à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê
Σειρά: Υγεία Copyright κειμένου 2013: Δρ Νικηφόρος Κλήμης Παραγωγή: MINΩAΣ A.E.E. 1η έκδοση: Απρίλιος 2013 Eπιμέλεια κειμένου: Κατερίνα Καπνίση Σχεδιασμός εξωφύλλου Σελιδοποίηση: Δήμητρα Μυτσκίδου Copyright για την παρούσα έκδοση: Εκδόσεις MINΩAΣ Τ.Θ. 504 88, 141 10 N. Hράκλειο, AΘHNA τηλ.: 210 27 11 222 fax: 210 27 11 056 www.minoas.gr e-mail: info@minoas.gr ISBN 978-618-02-0048-5
Ùìá ôá íùóôéëà çéá ôï óôüõï
Δρ Nικηφόρος Κλήμης Ùìá ôá íùóôéëà çéá ôï óôüõï
Στη μητέρα μου, με παντοτινή αγάπη
¹ª 01 Ĺ Ìû Á ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 15 1. ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΜΑΣΤΟΥ... 17 Ανατομία... 17 Αγγείωση του μαστού... 18 Φυσιολογικές μεταβολές του μαστού... 19 2. ΚΑΛΟΗΘΕΙΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ... 21 Ινοαδενώματα...21 Kύστη μαστού...22 Θήλωμα... 23 Λίπωμα... 23 Ινοκυστικές αλλαγές... 24 Πόνος στον μαστό (μασταλγία)... 24 Έκκριμα θηλής (εκροή υγρού από θηλή)... 25 Εισολκή θηλής... 26 Αλλοιώσεις του δέρματος... 26 Φλεγμονές... 27 Διαταραχές ανάπτυξης... 28 3. ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ... 31 Ιστορικό... 31 Φυσική εξέταση... 31 Επισκόπηση... 31
à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê Ψηλάφηση... 32 Πρόληψη για τον καρκίνο του μαστού... 32 Αυτοεξέταση... 32 Προληπτικός έλεγχος... 33 Διαγνωστικός έλεγχος... 34 Μαστογραφία... 34 Υπερηχογράφημα μαστού... 35 Μαγνητική μαστογραφία/mri... 36 Έλεγχος εκρίμματος θηλής... 36 Αναρροφητική παρακέντηση με λεπτή βελόνη/fna... 36 Ιστολογική εξέταση... 37 Τεστ ΠΑΠ μαστού/naf... 39 4. ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ... 41 Iστορική αναδρομή... 41 Συμπτώματα... 42 Επιδημιολογία και παράγοντες επικινδυνότητας... 42 Διατροφή και τρόπος ζωής... 44 Kληρονομικός καρκίνος και γονίδια... 46 Κλινική σημασία των γονιδίων BRCA1 και BRCA2... 47 Διεξαγωγή γενετικής ανάλυσης BRCA1 και BRCA2... 47 Προγνωστικές παράμετροι στον καρκίνο του μαστού... 48 Παθολογοανατομικοί χαρακτήρες των κακοήθων όγκων του μαστού... 48 Σταδιοποίηση... 49 Θεραπευτική αντιμετώπιση... 51 Χειρουργική θεραπεία... 51 Αποκατάσταση του μαστού... 58 Διαγνωστικοί και θεραπευτικοί δείκτες καρκίνου του μαστού... 59 Καρκινικοί δείκτες μαστού... 59 Ιστολογικοί και προγνωστικοί παράγοντες του καρκίνου του μαστού... 60 Oncotype... 63 Mammaprint Τest... 63 Επικουρική θεραπεία... 64 Παρακολούθηση... 72
Ĺ Ìû Á Έλεγχος γυναικών υψηλού κινδύνου... 74 Ειδικές περιπτώσεις... 75 Tριπλά αρνητικός καρκίνος μαστού/tnbc... 75 Καρκίνος μαστού στην εγκυμοσύνη... 76 Η γονιμότητα μετά τον καρκίνο του μαστού... 78 Καρκίνος του μαστού στον άνδρα... 79 Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του καρκίνου του μαστού... 80 Επίδραση στη θηλυκότητα και τη σεξουαλικότητα... 80 Μηχανισμοί προσαρμογής και αντιμετώπισης του καρκίνου του μαστού... 80 Ο ρόλος του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος... 81 5. ΦΥΣΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ... 83 Διατροφή... 83 Ένας πιο υγιεινός τρόπος ζωής... 91 Εναλλακτικές θεραπείες ενάντια στις παρενέργειες... 97 Βελονισμός... 97 Αρωματοθεραπεία... 97 Βοτανοθεραπεία Ιδιότητες των βοτάνων... 98 Γιόγκα...101 Ομοιοπαθητική...101 6. ΝΕΟΤΕΡΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΙΣΙΟΔΟΞΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ...103 Νέα αιματολογική εξέταση ως προγνωστικό μέσo...103 Ο ρόλος της ανοσοθεραπείας...104 Ιντερφερόνες...105 Ιντερλευκίνες...105 Αυξητικοί παράγοντες...105 Εμβόλια...105 Μονοκλωνικά αντισώματα...106 Ο παράγοντας «ινσουλίνη»...106 Ο ρόλος της μετφορμίνης...107 Η συμβολή των πολύτιμων μετάλλων...107 Η αντίσταση στη χημειοθεραπεία...109 7. Ο ΜΑΣΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΘΗΛΑΣΜΟ...111
