4η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΙΤΛΟΣ Το βυζαντινό κράτος μεγαλώνει και φτάνει στα παλιά σύνορα της αυτοκρατορίας ΕΚΤΙΜΩΜΕΝΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ 2 διδακτικές ώρες ΤΑΞΗ: Ε ΕΜΠΛΕΚΩΜΕΝΕΣ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Ιστορία-Γλώσσα ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ: Καλλιόπη Κοματιανού ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ & ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΗ ΥΛΙΚΟΤΕΧΝΙΚΗ ΥΠΟΔΟΜΗ Η συγκεκριμένη δραστηριότητα θα υλοποιηθεί σε τμήμα της Ε τάξης του δημοτικού σχολείου στο εργαστήριο της πληροφορικής. Οι μαθητές Θα χωριστούν σε δυάδες. Κάθε ομάδα θα έχει στη διάθεση της έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Επίσης, θα χρησιμοποιηθεί και ένας βιντεοπροβολέας για την επίδειξη, από το δάσκαλο, της χρήσης του περιβάλλοντος του cmaptools Απαραίτητα εργαλεία επεξεργασίας του μαθήματος αποτελούν, επίσης, η πηγή και οι χάρτες. ΓΝΩΣΤΙΚΑ ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΑ Όσον αφορά τη διαδικασία επεξεργασία του θέματος: Οι μαθητές ήδη γνωρίζουν από προηγούμενα μαθήματα ποιοι άλλοι αυτοκράτορες επιχείρησαν στο παρελθόν επέκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (Κωνσταντίνος, Θεοδόσιος) και τα προβλήματα που αντιμετώπισαν για την διοίκηση της. Όσον αφορά τις γνώσεις τους για τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και του λογισμικού: Οι μαθητές δεν γνωρίζουν το περιβάλλον χρήσης του cmaptools για την κατασκευή εννοιολογικών χαρτών. Όσον αφορά τη μαθησιακή διαδικασία: Η χρήση εννοιολογικού χάρτη στον πίνακα χρησιμοποιείται αρκετά συχνά καθώς αποτελεί πολύ καλό τρόπο οργάνωσης των πληροφοριών των μαθημάτων της ιστορίας. Στην συγκεκριμένη δραστηριότητα η δημιουργία του εννοιολογικού χάρτη θα γίνει από τους ίδιους τους μαθητές. 1
ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Ως προς το γνωστικό αντικείμενο: Να γνωρίσουν οι μαθητές τις πολεμικές ενέργειες των βυζαντινών για την ανάκτηση των κατακτημένων περιοχών και την επέκταση της αυτοκρατορίας ως τα παλιά της σύνορα. Ως προς τη χρήση Νέων Τεχνολογιών: Να γνωρίσουν ορισμένες από τις δυνατότητες και χρήσεις του Η/Υ Να εξοικειωθούν με το περιβάλλον χρήσης του cmaptools Να αναπτύξουν θετική στάση απέναντι στον υπολογιστή ως περιβάλλον εργασίας. Ως προς τις δεξιότητες: Να εκτιμήσουν τις ενέργειες του Ιουστινιανού και να τις συγκρίνουν με του Θεοδοσίου. Να αξιολογήσουν τα θετικά και τα αρνητικά αποτελέσματα αυτών των πολεμικών επιχειρήσεων. Να εξασκηθούν στο σχεδιασμό εννοιολογικού χάρτη. Να εκφραστούν οι μαθητές μέσα από εννοιολογικούς χάρτες και να οργανώσουν τις ιδέες τους. Να αναπτύξουν δεξιότητες συνεργασίας και επικοινωνίας μέσα σε ένα κλίμα αποδοχής και αλληλοκατανόησης. