Εκπαιδευτικές προσεγγίσεις για το δέντρο στην Κουµαντάρειο Πινακοθήκη Σπάρτης-Παράρτηµα της Εθνικής Πινακοθήκης

Εκπαιδευτικές προσεγγίσεις για το δέντρο στην Κουµαντάρειο Πινακοθήκη Σπάρτης-Παράρτηµα της Εθνικής Πινακοθήκης Γεωργία Κακούρου Χρόνη Επιµελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης email: gchroni@otenet.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι εκπαιδευτικές προτάσεις της Κουµανταρείου Πινακοθήκης Σπάρτης, Παραρτήµατος της Εθνικής Πινακοθήκης, εξαρτώνται από τις συλλογές της. Σχεδιάζονται, ωστόσο, εν χρόνω και εν χώρω. Οι δύο αυτοί παράµετροι επιβάλλουν τη σύνδεσή της µε ό,τι συντελείται εκτός των ορίων που ορίζουν οι τοίχοι της. Οι καταστροφικές για την Ελλάδα πυρκαγιές επανατοποθετούν τους προβληµατισµούς σχετικά µε το είδος των εκπαιδευτικών προτάσεων και τους στόχους τους. Η προστασία του δάσους/δέντρου αντιµετωπίστηκε στο ευρύτερο αξιακό σύστηµα του ελληνικού πολιτισµού, που επεδίωκε την ισορροπία ανάµεσα στο άτοµο και τη φύση, στο άτοµο και την κοινωνία και κατ επέκταση στο άτοµο και την τέχνη. Στην εισήγηση παρουσιάζονται εκπαιδευτικές δραστηριότητες για το δάσος/δέντρο που πραγµατοποιήθηκαν από το 2002 έως το 2009 και απευθύνονται σε µαθητές/µαθήτριες της Πρωτοβάθµιας και της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ έντρο, δάσος, παράδοση, µυθολογία, λογοτεχνία, ελιά, τέχνη, ζωγραφική, trash art. ΕΙΣΑΓΩΓΗ έντρο που ίσως Σκέφτεται µέσα του έντρο που ελέγχεται Παίρνοντας αργά Tη µορφή που εκµηδενίζει Tου ανέµου τους κινδύνους! Rainer Maria Rilke Το 1 ο Πανελλήνιο ιεπιστηµονικό Συνέδριο Τέχνης και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης έρχεται να επισφραγίσει και να διευρύνει τον προβληµατισµό της σχέσης της τέχνης και του περιβάλλοντος που πρόσφατα τίθεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ενδεικτικά αναφέρω ότι«περιβάλλον και Πολιτισµός» τιτλοφορείται ο εορτασµός που πρότεινε το Τµήµα Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων και Επικοινωνίας του Υπουργείου Πολιτισµού το 2008 και καθιερώνεται, σύµφωνα µε εξαγγελία του ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 213

Υπουργού Πολιτισµού Αντώνη Σαµαρά, σε ετήσιο θεσµό από το 2009. Ο τίτλος του εορτασµού επισηµαίνει την αυτονόητη σχέση περιβάλλοντος και πολιτισµού. Σχέση που καθιστά τη δεύτερη έννοια πλεονασµό, αφού δεν µπορεί το περιβάλλον να νοηθεί µόνον ως φυσικό και όχι ως δοµηµένο, ως διαµορφωµένο δηλαδή από τον άνθρωπο, αν και ως φυσικό υφίσταται επίσης τις συνέπειες των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. «Το δέντρο της ζωής σε τέσσερις εποχές» είναι το θέµα που ορίστηκε για τον εορτασµό της διετίας 2008-2009. Από τις 8 εκεµβρίου έως τις 16 Ιανουαρίου 2008, στην έκθεση «Περιβάλλον- ράση 08 ART+NATURE», ογδόντα από τους σηµαντικότερους Έλληνες εικαστικούς συµπράττουν για το Περιβάλλον και µετατρέπουν τη Βίλα Καζούλη σε ένα φυσικό εικαστικό forum.με τα έργα τους, ως επιχειρήµατα, οι καλλιτέχνες ξεκινούν ένα διάλογο που αιτείται µια πιο πράσινη καθηµερινότητα µε παρούσα την ευθύνη όλων µας. Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης διοργανώνει την έκθεση «ιευρυµένες οικολογίες. Προσεγγίσεις σε µια εποχή κρίσης» (12 Ιουνίου έως 30 Σεπτεµβρίου 2009). Η έκθεση, σύµφωνα µε τη δήλωση του Μουσείου, αν και πραγµατοποιείται σε µια εποχή που το θέµα βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, δεν διακηρύσσει µια σωστή «πράσινη» ατζέντα, λαµβάνει όµως ως δεδοµένο ότι η οικολογική κρίση είναι πολυδιάστατη και παγκόσµια και σχετίζεται άµεσα µε την οικονοµία, την κοινωνία και τον πολιτισµό. Οι είκοσι επτά καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες που συµµετέχουν δεν έχουν δηµιουργήσει έργα για το περιβάλλον, αλλά έργα που µας ενθαρρύνουν να σκεφτούµε την κοινωνική, πολιτική και πολιτισµική πραγµατικότητα. Υπάρχουν επίσης καλλιτέχνες, Έλληνες και ξένοι, που στρέφονται στη ζωή στη φύση ως απαραίτητη προϋπόθεση για την καλλιτεχνική τους δηµιουργία. Αναφέρω ενδεικτικά τη στάση του κορυφαίου Πολωνού συνθέτη Κριστόφ Πεντερέτσκι που σε συνέντευξή του δήλωσε: «[Η φύση] είναι το µεγάλο µου πάθος. Ο κήπος µου ξεκίνησε να δηµιουργείται σ ένα µεγάλο πάρκο στις αρχές της δεκαετίας του 70. Σήµερα περνάω αρκετές ώρες εκεί, συνθέτω µουσική ανάµεσα στα δέντρα, πιο λυρική, θα έλεγα, από το παρελθόν. Αυτή είναι η κιβωτός µου. Ο κήπος είναι µια από τις ηµιτελείς Συµφωνίες µου, που δεν πρόκειται να ολοκληρωθεί ποτέ». 1 Ενώ ο Έλληνας ζωγράφος Άγγελος περιγράφει τον «καταπληκτικό» πολιτισµό που έζησε την εποχή του πενήντα σε ένα χωριό κοντά στον Πηνειό, στην Φαρκαδώνα Τρικάλων Θεσσαλίας, και την επιστροφή µε µερικούς φίλους σήµερα σε αυτόν τον παρελθόντα πολιτισµό στον Ελικώνα, πάνω από την Αλίαρτο. Έως τώρα έχουν φυτέψει περισσότερα από χίλια δέντρα και καλλιεργούν όλων των ειδών τα λαχανικά και τα φρούτα στα περιβόλια τους: «Βάλαµε σαν σκοπό µας, όσο µπορούµε, να προσθέσουµε κι 1 Γιώργου Καρουζάκη «Σήµερα, που όλα επιτρέπονται, ο πολιτισµός χάνει τη δύναµή του», εφ. Ελευθεροτυπία, 8-6-2009. [Και on line: http://www.enet.gr/?i=news.el.texnes&id=52150] ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 214

άλλα δέντρα, όπου υπάρχει χώρος, δηµιουργώντας ένα σύγχρονο παράδεισο, ένα έργο τέχνης όµορφο σαν εικόνα, αλλά και χρήσιµο για το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Αυτό νοµίζω ότι πρέπει να κάνουµε όλοι µας, όταν έχουµε λίγο χρόνο. Είναι µια ξεχωριστή δηµιουργία που χρειάζεται τη συνεργασία όλων µας. Το να προσθέσουµε δέκα, είκοσι χιλιάδες νέα έργα τέχνης, δεν θα βοηθήσει στην βελτίωση του κόσµου, αν όµως προσθέσουµε αντίστοιχο αριθµό δέντρων κι ακόµα περισσότερα θα δούµε τη διαφορά στη ζωή µας. Σήµερα, όπως είναι διαµορφωµένος ο κόσµος, προτεραιότητα έχει η ζωή και η ζωή εξαρτάται από το φυσικό µας περιβάλλον. Ο Σωκράτης είχε πει αν θέλεις να σώσεις τον εαυτό σου, σώσε πρώτα την πόλη σου». 