à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê Kύηση...111 Θηλασμός...112 8. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΜΑΣΤΟΥ...113 Αισθητικές επεμβάσεις...114 Ανόρθωση...114 Μεγέθυνση...115 Σμίκρυνση...116 Αντιμετώπιση γυναικομαστίας...118 Ενθέματα Προθέσεις μαστού (Μύθοι και πραγματικότητα)...119 Ποιο είναι το κατάλληλο ένθεμα;...120 Επιπλοκές...121 Οδηγίες και χρήσιμες συμβουλές σχετικά με τα ενθέματα...122 Συμβουλές για να διατηρήσετε τον μαστό σας νεανικό...123 Μικρά καθημερινά μυστικά...124 Συνήθη αισθητικά προβλήματα...126 Xαλάρωση...126 Kηλίδες...126 Pαγάδες...126 9. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ...129 10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...137 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ...139
¹ª 01 ¹ª Ο ΜΑΣΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΚΑΙ ΑΙΩΝΙΟ ΣΥΜΒΟΛΟ της γυναικείας φύσης, που σχετίζεται άμεσα με τη θηλυκότητα, την ομορφιά, τον έρωτα, τη γονιμότητα αλλά και την ίδια τη δημιουργία, την ανάπτυξη και τη διατήρηση της ανθρώπινης ζωής. Σεξουαλικό και αισθητικό στολίδι που τυγχάνει θαυμασμού από άνδρες και γυναίκες, το στήθος παίζει ιδιαίτερο ρόλο σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως στην ιατρική, στην τέχνη αλλά και στο εμπόριο. Η ιατρική των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων φανέρωσε ήδη ενδιαφέρον για τη μητέρα που θηλάζει. Υπάρχουν λεπτομερείς συμβουλές για τις αλλαγές που παρουσιάζει το στήθος κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, για τη διατροφή, την άσκηση και τις κατάλληλες μεθόδους θηλασμού. Αντιθέτως η ιατρική του 20ού αιώνα εστιάζει περισσότερο στον καρκίνο του μαστού και, τις τελευταίες δεκαετίες, στην αισθητική του. Στους τομείς της τέχνης και του πολιτισμού γενικότερα, πίνακες που απεικονίζουν γυμνό το ένα ή και τα δύο στήθη, γυμνόστηθα αγάλματα, καθώς και λογοτεχνικά έργα εξυμνούν τον αισθησιακό και ερωτικό χαρακτήρα του. Το στήθος, από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, απέκτησε και εμπορικό ενδιαφέρον καθότι αποτέλεσε προσοδοφόρα πηγή εκμετάλλευσης, με αποτέλεσμα οι γυναίκες να βομβαρδίζονται με διαφημίσεις προϊόντων κάθε τύπου για την υποστήριξη, διαμόρφωση και αύξηση του στήθους τους: κορσέδες, σουτιέν, κρέμες, λοσιόν, ενθέματα σιλικόνης κτλ. Τέλος, από τη μία πλευρά το στήθος συνδέεται με τη μεταμόρφωση του 15
à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê κοριτσιού σε γυναίκα, με τη σεξουαλική έκφραση και την προσφορά ζωής μέσω του θηλασμού, από την άλλη, όμως, η σύνδεσή του με τον καρκίνο και τον θάνατο ολοένα και αυξάνεται. Αν και υπάρχουν αξιόλογα συγγράμματα που αναφέρονται στο στήθος και ιδιαίτερα στον καρκίνο του μαστού και την αντιμετώπισή του, ωστόσο είναι πολύ εκτενή, λιγότερο σχηματικά, ενώ δεν δίνεται έμφαση σε μια πιο φυσική και εναλλακτική προσέγγιση του θέματος. Με το παρόν προστίθεται στην ελληνική βιβλιογραφία ένα έργο περιεκτικό, γραμμένο με τρόπο απλό και κατανοητό, τόσο για τη γυναίκα και κάθε ενδιαφερόμενο αναγνώστη που επιθυμεί να αντλήσει γρήγορα, αξιόπιστες και χρήσιμες πληροφορίες για τα θέματα που αφορούν τον γυναικείο μαστό, όσο και για τον φοιτητή και τον επιστήμονα που ενδιαφέρεται για τον μαστό. Στο βιβλίο αυτό γίνεται αναφορά σε όλες τις παθήσεις που σχετίζονται με τον μαστό και αφιερώνεται ένα μεγάλο μέρος του στην ασθένεια του καρκίνου του μαστού, τη διάγνωση και τη θεραπεία του. Επίσης, η πρόληψη αναφορικά με την υγεία του μαστού της γυναίκας με έμφαση σε φυσικούς και εναλλακτικούς τρόπους φροντίδας καταλαμβάνει σημαντικό τμήμα του βιβλίου. Παράλληλα, εκφράζονται αισιόδοξα μηνύματα σχετικά με πρόσφατα δεδομένα για τους νέους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης του καρκίνου του μαστού, καθώς παρατίθενται και πληροφορίες ως προς τις αισθητικές επεμβάσεις και τις μη επεμβατικές θεραπείες με στόχο την ομορφιά και την υγεία του. 16