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο τίτλος του μαθήματος και ο προοργανωτής προϊδεάζουν τους μαθητές για το θέμα και τους βοηθούν να κατανοήσουν τα ιστορικά γεγονότα που ακολουθούν. Η διδακτική προσέγγιση του μαθήματος γίνεται με τη μορφή συζήτησης μέσω κατάλληλων ερωτήσεων περιγραφής των ιστορικών γεγονότων που αφορούν τον τόπο, το χρόνο, τα πρόσωπα και τις ενέργειες τους και στη συνέχεια ερωτημάτων αιτιολόγησης τους ( γιατί συνέβησαν;) και αξιολόγησης τους (συνέπειες και επιπτώσεις). Στη συνέχεια της δραστηριότητας εφαρμόζεται η συνεργατική μάθηση καθώς οι μαθητές εργάζονται σε δυάδες για τη δημιουργία εννοιολογικού χάρτη του μαθήματος. Ο δάσκαλος λειτουργεί ως σύμβουλος, καθοδηγητής.είναι αυτός που ελέγχει τη διαδικασία και με κατάλληλες ερωτήσεις και σαφείς οδηγίες την προωθεί. Ενθαρρύνει τη συνεργασία των μαθητών και φροντίζει να υπάρχει κλίμα ευχάριστο κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας. 2
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕ ΤΠΕ/ΛΟΓΙΣΜΙΚΟ Σκοπός της διδασκαλίας του μαθήματος της ιστορίας είναι η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης και της ιστορικής συνείδησης.(δεππσ,2003). Για την ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης, θα πρέπει οι μαθητές μαζί με τις ιστορικές γνώσεις, να κατανοούν ιστορικούς όρους και ιστορικές έννοιες, να τις συσχετίζουν και να καταλήγουν σε δυνητικές γενικεύσεις. Με άλλα λόγια να καταστούν ιστορικά εγγράμματοι (ιστορικός εγγραμματισμός). Αυτό σημαίνει ότι ανάλογα με την ηλικία και το πνευματικό τους επίπεδο, να είναι σε θέση να παρακολουθούν και να κατανοούν τη γλώσσα του ιστορικού κειμένου γραμμένου με ιστορικούς κώδικες, να κατέχουν τη βασική εννοιολογική δομή της ιστορίας (έννοιες συσχετίσεις, γενικεύσεις) και να αποκτήσουν σε κάποιο βαθμό τον τρόπο του «σκέπτεσθαι» του ιστορικού, να καλλιεργήσουν παρόμοιες δεξιότητες (αξιοποίηση ιστορικών πηγών) και να οικοδομήσουν αξίες, στάσεις και συμπεριφορές που είναι κοινωνικά αποδεκτές. (Παπαγρηγορίου 2005). Οι χάρτες εννοιών αποτελούν μια εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας (Φουρτούνη, Κομματάς, Αλεξανδράτος, Ράπτης 2006) που, αφενός μεν, εκμεταλλεύεται την έμφυτη τάση των παιδιών για δημιουργία και έκφραση, αφετέρου δε, συνάδει με τις σύγχρονες θεωρήσεις της μάθησης που δίνουν έμφαση στον προσωπικό τρόπο που ο καθένας μας δομεί τη γνώση, ανάλογα με τις προϋπάρχουσες εμπειρίες, αναπαραστάσεις και ιδέες του. (Ausubel 1968) Βασικά χαρακτηριστικά ενός χάρτη είναι οι κόμβοι και οι σύνδεσμοι. Οι κόμβοι αναπαριστούν τις έννοιες ( αντικείμενα ή γεγονότα) και οι σύνδεσμοι προσδιορίζουν τις σχέσεις μεταξύ των εννοιών ( ή αιτίες που προκαλούν το γενονός). Οι έννοιες αντιπροσωπεύονται σε μια ιεραρχική μορφή με τις γενικότερες στην κορυφή ή στο κέντρο του χάρτη και τις πιο λεπτομερείς και συγκεκριμένες σε βαθύτερο επίπεδο. Οι συνδέσεις μεταξύ των εννοιών γίνονται με τόξα ή γραμμές και μπορεί να είναι μονόδρομες, αμφίδρομες ή μη κατευθυντικές.(novak & Gowin 1984, Novak 1998) Η χαρτογράφηση εννοιών αποτελεί ισχυρό εργαλείο μάθησης και διευκολύνει τη «μάθηση με νόημα», γιατί χρησιμεύει ως μοντέλο που βοηθά στην οργάνωση και τη δόμηση της γνώσης ακόμη κι αν αυτή είναι χτισμένη κομμάτικομμάτι. Επιπλέον βοηθά στη διατήρηση της γνώσης για μεγάλη χρονική περίοδο.(φουρτούνη κ. συν. 2006) Ένα μεγάλο πλεονέκτημα χρήσης εννοιολογικών χαρτών είναι ότι παρέχουν μια οπτική εικόνα των θεμάτων υπό εξέταση σε μια συνεκτική μορφή στην οποία μπορεί να επικεντρώσει κανείς πολύ εύκολα. 3