2 Σε ανάλογο πλαίσιο κινήθηκε και η έρευνα «Το µοντέλο της οικολογίας» 3 από τον ηµήτρη Μυταρά, ζωγράφο αλλά και δάσκαλο, µε τους σπουδαστές του της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας. Ο Μυταράς ώθησε τους σπουδαστές να βιώσουν προσωπικά τα οικολογικά προβλήµατα µιας συγκεκριµένης περιοχής (βιότοπος Λιβάρι ή ιβάρι Εύβοιας), να συµειώσουν, να συζητήσουν και να εντοπίσουν τα πιθανά πλαστικά στοιχεία, ήχους, χρώµατα, ποιότητες, υφή, γεύσεις, µυρωδιές, ατµόσφαιρα και να οδηγηθούν σε προτάσεις δηµιουργίας ενός καλλιτεχνικού έργου. Η έρευνα πρότεινε, δηλαδή, έναν τρόπο ανάλυσης και σύνθεσης του µοντέλου της οικολογίας από καθαρά εικαστική άποψη. 4 Στο κείµενο που ακολουθεί παρουσιάζονται οι εκπαιδευτικές προτάσεις της Κουµανταρείου Πινακοθήκης Σπάρτης-Παραρτήµατος της Εθνικής Πινακοθήκης για το δέντρο από το 2002 έως το 2009. Οι περιβαλλοντικές προτάσεις της Κουµανταρείου Πινακοθήκης Σπάρτης-Παράρτηµα της Εθνικής Πινακοθήκης άπτονται ενός ευρύτερου προβληµατισµού για το εάν, και πώς, το Μουσείο θα πρέπει να διαδραµατίζει έναν πιο ενεργό ρόλο στην κοινωνία να προτείνει δράσεις εκτός των φυσικών του ορίων ή να περιορίζεται στις συλλογές του; Η Πινακοθήκη µε τις εκπαιδευτικές της προτάσεις έχει επιχειρήσει να καταπιαστεί µε διάφορα ερωτήµατα, όπως: Πρέπει το µουσείο να ανταποκρίνεται στην εκάστοτε ιστορική συγκυρία, όπως είναι, για παράδειγµα, ο πόλεµος του Ιράκ; 5 Σε κοινωνικά προβλήµατα όπως αυτά που σχετίζονται µε την παρουσία των µεταναστών στη 2 Άγγελος, «Επιστροφή στο χωριό», Τα Νέα της Τέχνης, τεύχ. 177, Μάιος 2009, σελ. 12-13. 3 ηµήτρης Μυταράς, Το µοντέλο της οικολογίας. Μία πειραµατική µέθοδος διδασκαλίας, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2001. 4 Αναλογίες µπορούν να αναζητηθούν και στις προτάσεις της Agnes Denes (Wheatfield, 1982) αλλά και στο φιλόδοξο σχέδιο του Joseph Beuys που ξεκίνησε στην Documenta του Kassel το 1982 και ολοκληρώθηκε ένα χρόνο µετά τον θάνατό του από τον γιο του που φύτεψε το τελευταίο από τα 7000 δέντρα που είχε προγραµµατίσει ο Beuys. 5 Γεωργία Κακούρου Χρόνη, «Μουσείο και επικαιρότητα. Τα δυο πρόσωπα του χρόνου», Μουσείο- Σχολείο. Αντικριστές πόρτες στη γνώση, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006, σελ. 78-86 και Georgia Kakourou Chroni, «Getting to know one another through drawing», International Journal of Education through Art, Vol. 4, N. 2, p. 131-139. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 215

χώρα; 6 Πρέπει να αναλαµβάνει πρωτοβουλίες για την προστασία του περιβάλλοντος, πολιτιστικού και φυσικού και ποιες θα µπορούσε να είναι αυτές; 7 Ποια τα όρια των εκπαιδευτικών του προτάσεων; Ι. Το δάσος Τα ερωτήµατα αυτά απασχολούν την Πινακοθήκη από το 2002. Το Μάιο του 2002 µε τους µαθητές/µαθήτριες του ηµοτικού Σχολείου Ξηροκαµπίου, στο οποίο λειτουργούσε και τάξη υποδοχής µεταναστών µαθητών, πραγµατοποιήθηκε παρέµβαση στο καµένο δάσος της Γόλας, στον Ταϋγετο. Τα πολυφορεµένα, παλιά ρούχα των παιδιών και τα λουλούδια που κατασκεύασαν µε χρωµατιστές χαρτοπετσέτες (Σχήµα 1) έκαναν όχι µόνο τα καµένα δέντρα να ανθίσουν αλλά προσέδωσαν στο έργο τους συµβολικές διαστάσεις ανάλογες µε εκείνες που είχε η