¹ª 01 1 Á¹º Ĺ» ªÆÃË OΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΜΑΣΤΟΙ ΕΙΝΑΙ μικροί ή μεγάλοι, μαλακοί ή σκληροί, ομοιογενείς ή ετερογενείς, με διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια του κύκλου όπως και κατά τη διάρκεια της γενετήσιας ζωής. Το σχήμα του μαστού ποικίλλει ανάλογα με τη χρονική περίοδο που διανύει η γυναίκα π.χ. εφηβεία, κύηση, γαλουχία, εμμηνόπαυση. Επίσης, παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία και το μέγεθος και εξαρτάται από το σωματικό βάρος, την παχυσαρκία και την κληρονομικότητα. Μια μικρή ασυμμετρία μεγέθους παρατηρείται πάντως στις περισσότερες γυναίκες εκ κατασκευής. ANATOMIA Οι μαστοί βρίσκονται στην πρόσθια επιφάνεια του θώρακα, στο ύψος μεταξύ της 2ης έως και την 7η πλευρά, και αποτελούνται από δέρμα, άφθονο υποδόριο λίπος, συνδετικό ιστό και μαζικό αδένα. Ζυγίζουν κατά μέσο όρο 150-400 γρ. και μπορεί να φτάσουν ως τα 800 ή και τα 900 γρ. στις θηλάζουσες μητέρες. Είναι σπάνιο και οι δύο μαστοί να είναι απολύτως συμμετρικοί. Ο ένας είναι πάντα κάπως μεγαλύτερος κι αυτή η διαφορά γίνεται ακόμα πιο έντονη έπειτα από την εγκυμοσύνη. Στον μαστό διακρίνονται μια πρόσθια και μια οπίσθια επιφάνεια, καθώς και η περιφέρεια. Η πρόσθια επιφάνεια φέρει τη θηλή και τη θηλαία άλω. Στην κορυφή της θηλής εκβάλλουν 15-20 στόμια, οι γαλακτοφόροι πόροι. Στη θηλαία άλω παρατηρούνται 10-15 μικρά επάρματα, γνωστά ως αδένες του Montgomery. Υπό την επίδραση του ψύχους, της επαφής ή του σεξουαλικού ερεθισμού, οι μυϊκές ίνες που βρίσκονται κάτω από τη θηλή συστέλλονται, και η θηλή φτάνει σε στύση. 17
1 à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê Σ όλη τη διάρκεια της ζωής της ενήλικης γυναίκας, οι μαστοί δεν σταματούν να αλλάζουν μορφή κάτω από την επίδραση των ορμονών κατά τον έμμηνο κύκλο αλλά και με το πέρασμα του χρόνου. Στη διάρκεια της κύησης αυξάνουν σε όγκο τους πρώτους και τους τελευταίους μήνες κι η διάστασή τους μπορεί ακόμα και να τριπλασιαστεί την περίοδο του θηλασμού. Τα ποσοστά λίπους, συνδετικού ιστού και μαζικού αδένα ποικίλλουν σημαντικά από γυναίκα σε γυναίκα, σε σημείο που καθεμία έχει μοναδική «εσωτερική αρχιτεκτονική». Ανάλογα με την επικράτηση συνδετικού ιστού, λίπους ή μαζικού αδένα, η συνοχή του μαστού διαφέρει. Οι γυναίκες που οι μαστοί τους αποτελούνται κυρίως από λιπώδη ιστό θα τους δουν να μειώνονται σε όγκο όταν αδυνατίσουν, ενώ εκείνες που ο μαστός τους αποτελείται κύρως από μαζικό αδένα δεν θα παρατηρήσουν σχεδόν καμία αλλαγή. Οι μαστοί είναι εφοδιασμένοι με αρτηρίες, φλέβες, νεύρα και λεμφαγγεία. 18 ΑΓΓΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ Α. Αρτηρίες Η πλούσια αιμάτωση του μαστού προέρχεται από τις διακλαδώσεις τριών αρτηριών: α) της έσω μαστικής αρτηρίας, β) της πλάγιας ή έξω θωρακικής αρτηρίας και γ) της ακρομυοθωρακικής αρτηρίας. Οι τελευταίες δύο αρτηρίες αποτελούν κλάδο της μασχαλιαίας αρτηρίας. Οι άλλες διακλαδώσεις αρτηριών που αιματώνουν σε πολύ μικρότερο ποσοστό τον μαστό είναι η ανωτάτη θωρακική αρτηρία, κλάδος της μασχαλιαίας, οι διατιτρώντες κλάδοι των μεσοπλεύριων αρτηριών και ορισμένοι μικροί κλάδοι της υποπλατίου αρτηρίας. Β. Φλέβες Ένα μέρος του φλεβικού δικτύου των μαστών παροχετεύεται προς την έσω μαστική φλέβα, ένα άλλο προς τη μασχαλιαία φλέβα, ενώ ένα τελευταίο προς τις μεσοπλεύριες φλέβες. Γ. Λεμφαγγεία Λεμφικές οδοί Η λέμφος παροχετεύεται κυρίως προς τα μασχαλιαία και έσω μαστικά λεμφογάγγλια. Λεμφική παροχέτευση και λεμφαδένες Η λέμ φος παροχετεύεται, δηλαδή εκβάλλει, κατευθύνεται, κυρίως (το 97%) στους μασχαλιαίους αδένες, και κατά 3% στους έσω μαστικούς. Τοπογραφικά, η λέμφος κατευθύνεται προς τα άνω στους υπερκλείδιους, προς τα έξω στους μασχαλιαίους, προς τα έσω στους έσω μαστικούς, και προς τα πίσω μέ σω