Μπορούν πολύ εύκολα να διαβαστούν με τη μορφή επανάληψης οποιαδήποτε στιγμή. αυτών. Όπως γίνεται φανερό κατά αυτό τον τρόπο η εκμάθηση γίνεται μια ενεργή διαδικασία, καθόλου παθητική. Η χρήση εννοιολογικού χάρτη βοηθά στη βελτίωση της μάθησης και της απόδοσης των μαθητών στην κατανόηση/ανάγνωση κειμένων. (Ευαγγελία Γουλή, Αγορίτσα Γόγουλου και Μαρία Γρηγοριάδου) Ως μαθησιακό και γνωστικό εργαλείο, ο εννοιολογικός χάρτης προάγει και αναπτύσσει τις στοχαστικές διαδικασίες που είναι απαραίτητες για την ουσιαστική μάθηση (Jonassen κ. συν. 1997) βοηθώντας το μαθητή να αναδομήσει και να συνθέσει τις γνώσεις που ήδη κατέχει, να ορίσει και να διευκρινίσει συνδέσεις μεταξύ των εννοιών και να συσχετίσει τις έννοιες με όσα ήδη γνωρίζει. (Βοσνιάδου 2002) Το βασικό πλεονέκτημα της εννοιολογικής χαρτογράφησης, ως εργαλείου που βοηθά τους μαθητές να οργανώνουν καλύτερα τα γνωστικά τους σχήματα, αποκτά νέα δυναμική αποτελεσματικότητα όταν γίνεται με τη χρήση υπολογιστών. (Jegede, O. J., Alaiyemola, F.F. & Okebukola, 1990) Τα παιδιά ανταποκρίνονται θετικά στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και προσαρμόζονται πολύ γρήγορα. ( Παναγιωτόπουλος 1998) Η ανάπτυξη εννοιολογικών χαρτών μέσω υπολογιστών σε σχέση με τι συμβατικές μεθόδους (με χαρτί και μολύβι) έχει αρκετά πλεονεκτήματα. Δίνει τη δυνατότητα σε μαθητές και εκπαιδευτικούς να σχεδιάζουν εύκολα εννοιολογικούς χάρτες και να κάνουν αλλαγές στο περιεχόμενο και τη δομή τους. Ακόμη, οι μαθητές είναι εύκολο να δημιουργήσουν πολύπλοκους και εκτεταμένους εννοιολογικούς χάρτες που ξεπερνούν σε έκταση μια τυπική σελίδα και επεκτείνονται ή τροποποιούνται εύκολα και γρήγορα. Επίσης, τα λογισμικά εννοιολογικής χαρτογράφησης ενσωματώνουν δυνατότητες εισαγωγής εικονιδίων ή άλλων αντικειμένων, καθώς και δυναμικής διασύνδεσης με το διαδίκτυο με στόχο την παροχή πρόσθετων πληροφοριών. (Τζιμόγιαννης & Σιορέντα 2007) Το cmaptools είναι ένα ελεύθερο λογισμικό το οποίο εκτελείται τοπικά και είναι ένα περιβάλλον δόμησης και τοπικής διαχείρισης εννοιολογικών χαρτών. Ο χρήστης μπορεί εύκολα να δημιουργήσει έναν χάρτη δημιουργώντας με ένα κλικ κόμβους στα σημεία που θέλει και συνδέοντάς τους με γραμμές και βέλη. Κάθε κόμβος μπορεί να περιέχει συνδέσεις σε πηγές που βρίσκονται οπουδήποτε στο διαδίκτυο ή στο προσωπικό του αρχείο. Οι συνδέσεις με αυτές τις πηγές επιδεικνύονται ως εικονίδια κάτω από τις έννοιες. Η διεπαφή χρήστη και η λειτουργικότητα του cmaptools έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να είναι ένα πρόγραμμα κατάλληλο για παιδιά και αρχάριους χρήστες που δεν έχουν μεγάλη τεχνογνωσία, αλλά και αρκετά ισχυρό για να υποστηρίξει δραστηριότητες κάθε δυσκολίας. Το cmaptools παρέχει ακόμη μια πληθώρα χαρακτηριστικών για χρήση των εννοιολογικών χαρτών σε διαφορετικές φάσεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας που επιτρέπει στους χρήστες να: 4
