεύθερη ρύθµιση των όρων εργασίας τους. υστυχώς, στην Ελλάδα έχουµε αποφάσεις κυρίως Πρωτοδικείων και µερικές σηµαντικές αποφάσεις Εφετείων. Επειδή οι περισσότερες απεργίες δεν φθάνουν στον Άρειο Πάγο, δεν έχουµε µία διαµορφωµένη και πλούσια νοµολογία του Αρείου Πάγου. Ίσως η εικόνα ήταν διαφορετική αν οι υποθέσεις πήγαιναν στον Άρειο Πάγο, οπότε κρίνοντας ο Άρειος Πάγος µε νηφαλιότητα πολύ µετά από την πραγµατοποίηση των απεργιών, ίσως τότε τα κριτήρια να ήταν ελαφρώς διαφορετικά. Πιστεύω ότι θα είχαµε σε µερικές περιπτώσεις τουλάχιστον διαφορετικές λύσεις. Εκεί που η σύγκριση είναι αδύνατη - και το οµολογούν όλα τα Ανώτατα ικαστήρια όλων των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης - είναι ότι δεν µπορεί να γίνει συσχέτιση εύκολα των αιτηµάτων της απεργίας και της βλάβης του κοινωνικού συνόλου. Με τί κριτήρια, πώς θα συσχετίσει ο δικαστής τη βλάβη του κοινωνικού συνόλου; Μία άποψη λέει, αφού διαθέτει προσωπικό ασφαλείας το σωµατείο δεν τίθεται θέµα καταχρηστικότητας. Το προσωπικό ασφαλείας καλύπτει εκ προοιµίου τις βασικές ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, οπότε µπορεί να σκεφθεί κανείς ότι µπορεί να υπάρχει καταχρηστικότητα. Η εικόνα, όµως, δεν είναι αυτή. Στην πραγµατικότητα, όταν έχουµε απεργία πλήττει το κοινωνικό σύνολο. Στις περιπτώσεις αυτές κατά κανόνα οι απεργίες βγαίνουν καταχρηστικές. Πάντως, στην εκτίµηση τα κριτήρια που λαµβάνονται υπόψη είναι το ε- πίπεδο των αποδοχών και των όρων εργασίας που έχουν οι εργαζόµενοι. Και συνήθως συµβαίνει και αυτό: για εργαζόµενοι που είναι ρετιρέ, διεξάγουν και πολύ σκληρές απεργίες, δεν µπορεί να µη συνεκτιµήσει ο δικαστής το επίπεδο των αµοιβών, πότε ο εργαζόµενος πήρε την τελευταία αύξηση εννοούµε το γενικό επίπεδο όρων εργασίας και αµοιβών που ι- σχύει σε µία κοινωνία- για την κατάσταση της επιχείρησης, το χρόνο που πραγµατοποιείται η απεργία, αν η εταιρεία βρίσκεται σε µία φάση εξυγί-
5 ανσης και δαπανούνται µεγάλα χρηµατικά ποσά από το κράτος για την εξυγίανσή της. Και αυτό παίζει ρόλο. Και βεβαίως στη χώρα µας έχουµε και την άλλη µεγάλη κατηγορία απεργιών που στρέφεται κατευθείαν κατά του κράτους και ζητά από το κράτος τη λήψη νοµοθετικών µέτρων, προκειµένου να ικανοποιηθούν τα αιτήµατα των απεργών, όπως συµβαίνει, όπως είπε και ο κ. Καζάκος, στην πρόσφατη απεργία που διεξάγεται στην ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑ. Κι εκεί έχει εκδοθεί νόµος, ο οποίος προβλέπει αυτή την ιδιωτικοποίηση και το πώς θα µετεξελιχθεί. Νοµίζω ότι το θέµα είναι µεγάλο και θα µπορούσε κανείς να πει περισσότερα. Ευχαριστώ.