Á¹º Ĺ» ªÆÃË 1 των θωρακικών μυών στους κορυφαίους λεμφαδένες. Επομένως, υπάρχουν κλινικά τρεις ομά δες λεμφαδένων: α) οι υπερκλείδιοι, β) οι μα σχαλιαίοι με τους Rotter και γ) οι έσω μαστικοί. Χειρουργικά, η ομάδα των μασχαλιαίων λεμφαδένων διαφοροποιείται κατά επίπεδα: Επίπεδο Ι: Λεμφαδένες της μασχάλης (έ ξω από το χείλος του ελάσσονος θωρακικού μυός). Επίπεδο II: Λεμφαδένες της μασχαλιαίας φλέβας (κάτω από τον ελάσσονα θωρακικό). Επίπεδο III: Κορυφαίοι λεμφαδένες και λεμφαδένες Rotter (έσωθεν του χείλους του ελάσσονος θωρακικού μυός). Δ. Τα νεύρα του μαστού προέρχονται από τους έξω και τους έσω μαστικούς κλάδους των μεσοπλεύριων νεύρων, ενώ στο δέρμα, την άλω και τη θηλή καταλήγουν τα συμπαθητικά δίκτυα. ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ Ο μαστός της νεογνικής και της παιδικής ηλικίας Κατά τη γέννηση και αρκετά χρόνια μετά, ο μαστός είναι υποτυπώδης και περιέχει ελάχιστους μόνο πόρους, χωρίς αδενικούς σχηματισμούς. Η στοιχειώδης αυτή δομή είναι απόρροια της πλήρους έλλειψης γεννητικών ορμονών. Ο μαστός της ήβης και της εμμηναρχής Η ανάπτυξη του μαστού της γυναίκας αρχίζει με την ήβη όταν, υπό την επίδραση των οιστρογόνων ορμονών, οι πόροι επιμηκύνονται, διακλαδίζονται και αναπτύσσουν πολλαπλές μικρές εκβλαστήσεις. Ταυτόχρονα παρατηρείται εναπόθεση ινώδους συνδετικού ιστού και λίπους, που οδηγεί σε εντυπωσιακή αύξηση του μεγέθους του μαστού. Η περαιτέρω ανάπτυξη του αδένα ολοκληρώνεται με την εμφάνιση της έμμηνου ρύσεως (περιόδου), όταν με τη συνδυασμένη δράση διαφόρων ορμονών (αυξητική ορμόνη, θυροξίνη, ινσουλίνη) και κυρίως των οιστρογόνων και της προγεστερόνης πραγματοποιείται η διαμόρφωση των αδενοκυψελών από τις τελικές εκβλαστήσεις των πόρων. Ο ώριμος φυσιολογικός μαστός Το επιθήλιο των αδενοκυψελών είναι ευαίσθητο στις διάφορες ορμονικές επιδράσεις και ανταποκρίνεται σ αυτές με μεταβολές του μεγέθους και της υφής τους. Τέτοιες φυσιολογικές μεταβολές αναγνωρίζονται στη διάρκεια του έμμηνου κύκλου, της κύησης και της γαλουχίας, καθώς και μετά την εμμηνόπαυση. 19
¹ª 01 2 º à ¹ª ª ¹ª ÆÃË» ªÆÃË ΟΙ ΚΑΛΟΗΘΕΙΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ αποτελούν μια ομάδα βλαβών οι οποίες αποκαλύπτονται κατά την κλινική και απεικονιστική εξέταση του μαστού. Συνήθως εμφανίζονται κατά την αναπαραγωγική ηλικία της γυναίκας και σπανιότερα πριν από την εφηβεία και κατά την εμμηνόπαυση. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι βλάβες αυτές δεν είναι προκαρκινικές και δεν παρουσιάζουν μεγάλο κίνδυνο για ανάπτυξη καρκίνου του μαστού. Μερικές, όμως, καλοήθεις παθήσεις παρουσιάζουν σχετικά αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του μαστού. Γι αυτό τον λόγο κρίνεται απαραίτητη η συχνή εξέταση του μαστού τόσο από την ίδια τη γυναίκα όσο και από τους ειδικούς. ΙΝΟΑΔΕΝΩΜΑΤΑ Αποτελούν το 10-15% όλων των ψηλαφητών βλαβών του μαστού. Είναι συχνότερα στην ηλικία των 15-25 ετών (60% των ψηλαφητών βλαβών). º ¹Á¹º ¹ºÃÁ Τα ινοαδενώματα παρουσιάζονται συνήθως ως ψηλαφητά ογκίδια στον μαστό. Στην κλινική εξέταση είναι πολύ καλά περιγεγραμμένα, σκληρά και κινητά. Η πλειονότητά τους εντοπίζεται στο άνω έξω τεταρτημόριο του μαστού. Στη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να μεγαλώσουν λόγω των υψηλών ποσοστών των οιστρογόνων. Εφόσον το ογκίδιο είναι μικρό, δεν μεγαλώνει και δεν πονάει, δεν υπάρχει και λόγος να αφαιρεθεί. 21