τέχνη στους πρωτόγονους λαούς. Η τέχνη στους πρωτόγονους λαούς δεν ήταν µόνο κάτι όµορφο που το κοίταζες, αλλά µια δύναµη που την µεταχειριζόσουν. Το έργο λειτουργούσε θεραπευτικά, ασκούσε µαγική και θρησκευτική δύναµη. Αυτή τη δύναµη ένιωσαν και τα παιδιά µε τη δική τους παρέµβαση διαµηνύοντας επίσης ότι το δέντρο που φέρει το ρούχο τους (και µέσω αυτού την ανάσα, τον ιδρώτα τους, το αίµα τους από το πονεµένο τους γόνατο, τις µυρωδιές του σώµατός τους, το δάκρυ τους) είναι ως να φέρει τα ίδια και όποιος καίει ένα δέντρο καίει τα ίδια τα παιδιά και πώς προδιαγράφεται το µέλλον ενός τόπου χωρίς παιδιά-δέντρα; Χωρίς δεντροπαιδιά ή παιδόδεντρα; 8 Σχήµα 1: Τα καµένα δέντρα ανθίζουν 6 Γεωργία Κακούρου Χρόνη, «Εκπαιδευτικό Πρόγραµµα για τους µετανάστες και παλιννοστούντες µαθητές», Μουσείο-Σχολείο, ό.π., σελ. 121-127. 7 «Ποδήλατο-Πόλη-Περιβάλλον και ιεθνής Ηµέρα Μουσείων», εφ. Παρατηρητής της Λακωνίας, 21-5- 2009, σελ. 9. Και «Κουµαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης, Πολιτισµός και περιβάλλον στοιχεία αλληλένδετα», εφ. Λακωνικός Τύπος, 27 Μαϊου 2009, σελ. 9. 8 Aνθούλα ανιήλ, «H αγάπη των παιδιών ζωντανεύει τα καµένα δέντρα», περ. Aερόστατο, τεύχ. 121, Xειµώνας 2002-2003, σσ. 50-53. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 216

ΙΙ. Από την ελληνική µυθολογία στις παραδόσεις των άλλων λαών Το πρόγραµµα κινείται επιλεκτικά από τη δεντρολατρεία των αρχαίων, έως τη θέση της ελιάς στη µυθολογία µας και τις αυστηρές ποινές για την προστασία της που αποδεικνύουν τη µέριµνα των αρχαίων για τα δέντρα. Αναφορές µπορούν να γίνουν στο έντρο του Κόσµου (Yggdrasil). Το Yggdrasil είναι το γιγαντιαίο έντρο του Κόσµου, που συνδέει τους εννέα κόσµους της Σκανδιναβικής Κοσµολογίας. Στο έντρο της Ζωής από την Κοσµολογία της Kabbalah που συλλαµβάνει τη φυσική και τη µεταφυσική ως ολότητα και επιχειρεί να οδηγήσει τον άνθρωπο από την προσωπική του αταξία στην τάξη. Στο έντρο της Γνώσης της Βίβλου µε τους πολύτιµους καρπούς του και την ηθική σηµατοδότηση του καλού και του κακού. Στη Ρίζα του Ιεσαί, η παράσταση της γενεαλογίας του Ιησού µε την Παναγία και τους Προφήτες, που προφήτευσαν γι Αυτήν. Στο έντρο του Πεπρωµένου που σύµφωνα µε την πίστη των τούρκικων λαών στα φύλλα του αναγράφεται η µοίρα του κάθε ανθρώπου. Στο έντρο του Κόσµου και στις δικές µας λαϊκές παραδόσεις µε τους Καλικατζάρους να ροκανίζουν τις ρίζες του. Οι επιλογές είναι πολλές και ποικίλες και εξαρτώνται πάντοτε από την ηλικία, τα ενδιαφέροντα και τον χρόνο των παιδιών. Η παρουσίαση αυτού του έντρου εξυπηρετεί πέρα από τον εικαστικό στόχο, ή άλλους, µια διαπολιτισµική σκοποθεσία, η σηµασία της οποίας µε την παρουσία τόσων αλλοδαπών µαθητών σε κάθε σχολική τάξη είναι αυτονόητη. Η παρουσίαση όλων αυτών των έντρων και η συζήτηση γύρω από αυτά αποδεικνύει ότι υπάρχει ένας κοινός µύθος στον πυρήνα τους που τους συνέχει και εποµένως, ως ανθρώπινο είδος και µόνον, έχουµε πολλά κοινά, τα οποία µπορούν να αποτελέσουν αφετηρία της µεταξύ µας συνοµιλίας. 