συνδέσουν διαφορετικούς εννοιολογικούς χάρτες μεταξύ τους δημιουργώντας ένα Γνωστικό Μοντέλο, το οποίο είναι συλλογή από διαφορετικούς εννοιολογικούς χάρτες με ποικίλες συνδέσεις ο καθένας αναζητήσουν πληροφορίες βασιζόμενοι σε έναν εννοιολογικό χάρτη, για να μάθουν περισσότερα για ένα θέμα, οδηγούμενοι σε ένα βελτιωμένο χάρτη με συνδεδεμένες πηγές. συγκρίνουν δύο χάρτες δημιουργήσουν μια παρουσίαση επιλέγοντας κάθε φορά συγκεκριμένα τμήματα του χάρτη. vα απεικονήσουν τμηματικά έναν χάρτη και τις σχετιζόμενες πηγές του Μέσα από αυτές τις λειτουργίες εννοιολογικός χάρτης μπορεί να γίνει μια κεντρική οδός γύρω από την οποία συγκεντρώνονται διάφορες δραστηριότητες της μαθησιακής διαδικασίας..( Γεωργίου Μ. 2009) Στην συγκεκριμένη δραστηριότητα ο εννοιολογικός χάρτης που θα κατασκευαστεί από τους μαθητές θα χρησιμοποιηθεί ως μέσο αξιολόγησης του βαθμού κατανόησης του μαθήματος που διδάχτηκαν. 5
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ Ο τίτλος του μαθήματος και ο προοργανωτής προϊδεάζει τους μαθητές για το θέμα και τους βοηθά στην κατανόηση του κειμένου που ακολουθεί. Η επεξεργασία του μαθήματος γίνεται με διαλογική μορφή όπου οι μαθητές αφού προηγουμένως διαβάσουν σιωπηρά το κείμενο απαντούν σε ερωτήματα που περιγράφουν τα γεγονότα,( Τι έγινε; Πού; Πώς; Ποιος;), τα αιτιολογούν (γιατί;)και τα αξιολογούν (συνέπειες και επιπτώσεις). Στη συνέχεια γίνεται ολιγόλεπτη επίδειξη από το δάσκαλο χρήσης του περιβάλλοντος του cmaptools σε όλους τους μαθητές με τη βοήθεια του βιντεοπροβολέα. Με απλά λόγια εξηγούνται τα βασικά συστατικά ενός εννοιολογικού χάρτη ( κόμβος, σύνδεσμος, συνδετική λέξη ή φράση). Ο εννοιολογικός χάρτης του μαθήματος ξεκινά από το δάσκαλο που δείχνει με τη βοήθεια του βιντεοπροβολέα στους μαθητές τον κεντρικό κόμβο που αποτελεί και το κεντρικό θέμα (π.χ οι ενέργειες του Ιουστινιανού) και προτρέπει τους μαθητές να τοποθετήσουν ακτινωτά από τον κεντρικό κόμβο επιμέρους βασικές έννοιες σχετικές με την κεντρική έννοια-κόμβο και να δημιουργήσουν τους δικούς τους εννοιολογικούς χάρτες μέσα στην ομάδα τους συνεργαζόμενα τα μέλη κάθε ομάδας. Έτσι ενισχύεται η αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της ομάδας και ενδυναμώνεται η μάθηση.( Ματσαγγούρας Η. 2000) Ο εννοιολογικός χάρτης κάθε ομάδας αποθηκεύεται σε εξωτερικό σκληρό δίσκο ο οποίος τοποθετείται στον υπολογιστή που είναι συνδεδεμένος με βιντεοπροβολέα προκειμένου όλοι οι μαθητές να έχουν οπτική επαφή με τους χάρτες. Την ώρα που η μία ομάδα παρουσιάζει το χάρτη της οι άλλες ομάδες μπορούν να κρατούν σημειώσεις, ώστε στο τέλος να γίνει σχολιασμός του χάρτη τόσο από το δάσκαλο όσο και από τα μέλη των άλλων ομάδων. Δίνεται χρόνος στους μαθητές να αναπροσαρμόσουν το χάρτη της ομάδας τους, συμπληρώνοντας ή διορθώνοντας τυχόν λάθη ή ελλείψεις που είχαν επισημανθεί κατά την παρουσίαση. Η κάθε ομάδα εκτυπώνει το δικό της εννοιολογικό χάρτη και κάθε μαθητής παίρνει το χάρτη που δημιούργησε με την ομάδα του. 6