2 à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê ¹ Á ªÆ¹º ª Æ ª ¹ª 1. Υπερηχογράφημα 2. Μαστογραφία (για γυναίκες άνω των 35 ετών) 3. Κυτταρολογική εξέταση Ä ¹ Απαιτείται χειρουργική αφαίρεση ινοαδενωμάτων που έχουν διάμετρο μεγαλύτερη των 4-5 εκ. ή που το μέγεθός τους αυξάνεται γρήγορα. Για μικρότερα ινοαδενώματα όπου η διάγνωση έχει επιβεβαιωθεί κυτταρολογικά, αυτά μπορεί να παρακολουθούνται κατά περιόδους με υπερηχογράφημα. ΚΥΣΤΗ ΜΑΣΤΟΥ Περίπου το 7% των γυναικών του δυτικού κόσμου σε κάποια φάση της ζωής τους θα παρουσιάσουν στους μαστούς τους κυστικούς σχηματισμούς. Η ηλικία με τη μεγαλύτερη επίπτωση είναι περί της εμμηνόπαυσης, ενώ οι κύστεις είναι σπάνιες ύστερα από αυτή. º ¹Á¹º ¹ºÃÁ Η κύστη του μαστού εκδηλώνεται συνήθως ως μια ομαλή, διακριτή μάζα, η οποία μπορεί να είναι ευαίσθητη ή επώδυνη, και περιέχει υγρό. Είναι περισσότερο συχνή στον αριστερό μαστό, ενώ το ⅓ των γυναικών έχουν κύστεις αμφοτερόπλευρα. ¹ Á ªÆ¹º ª Æ ª ¹ª 1. Υπερηχογράφημα 2. Μαστογραφία (για γυναίκες άνω των 35 ετών) 3. Κυτταρολογική εξέταση Ä ¹ 22 Η θεραπευτική αντιμετώπιση της κύστης είναι η εκκενωτική παρακέντηση και η αποστολή του υγρού για κυτταρολογική εξέταση. Η ασθενής πρέπει να επανεξεταστεί ύστερα από 3 έως 6 εβδομάδες για τυχόν υποτροπή. Επί υποτροπής η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται 3 ως 4 φορές. Εάν συνεχίσει να υποτροπιάζει, χρειάζεται χειρουργική αφαίρεση της κύστης για τη λεπτομερή ιστολογική της εξέταση. Οι ασθενείς με κύστεις που υποτροπιάζουν έχουν ελάχιστα αυξημένο κίνδυνο αναπτύξεως κακοήθειας του μαστού.
º à ¹ª ª ¹ª ÆÃË» ªÆÃË 2 ΘΗΛΩΜΑ Είναι αρκετά συχνό και ένεκα της συχνότητάς του πολλοί το θεωρούν και αυτό παρέκκλιση της φυσιολογικής ανάπτυξης του μαστού και όχι αληθές καλοήθες νεόπλασμα. º ¹Á¹º ¹ºÃÁ Το συχνότερο σύμπτωμα είναι η αυτόματη ή προκλητή αιμορραγική έκκριση από τη θηλή. Η αιματηρή έκκριση αφορά έναν συγκεκριμένο πόρο και δύναται να αναπαραχθεί κλινικά. ¹ Á ªÆ¹º ª Æ ª ¹ª 1. Επανειλημμένες κυτταρολογικές εξετάσεις του εκκρίματος 2. Υπερηχογράφημα, το οποίο μερικές φορές μπορεί να αναδείξει τον διατεταμένο γαλακτοφόρο πόρο και λιγότερο συχνά το ενδοαυλικό θήλωμα 3. Μαστογραφία Ä ¹ Η θεραπεία περιλαμβάνει είτε την εκτομή του πόρου που φέρει το θήλωμα (μικροπορεκτομή), είτε συνολικώς όλων των μεγάλων γαλακτοφόρων πόρων σε γυναίκες που έχουν ήδη παιδιά και έχουν θηλάσει. ΛΙΠΩΜΑ Το λίπωμα συχνά εντοπίζεται τόσο στον λιπώδη ιστό που περιβάλλει τον μαστό όσο και εντός του μαστικού αδένα. º ¹Á¹º ¹ºÃÁ Εμφανίζεται συνήθως ως ευπίεστη, μαλακή, καλά περιγεγραμμένη λοβωτή μάζα. ¹ Á ªÆ¹º ª Æ ª ¹ª 1. Υπερηχογράφημα 2. Μαστογραφία 3. Κυτταρολογική εξέταση ύστερα από παρακέντηση με λεπτή βελόνα για ιστολογική επιβεβαίωση 23
2 à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê Ä ¹ Εάν το μέγεθος του λιπώματος είναι μεγάλο ή ενοχλεί ή υπάρχει υποψία κακοήθειας, τότε γίνεται βιοψία εκτομής. 24 ΙΝΟΚΥΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ Ο όρος «ινοκυστική νόσος» αναφέρεται σε μια σειρά μεταβολών και αλλαγών που υφίσταται ο γυναικείος μαστός κατά τη διάρκεια του έμμηνου κύκλου. Η διέγερση των μαστών λόγω των ορμονών προκαλεί διαστολή των αιμοφόρων αγγείων, διόγκωση των αδένων και των πόρων και κατακράτηση υγρού. Η γυναίκα συνήθως νιώθει τους μαστούς της πρησμένους, επώδυνους με ψηλαφητά «εξογκώματα». Έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα οι μαστοί συνήθως «ηρεμούν» και επανέρχονται στην αρχική τους κατάσταση. Μπορεί, όμως, ορισμένες περιοχές των μαστών να παραμείνουν πιο σκληρές, να εμφανίσουν κύστεις και εξογκώματα. Οι ινοκυστικές αλλαγές μπορεί να εμφανίζονται και στους δύο μαστούς, συχνά στο άνω και έξω τεταρτημόριο, όπου