9 Εποικοδοµητικές είναι και οι παράλληλες αναγνώσεις νεοελληνικών λογοτεχνικών κειµένων (τα παιδιά από άλλες χώρες µπορούν να προσκοµίσουν ανάλογα κείµενα) που διασώζουν πολλές από τις παραπάνω παραδόσεις. Αναφέρω ενδεικτικά Το έβδοµο ρούχο της Ευγενίας Φακίνου 10. Το έντρο στολισµένο µε τα «φυλαχτά» που έγραφαν επάνω τα ρητά προστίθεται βιβλιογραφικά στις ανάλογες παραδόσεις. Ενώ το έντρο που µιλάει, και επειδή είναι δρυς, µπορεί να διαβαστεί σε σχέση µε την ιερή βαλανιδιά της ωδώνης, τη δρυ του Αλέξανδρου Παπαδιαµάντη και του Νικηφόρου Βρεττάκου. ΙΙΙ. «Υπό την βασιλικήν δρυν» του Αλέξανδρου Παπαδιαµάντη και η «Βασιλική δρυς» του Νικηφόρου Βρεττάκου Το διήγηµα του Αλέξανδρου Παπαδιαµάντη «Υπό την βασιλικήν δρυν» και η 9 Μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο παρέχει πλήθως πληροφοριών για όλα αυτά τα δέντρα καθώς και πλούσιο εικαστικό υλικό που µπορεί να δοµείται κάθε φορά διαφορετικά προκειµένου να παρουσιαστεί προσαρµοσµένο στις ανάγκες ενός εκάστου εκπαιδευτικού προγράµµατος, µε µία ποικιλία συνδυασµών που µπορεί να συµπεριλάβει ως και την Κιβωτό του Νώε και τον ούρειο Ίππο. Βλ. και το αφιέρωµα στο δέντρο «Φύση-Μύθος-Άνθρωπος. Μυθολογικά του έντρου», της εφ. Η Καθηµερινή, Επτά Ηµέρες, 30-11- 2003, όπου και σχετική βιβλιογραφία. 10 Ευγενία Φακίνου, Το έβδοµο ρούχο, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998, σελ. 61-65. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 217

«Βασιλική δρυς» του Νικηφόρου Βρεττάκου 11 προσφέρονται για µία συνανάγνωση. Ένα παιχνίδι αναζήτησης διαφορών και οµοιοτήτων στα δύο είδη του λόγου αλλά και στα βιώµατα των δύο λογοτεχνών οδηγεί τα παιδιά στον ιδιαίτερο τρόπο µε τον οποίο ο πεζογράφος και ο ποιητής συνδέονται µε το δέντρο. Η γλώσσα του Παπαδιαµάντη τα ξενίζει, οι «άγνωστες» λέξεις είναι πολλές, αλλά τελικά, χωρίς να σταθούν σ αυτές, έλκονται από τη δύναµη του πόθου που ενώνει το δέντρο µε τον άνθρωπο. Η µεταµόρφωση του δέντρου σε κόρη, παγανιστική και χριστιανική µαζί, έρχεται από το βάθος της ελληνικής παράδοσης στον Παπαδιαµάντη και έχει όλα τα στοιχεία της θρησκευτικότητας και της λατρείας της φύσης. Με άλλο τρόπο θα ταυτιστεί και ο Βρεττάκος µε τη δική του βαλανιδιά και θα την αναγάγει σε σύµβολο αντίστασης τόσο στην ποίηση όσο και στη ζωή. 12 ΙV. Η ελιά στην τέχνη Το εκπαιδευτικό πρόγραµµα «Η ελιά στην τέχνη» πραγµατοποιείται από το 2005 ύστερα από αίτηµα των ίδιων των εκπαιδευτικών. Το πρόγραµµα προηγείται της επίσκεψης στο Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού. Σε πέντε στήλες ζητείται από τα παιδιά να καταγράψουν ό,τι στο άκουσµα της λέξης Ελιά τους έρχεται στο µυαλό σχετικά µε την όραση, την ακοή, την αφή, την όσφρηση και τη γεύση, τις πέντε δηλαδή αισθήσεις. Στη συνέχεια αναζητώνται χαρακτηριστικά και συµβολισµοί της ελιάς στα ποιητικά κείµενα: Οµήρου Οδύσσεια, ψ, 202-235, Κωστή Παλαµά Η Ελιά, Λορέντζου Μαβίλη Ελιά, Άγγελου Σικελιανού είπνος, Νικηφόρου Βρεττάκου Η Λιοµαζώχτρα, Οδυσσέα Ελύτη Εκ του πλησίον. Η ελιά παρουσιάζεται κατόπιν όπως απεικονίζεται