ΕΠΕΚΤΑΣΗ Εάν υπάρχει χρόνος μπορεί να δοθεί στους μαθητές το παρακάτω ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. Ακόμη, με τη βοήθεια του εννοιολογικού χάρτη, οι μαθητές,επισημαίνοντας τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία των πολέμων του Ιουστινιανού, μπορούν να κάνουν και άλλες εκτιμήσεις από αυτές που αναφέρονται στο βιβλίο, για τις επιπτώσεις τους. Μπορούμε, επίσης, να συζητήσουμε με τους μαθητές για τη διαχρονική διάσταση των γεγονότων ρωτώντας τους αν και σήμερα υπάρχουν διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των κρατών(ποιων; και πότε;), αν συνάπτονται συνθήκες και για ποιο σκοπό (για ειρήνευση, για ένταξη νέων κρατών σε διεθνείς ενώσεις π.χ. Ευρωπαϊκή Ένωση, για συμφωνίες οικονομικού περιεχομένου κά ) και αν γίνονται πολεμικές συγκρούσεις (πότε; και γιατί;). Τέλος, μπορούν να αναπτύξουν σε ομάδες το δικό τους εννοιολογικό χάρτη για τα αποτελέσματα της ειρήνης. 7
1. Ο θεοδόσιος Α χώρισε, το 395 μ.χ., την αυτοκρατορία σε Ανατολική και Δυτική. Ο Ιουστιανιανός, εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα, την επανένωσε. Συγκρίνετε τις αποφάσεις των αυτοκρατόρων και σχολιάστε τα αποτελέσματα που είχε καθεμιά. 8
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ιστορία Ε Δημοτικού Στα βυζαντινά χρόνια, Βιβλίο μαθητή Ιστορία Ε Δημοτικού Στα βυζαντινά χρόνια, Βιβλίο Εργασιών Ιστορία Ε Δημοτικού Στα βυζαντινά χρόνια, Βιβλίο δασκάλου Βοσνιάδου Σ. (2002), «Πώς μαθαίνουν οι μαθητές», Διεθνής Ακαδημία της Εκπαίδευσης-Διεθνές Γραφείο Εκπαίδευσης της Unesco, Gutenberg, Πανεπιστημιακά Γεωργίου Μ. (2009) «Εφαρμογή και ζητήματα ένταξης των εννοιολογικών χαρτών στο πλαίσιο προγράμματος σπουδών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση» Γουλή Ε., Γόγολου Α., Γρηγοριάδου Μ. «Ο Εννοιολογικός Χάρτης στην Εκπαιδευτική ιαδικασία του µαθήµατος της Πληροφορικής: Μια Πιλοτική ιερεύνηση» ΔΕΠΠΣ (2003) Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών, ΦΕΚ, Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών Ιστορίας Δημοτικού, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Ματσαγγούρας Η. (2000), «Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση», Αθήνα: Γρηγόρης Παναγιωτόπουλος Χ. (1998), «Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής και το εκπαιδευτικό λογισμικό», Στο: Κόκκος Α., Λιοναράκης Α.,Ματραλής Χ. (επιμ.), Ανοιχτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση: Το εκπαιδευτικό υλικό και οι νέες τεχνολογίες, Τόμος Γ, Πάτρα: ΕΑΠ Παπαγρηγορίου Γ. (2005) «Η διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας στο Δημοτικό Σχολείο με βάση το ΔΕΠΠΣ, τα ΑΠΣ και τα νέα βιβλία ιστορίας για το Δημοτικό», Στο : Επιμόρφωση Σχολικών Συμβούλων Πρωτοβάθμιας και Προσχολικής Εκπαίδευσης στο ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ, Αθήνα: ΥΠΕΠΘ Φορτούνη Τ., Κομματάς Ν., Αλεξανδράτος Γ., & Ράπτη Α., (2006), «Οι Χάρτες Εννοιών στο Σχολείο», Αθήνα: Ατραπός Ausubel D. (1968), «Educational psychology: A Cognitive View», New York: Holt Rinehart and Winston. Jegede, O. J., Alaiyemola, F.F. & Okebukola, P.A.O. (1990), «The effect of concept mapping on students anxiety and achievement in biology», Journal of Novak J. (1998), «Learning Creating and Using Knowledge: Concert Maps as Facilitative Tools in Schools and Corporations» Laurence Erlbaum Associates Research in Science Teaching, 27(10), 950-960 Cmaptools-Βοήθεια. 9
10