ο αδένας του μαστού βρίσκεται σε μεγαλύτερη ποσότητα. Αυτές οι αλλαγές μπορεί να προκαλούν ήπιο πόνο ή έντονη ευαισθησία, σε βαθμό που η γυναίκα να μην μπορεί να ακουμπήσει το στήθος της. Αυτή θεωρείται μια φυσιολογική διαδικασία που οφείλεται στις γυναικείες ορμόνες, κατά την οποία ο μαστός διογκώνεται και υπερτρέφεται κατά το δεύτερο μισό του κύκλου και επανέρχεται μετά την έμμηνο ρύση. Αυτός είναι και ο λόγος που ο όρος «ινοκυστική νόσος» έχει πλέον καταργηθεί και έχει αντικατασταθεί από τον όρο «ινοκυστικές αλλαγές». Οι ινοκυστικές αλλαγές παρατηρούνται κατ ουσία σε όλες τις γυναίκες, αλλά αποκτούν ιδιαίτερη κλινική σημασία όταν καταλήγουν να δημιουργούν προβλήματα και συμπτώματα όπως πόνο στον μαστό, κύστεις και ογκίδια. Ένα μεγάλο μέρος αυτών των συμπτωμάτων συνήθως υποχωρούν στον επόμενο έμμηνο κύκλο της γυναίκας. Συμπερασματικά, οι γυναίκες με έντονα συμπτώματα, όπως πόνο και ψηλαφητά οζίδια, θα πρέπει να επισκέπτονται τον ειδικό, του οποίου ο ρόλος είναι να διακρίνει ποιες από αυτές τις ενοχλήσεις είναι ανησυχητικές και χρειάζονται περαιτέρω έλεγχο και ποιες εντάσσονται απλώς σε μια φυσιολογική μεταβολή που υφίστανται οι μαστοί όλων των γυναικών κάθε μήνα. ΠΟΝΟΣ ΣΤΟΝ ΜΑΣΤΟ (ΜΑΣΤΑΛΓΙΑ) Ο πιο κοινός τύπος μασταλγίας προκαλείται από τις ορμόνες που ρυθμίζουν τον έμμηνο κύκλο της γυναίκας. Αυτές οι ορμονικές μεταβολές μπορεί να προκαλέσουν
º à ¹ª ª ¹ª ÆÃË» ªÆÃË 2 πόνο και στους δύο μαστούς αρκετές ημέρες πριν από την περίοδο. Ο τύπος αυτός του πόνου εμφανίζεται και κατόπιν υποχωρεί στις διάφορες φάσεις του κύκλου και γι αυτό ονομάζεται «κυκλική μασταλγία». Η κυκλική μασταλγία δεν σχετίζεται συνήθως με καρκίνο του μαστού ή άλλα σοβαρά προβλήματα. Σε περίπτωση ανάγκης χορήγησης φαρμακευτικής αγωγής, αποτελεσματική είναι η χορήγηση δαναζόλης ή ταμοξιφαίνης στο δεύτερο μισό του κύκλου. Λιγότερο συχνά, μια γυναίκα μπορεί να εμφανίσει «μη κυκλική μασταλγία». Αυτός ο τύπος πόνου δεν σχετίζεται με τον έμμηνο κύκλο και μπορεί να αφορά μόνο τον έναν μαστό ή μία περιοχή του. Η μη κυκλική μασταλγία συνήθως προκαλείται από προβλήματα στο υπόλοιπο σώμα εκτός του μαστού, όπως μυοσκελετικές κακώσεις, κακώσεις του δέρματος, παθήσεις της σπονδυλικής στήλης ή άλλων συστημάτων (π.χ. πόνος στον θώρακα, αίσθημα καψίματος από δυσπεψία, κ.ά.). Μπορεί να οφείλεται σε καρκίνο του μαστού μόνο σε ένα πολύ μικρό ποσοστό γυναικών. Οι γυναίκες με επιμένοντα πόνο στους μαστούς θα πρέπει να επισκεφθούν τον γιατρό τους, ο οποίος θα αποφασίσει εάν απαιτούνται περαιτέρω εξετάσεις. Όταν τελικά αποφασιστεί ότι ο πόνος δεν σχετίζεται με κάποιο σοβαρό πρόβλημα, ο γιατρός μπορεί να συστήσει χορήγηση απλών παυσίπονων. Επιπλέον βοηθούν: Η μείωση της δόσης ή και η διακοπή των φαρμάκων που πιθανώς λαμβάνει η γυναίκα και που περιέχουν οιστρογόνα (ύστερα από συζήτηση με τον γιατρό). Η καθημερινή χρήση ειδικών στηθόδεσμων που στηρίζουν τους μαστούς (αθλητικού τύπου). Οι διατατικές ασκήσεις του αυχένα και του θώρακα, όταν ο πόνος οφείλεται σε μυοσκελετικά αίτια. Σε ορισμένες γυναίκες μπορεί να βοηθήσει η τροποποίηση της διατροφής ή η λήψη διατροφικών συμπληρωμάτων, όπως π.χ. η ελάττωση της κατανάλωσης καφεΐνης ή η χορήγηση εκχυλίσματος νυχτολούλουδου (evening primrose oil). ΕΚΚΡΙΜΑ ΘΗΛΗΣ (Εκροή υγρού από θηλή) Η εκροή γαλακτόχρωμου εκκρίματος (ονομάζεται και γαλακτόρροια) από τις θηλές των μαστών είναι συχνή, ιδίως κατά τον πρώτο χρόνο μετά τον τοκετό. Έκκριμα της θηλής και από τους δύο μαστούς μπορεί επίσης να συμβεί σε γυναίκες με υπολειτουργία του θυρεοειδούς αδένα (υποθυρεοειδισμό) ή ως παρενέργεια ορισμένων φαρμάκων (ηρεμιστικά, αντικαταθλιπτικά, αντιυπερτασικά). Τέτοια έκκριση μπορεί επίσης να εμφανιστεί λόγω όγκων στην υπόφυση (αδένας που βρίσκεται στον εγκέφαλο), που προκαλούν αύξηση μιας ορμόνης που λέγεται προλακτίνη. 25