στη νεοελληνική ζωγραφική και χαρακτική. Η επιλογή των ζωγράφων και των χαρακτών δεν είναι αξιολογική. Η ποικιλοµορφία της απεικόνισης και η εκφραστική της δυναµική αποτελούν το κριτήριο της επιλογής. Οι Έλληνες ζωγράφοι, όταν βγαίνουν να ζωγραφίσουν στο ύπαιθρο, όταν σιγά σιγά εγκαταλείπουν τις επιταγές της Σχολής του Μονάχου, γοητεύονται από τη θάλασσα, κυριαρχικό στοιχείο του ελληνικού χώρου. Την ελιά την «ανακαλύπτουν» καθώς προχωρεί ο 20ός αιώνας και αναπτύσσεται το κίνηµα του µοντερνισµού που επιτρέπει στον ζωγράφο να βλέπει και να ερµηνεύει τη φύση σύµφωνα µε την προσωπική του όραση. 11 Νικηφόρου Βρεττάκου, Τα Ποιήµατα, τόµ. Α, σελ. 345-346. 12 Το διήγηµα και το ποίηµα προσφέρονται ιδιαίτερα για εικαστικό «σχολιασµό». Η συνανάγνωση θα προσανατολιστεί προς την εικαστική απόδοση στα εκπαιδευτικά προγράµµατα του σχολικού έτους 2009-2010. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία έχει και η προσέγγιση µιας λαϊκής παράδοσης που έχει καταγράψει ο Νικόλαος Πολίτης για το Κυπαρίσσι του Μυστρά (Νικόλαου Πολίτου, «Το κυπαρίσσι», Παραδόσεις, τόµ. Α, Εκδ. Οργ. «Εργάνη», Αθήναι 1965, σελ. 179-180). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 218

Οι Έλληνες ζωγράφοι θα κινηθούν καταρχήν από τους απόηχους του ιµπρεσιονισµού έως τα πρώτα φανερώµατα του εξπρεσιονισµού, αποµακρυνόµενοι συνεχώς από τη φυσιοκρατιρκή απόδοση του θέµατος, υπακούοντας στην υποκειµενική ερµηνεία θέασης του κόσµου. Έτσι η ελιά αναδεικνύεται, ανάλογα µε το ύφος και τη συναισθηµατική γραφή του κάθε ζωγράφου, κάθε φορά και διαφορετικά: εκρηκτικός ο δυναµισµός του Ιωάννη Μηταράκη, γαλήνιες και ήρεµες οι ελιές του Ερρίκου Φραντζισκάκη, διαφορετικές χρωµατικές αποδόσεις της φόρµας για τον Νίκο Ζερβό και τον Πολύκλειτο Ρέγκο. Ο Αγήνωρ Αστεριάδης, παραµονές του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου µοιάζει, όχι µόνο να προσκαλεί τον θεατή σε µια ειδυλλιακή ζωή, αλλά να καταγγέλλει ταυτόχρονα και την απάνθρωπη διατάραξή της. Αυτή τη γαλήνια, και χωρίς αβεβαιότητες, ζωή απεικονίζει «Το µάζεµα της ελιάς εν Μυτιλήνη» του Θεόφιλου (Σχήµα 2). Σχήµα 2: Το µάζεµα της ελιάς Η ιδιαιτερότητα του κορµού και του φυλλώµατος της ελιάς ήταν επόµενο να συγκινήσει τους Έλληνες χαράκτες. Η ελιά προσφέρεται για αναµέτρηση µε τη γραµµή. Ενώ χαράκτες, ιδιαίτερα κοινωνικοποιηµένοι, όπως ο Βάλιας Σεµερτζίδης και ο Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος), συνδέουν την ελιά µε τον ανθρώπινο µόχθο. Όλες οι απεικονίσεις, εκφάνσεις του στέρεου, του αιωνόβιου δέντρου, που υποµένει τα χτυπήµατα του καιρού και µπορεί να αναγεννάται, να επιβιώνει και να κυριαρχεί ως παρουσία συµπυκνώνεται στην ελιά του Ιωάννη Κεφαλληνού. Η ελιά του Κεφαλληνού ανακαλεί του στίχους του Οδυσσέα Ελύτη από Το Άξιον Εστί: Και το δέντρο µονάχο του χωρίς κοπάδι για να το κάνεις φίλο σου και να γνωρίζεις τ ακριβό του τ όνοµα. Όσες οι πολύσηµες αναφορές της ελιάς στον λόγο, άλλες τόσες και στην εικόνα, που κινείται από το όνειρο στον ρεµβασµό, από τον ρεαλισµό στον υπερρεαλισµό, από την πραγµατικότητα στη φαντασία, στην αλληγορία, στον συµβολισµό, στη µεταφορά ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 219