2 à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê Ο αδένας του γυναικείου μαστού αποτελείται από πολλούς μικρότερους αδένες (αδενικά λόβια), καθένας από τους οποίους επικοινωνεί με τη θηλή του μαστού μέσω μικρών σωλήνων (εκφορητικοί πόροι) ώστε να αποβάλλεται το έκκριμά του. Αρκετές γυναίκες μπορεί να παρατηρήσουν να βγαίνει μικρή ποσότητα υγρού από τη θηλή τους όταν πιέσουν τον μαστό ή την περιοχή γύρω από τη θηλή. Αυτό το υγρό, που συνήθως είναι κιτρινωπό ή πρασινωπό ή καφέ, λέγεται φυσιολογική έκκριση και δεν αποτελεί λόγο ανησυχίας. Η φυσιολογική έκκριση δεν περιέχει αίμα. Όταν παρουσιάζεται αυτόματη έκκριση υγρού (υγρό που βγαίνει από μόνο του, χωρίς πίεση του μαστού ή της θηλής), αυτό μπορεί να οφείλεται σε κάποιο μικρό καλοήθες ογκίδιο μέσα σε κάποιον πόρο του μαστού ή, σπανιότερα, σε καρκίνο του μαστού. Κάθε γυναίκα με έκκριμα θηλής πρέπει να επισκεφθεί τον γιατρό της, ο οποίος θα αξιολογήσει τον τύπο του εκκρίματος και θα προτείνει τις κατάλληλες εξετάσεις (κυτταρολογική εξέταση του εκκρίματος, μαστογραφία, υπερηχογράφημα ή ειδική εξέταση των πόρων του μαστού). 26 ΕΙΣΟΛΚΗ ΘΗΛΗΣ Με τον όρο «εισολκή θηλής» περιγράφεται το φαινόμενο κατά το οποίο η μία ή και οι δύο θηλές, αντί να προβάλλουν προς τα έξω, κάνουν μια στροφή («βαθούλωμα») προς τα μέσα. Πολλές γυναίκες παρουσιάζουν εισολκή θηλής από τη γέννησή τους και αυτό αποτελεί ένα φυσικό χαρακτηριστικό τους. Σε άλλες γυναίκες, η εισολκή θηλής εμφανίζεται και εξαφανίζεται κατά καιρούς ή παρατηρείται μετά τον θηλασμό. Η εισολκή θηλής αυτής της μορφής δεν είναι ανησυχητική. Όταν μια γυναίκα της οποίας οι θηλές πρόβαλλαν πάντα προς τα έξω εμφανίσει για πρώτη φορά εισολκή θηλής, θα πρέπει να επισκεφθεί τον γιατρό της. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η εισολκή θηλής δεν είναι ανησυχητική, όμως ενίοτε μπορεί να αποτελεί το πρώτο σημάδι καρκίνου του μαστού. Η πρωτοεμφανιζόμενη εισολκή θηλής συνήθως απαιτεί τη διενέργεια μαστογραφίας (πέρα από την αυτονόητη κλινική εξέταση από ειδικό). ΑΛΛΟΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΕΡΜΑΤΟΣ Οι αλλοιώσεις στο δέρμα των μαστών μπορεί να προκαλέσουν φαγούρα, ερυθρότητα, πρήξιμο ή εισολκή της επιφάνειας του δέρματος. Τα περισσότερα από αυτά τα συμπτώματα δεν είναι ανησυχητικά, αλλά όταν επιμένουν, θα πρέπει να εκτιμώνται από γιατρό.
º à ¹ª ª ¹ª ÆÃË» ªÆÃË 2 Ειδικά η εισολκή του δέρματος μπορεί να είναι ένα από τα πρώτα συμπώματα καρκίνου του μαστού. Ένα άλλο σημάδι που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή είναι η όψη «φλοιού πορτοκαλιού» (peau d orange), η οποία μπορεί να εμφανιστεί σε σπανιότερες μορφές καρκίνου, όπως η νόσος Paget και ο φλεγμονώδης καρκίνος του μαστού. Η διερεύνηση αυτών των συμπτωμάτων απαιτεί προσεκτική κλινική εξέταση των μαστών και τη διενέργεια μαστογραφίας ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, μαγνητικής μαστογραφίας ή και βιοψίας της δερματικής αλλοίωσης. ΦΛΕΓΜΟΝΕΣ Μαστίτιδα Η φλεγμονή του μαστού περιγράφεται με τον γενικό όρο «μαστίτιδα». Υπάρχουν αρκετές υποκατηγορίες μαστίτιδας και στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν σχετίζονται με τον καρκίνο του μαστού. Η πλέον συχνή μορφή μαστίτιδας είναι η μαστίτιδα του θηλασμού. Παρατηρείται στις γυναίκες που θηλάζουν και οφείλεται στην απόφραξη κάποιων πόρων, που οδηγεί στη συσσώρευση μητρικού γάλακτος στον μαστό. Το συσσωρευμένο γάλα σχηματίζει κύστεις και εξογκώματα, που δημιουργούν πίεση και πόνο στον μαστό. Ακολουθεί η ανάπτυξη μικροβίων, που επιβαρύνουν τα συμπτώματα. Η βασική θεραπεία είναι η παροχέτευση του συσσωρευμένου γάλακτος από τον μαστό, κάτι που γίνεται με μασάζ στον μαστό ή με χρήση των ειδικών αντλιών του εμπορίου που αδειάζουν το γάλα. Παράλληλα με την παροχέτευση του γάλακτος από τον μαστό, πρέπει να χορηγηθούν και αντιβιοτικά. Αρκετά συχνές είναι και οι φλεγμονές του μαστού σε καπνίστριες ή γυναίκες που πάσχουν από σακχαρώδη διαβήτη. Φαίνεται ότι οι βλαπτικές ουσίες που περιέχει ο καπνός προκαλούν αλλοιώσεις των πόρων του αδένα, νέκρωση του ιστού, απόφραξη των πόρων και φλεγμονές. Και σε αυτή την περίπτωση, η θεραπεία γίνεται με χορήγηση αντιβιοτικών, ενώ συνιστάται και η διακοπή του καπνίσματος. Στις γυναίκες με διαβήτη απαιτείται πολύ καλός έλεγχος του σακχάρου του αίματος. Κάθε γυναίκα με φλεγμονή στον μαστό θα πρέπει να επισκεφθεί τον γιατρό της, ώστε να λάβει έγκαιρα τη σωστή θεραπευτική αγωγή. Όπως προαναφέρθηκε, οι περισσότερες φλεγμονές του μαστού δεν σχετίζονται με κακοήθεια. Παρ όλα αυτά, μόλις η φλεγμονή υποχωρήσει, θα πρέπει να γίνει λεπτομερής έλεγχος του μαστού (και με μαστογραφία, αναλόγως της ηλικίας της γυναίκας), ώστε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο φλεγμονώδους καρκίνου του μαστού. Οι φλεγμονές που δεν ανταποκρίνονται στην αντιβιοτική αγωγή πρέπει επίσης να διερευνώνται με περαιτέρω εξετάσεις. 27
2 à ƻ˪ƹº ¹ Æà ªÆ ê Απόστημα μαστού Το απόστημα είναι ουσιαστικά η συγκέντρωση πύου σε κάποιο σημείο του μαστού. Προκαλείται για τους ίδιους λόγους που δημιουργείται η μαστίτιδα και χρειάζεται άμεση αντιμετώπιση. Στην περίπτωση αποστήματος είναι απαραίτητη η παροχέτευση του πύου, που πραγματοποιείται κατά προτίμηση με παρακέντηση με βελόνα υπό υπερηχογραφική καθοδήγηση. Εάν αυτή η μέθοδος αποτύχει, το επόμενο βήμα είναι η χειρουργική παροχέτευση. Παράλληλα με την παροχέτευση του πύου, απαιτείται και χορήγηση αντιβιοτικών. Και για το απόστημα του μαστού ισχύει ό,τι και για τη μαστίτιδα. Παρόλο που οι περισσότερες περιπτώσεις δεν σχετίζονται με κακοήθεια, είναι σκόπιμο να ακολουθήσει περαιτέρω διερεύνηση, μόλις η φλεγμονή υποχωρήσει. ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Οι συχνότερες διαταραχές ανάπτυξης (διαπλαστικές παθήσεις) του μαστού είναι: Αμαστία: Είναι η συγγενής έλλειψη των μαστών, που μπορεί να συμβαίνει στον ένα ή και στους δύο μαστούς. Συχνότερα συναντάται στον έναν μαστό. Αθηλία: Είναι η έλλειψη της θηλής και της θηλαίας άλω. Συγγενής εισολκή θηλής: Όταν η θηλή, αντί να προβάλλει προς τα έξω, είναι προς τα μέσα. Συμβαίνει συνήθως σε γυναίκες με μεγάλο στήθος. Υπεράριθμοι μαστοί ή θηλές: Όταν υπάρχουν παραπάνω από δύο μαστοί ή παραπάνω από δύο θηλές. Ψευδομαστία: Όταν αναπτύσσονται η θηλή και η θηλαία άλως χωρίς να υπάρχει μαζικός αδένας. Ανισομαστία: Είναι η φυσιολογική ανάπτυξη του ενός μαστού και η ελλιπής ανάπτυξη του άλλου. Στις περισσότερες γυναίκες το μέγεθος του ενός μαστού είναι ελαφρώς διαφορετικό από το άλλο. Όταν η διαφορά είναι μεγάλη, ονομάζεται ανισομαστία και τη θεωρούμε φυσιολογική παραλλαγή παρά ανωμαλία. Στη γυναίκα μπορεί απλώς να προκαλέσει ψυχολογικό πρόβλημα, οπότε η χειρουργική διόρθωση βοηθά. Υποπλασία: Είναι μια κατάσταση όπου οι δύο μαστοί δεν έχουν αναπτυχθεί και δεν πρέπει να τη συγχέουμε με τους μαστούς μικρού μεγέθους, που είναι μια φυσιολογική κατάσταση. Γιγαντομαστία: Είναι μια κατάσταση κατά την οποία το μέγεθος του στήθους είναι αρκετά μεγάλο και μπορεί να παρατηρηθεί στην εφηβεία λόγω ορμονικών διαταραχών, στην ενήλικη ζωή, στην εγκυμοσύνη και μετά τη λήψη ορισμένων φαρμάκων. 28
º à ¹ª ª ¹ª ÆÃË» ªÆÃË 2 Ιατρογενείς δυσμορφίες: Πρόκειται για καταστάσεις που προκαλούνται από κάποια ιατρική παρέμβαση, όπως π.χ. οι εγχειρητικές ουλές (ύστερα από βιοψία), το κάψιμο του δέρματος και η νέκρωση του λίπους έπειτα από ακτινοβολία. 29