( ηµήτρης Γέρος, Χρίστος Καράς, Παύλος Σάµιος, Αχιλλέας ρούγκας, Γιώργος Γκολφίνος, Γιάννης Κόττης, Ειρήνη Μπαδόλα, Κωνσταντίνος Ράµµος, Κώστας Παπατριανταφυλλόπουλος, Χρήστος Μποκόρος, Μαρία Κριστοπούλου, Μιχάλης Μακρουλάκης). Η απεικόνιση της ελιάς αποτελεί πρόκληση. εν είναι µόνο η όραση που αναµετριέται µαζί της, αλλά και το βάρος της µακραίωνης παρουσίας του δέντρου στην ελληνική γη που κινείται από τη µυθολογία στη λογοτεχνία και τη λαϊκή παράδοση και που πάντα έπαιζε και εξακολουθεί να παίζει σηµαντικό ρόλο στη ζωή και την οικονοµία του τόπου. 13 Με την ολοκλήρωση της παρουσίασης τα παιδιά επιστρέφουν στον πίνακα και συµπληρώνουν τις πρώτες καταγραφές τους. Εκπλήσσονται και τα ίδια για τη σηµασία και τη σχέση της ελιάς µε τη διατροφή, τον αθλητισµό, τον φωτισµό, τη θέρµαση, τις θρησκευτικές τελετές, την ιστορία, τη µυθολογία, την ιατρική, τη ζωγραφική, τη χαρακτική αλλά και τους ποικίλους συµβολισµούς που µπορούν να της αποδώσουν (σύµβολο ειρήνης, νίκης, γαλήνης, σοφίας, οικογενειακής ευτυχίας, γονιµότητας, πολιτισµού κ.ά). V. Το δέντρο στη νεοελληνική ζωγραφική Η οµορφιά της Ελλάδας πυρακτώνει την πένα των ποιητών, αλλά φαίνεται να τροµάζει το χρωστήρα των ζωγράφων, θα δηλώσει η Μαρίνα Λαµπράκη-Πλάκα, 14 υποστηρίζοντας ότι η Ελλάδα δεν έχει το ζωγραφικό πάρισο του ιονυσίου Σολωµού, του Ανδρέα Κάλβου, του Κωστή Παλαµά, του Άγγελου Σικελιανού ή του Οδυσσέα Ελύτη. Οι λόγοι που οι έλληνες ζωγράφοι ανοίχτηκαν δύσκολα στην τοπιογραφία είναι ιστορικοί και φυσικοί. Η παράδοσή µας, αρχαία και βυζαντινή, είναι κατ εξοχήν ανθρωποκεντρική. Η φύση, όταν την επιβάλλει η οικονοµία της αφήγησης, απεικονίζεται συµβολικά, σηµαίνεται, δεν αναπαρίσταται ρεαλιστικά. Όταν η τοπιογραφία θα κερδίσει, ως είδος, την αυτονοµία της (17ος αιώνας, εποχή του Μπαρόκ) η Ελλάδα, υποδουλωµένη στους Οθωµανούς, θα χάσει τις εξελίξεις. Έπειτα είναι λόγοι φυσικοί το ελληνικό φως είναι αµείλικτο. Αποκαλύπτει και διαγράφει µε ακρίβεια τους όγκους και τα σχήµατα χωρίς τις ατµοσφαιρικές διαβαθµίσεις που διακρίνουν τα τοπία του βορρά. Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος που ο ιµπρεσιονισµός δεν ευδοκίµησε στην Ελλάδα. 15 Ωστόσο, µε µια προσεκτική επιλογή µπορεί να αναζητηθούν έργα ζωγραφικής µε θέµα το δέντρο που να εξαντλούν όλα τα «-ισµός» του 20 ού αιώνα. 13 O Kόσµος της Ελιάς, Έκθεση Ελλήνων Καλλιτεχνών, 16-31 Ιανουαρίου 2004, Μουσείο Θεοφίλου, Βαρειά Μυτιλήνης, [Κατάλογος]. Και: Νίκος Γρηγοράκης, Η ελιά στη νεοελληνική χαρακτική, Εκδ. Αδάµ, Αθήνα 2004. 14 Μαρίνα Λαµπράκη-Πλάκα, «Ελληνική Τοπιογραφία», Ελληνική Τοπιογραφία 19ος-20ός αιώνας, Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύµατος Ευριπίδη Κουτλίδη, 2 Φεβρουαρίου-16 Απριλίου 1998, σελ. 11, [Κατάλογος]. 15 Ό.π., σελ. 11. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 220

Στο εκπαιδευτικό πρόγραµµα «Το δέντρο στη νεοελληνική ζωγραφική» επιλέγησαν και συζητήθηκαν έργα σύγχρονων ελλήνων ζωγράφων. Η συγκεκριµένη επιλογή αποσκοπούσε στο να δώσει ερεθίσµατα στα παιδιά για να δηµιουργήσουν και τα ίδια τα δικά τους έργα, τα οποία καταγράφονται στο πρόγραµµα που ακολουθεί (Το δέντρο/δάσος). Θεµατικά προβλήθηκαν δύο κατηγορίες έργων η µια καταγράφει τη ζωή και η άλλη τον θάνατο του δέντρου. 16 Οι ζωγράφοι που συζητήθηκαν είναι: ο Τάσος Χριστάκης και η αγάπη του στο ξύλο(και τα παράγωγά του, το χαρτί και το κάρβουνο, υλικά που έλκουν την καταγωγή τους από το δέντρο) που αποτελεί κυρίαρχο θέµα σε πολλές αναζητήσεις του (Χωρίς τίτλο, αρ. 3, πριν το 1993, Καµένο ξύλο και µολύβι, 75x55 εκ.). Ο Μιχάλης Μανουσάκης και ειδικότερα το έργο του που προβάλλει την εκτεταµένη αναδάσωση στο Μέτσοβο από τον Ευάγγελο Αβέρωφ(εξετέθη και στην έκθεση Το πορτρέτο ενός µουσείου: Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ, 20 χρόνια λειτουργίας, Μουσείο Μπενάκη,1-4 έως 10-5 2009). 17 Ο Χρήστος Μποκόρος, που προσφέρεται ιδιαίτερα, γιατί πολλά από τα έργα του φέρουν τη γοητεία του φαγωµένου από άλλες χρήσεις ξύλου, το ίδιο δηλαδή το υλικό υποδοχής του έργου του αποτελεί φορέα της συλλογικής µνήµης, αλλά και η σύνθεση που το ξύλο υποδέχεται συµµετέχει και παραπέµπει σε κάτι συλλογικότερο. 18 Ο ίδιος στηρίζει και µε τα κείµενά του (πεζά και ποιητικά) καθώς και µε τις συνεντεύξεις του τις επιλογές του. Σε µία από τις συνεντεύξεις του δηλώνει: «Χαίροµαι που πρόλαβα και έζησα την ωραιότητα και τη δυσκολία απείραχτων εγκαταλελειµµένων τοπίων. Οι άνθρωποι τα εγκατέλειψαν για να σωθούν εκείνοι και εν τέλει σώθηκαν αυτά και χάθηκαν εκείνοι στην οµοιοµορφία και την ανωνυµία των βελτιωµένων οικιστικών συστηµάτων. Πριν από τη βελτίωση µπορείς να αισθάνεσαι ότι ζεις στην αιωνιότητα. Μετά ζεις όλο και πιο άνετα στο παρόν κι έτσι χάνεις ευκολότερα και την αµεσότητα στη φύση και την αίσθηση διαφυγής στην αθανασία που µπορεί να αξιωθεί ο άνθρωπος. Αντί να είσαι ένα µε το τοπίο, στέκεσαι απέναντί του, γίνεσαι θεατής ή εκµεταλλευτής και κολακεύεσαι να ονοµάζεις κυριαρχία την αποξένωσή σου απ αυτό». 19 Ακόµη και ζωγράφοι που δεν έχουν ασχοληθεί καθόλου ή σχεδόν καθόλου µε το τοπίο, όπως ο Γιώργος Ρόρρης, επιλέγησαν για να φανεί πώς εξανθρωπίζεταιτο απάνθρωπο στοιχείο της πόλης (κεραίες, πολυκατοικίες) µε ένα 16 Στην επανάληψη του προγράµµατος κατά το σχολικό έτος 2008-2009 τα παιδιά επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα συγκεκριµένα έργα και γι αυτό καταγράφονται και στην εισήγηση. 17 Βλ. και: Το Πορτρέτο ενός Μουσείου, Μια διπλή επετειακή γιορτή, 1988-2008, 20 χρόνια λειτουργίας της Πινακοθήκης Αβέρωφ. 1908-2008, 100 χρόνια από τη γέννηση του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, Ίδρυµα Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, 27 Σεπτεµβρίου-12 Ιανουαρίου 2009, σελ. 6-7 [Κατάλογος]. 18 Κυπαρίσσι µνήµης, 2002, Λάδι σε ξύλο, 350x 185εκ. Και τα έργα από δύο ατοµικές εκθέσεις: Αδιάβαστο άσος-βίνιανη 2004, Γκαλερί «Ζουµπουλάκη», Ιούλιος 2004 και Παραβολή µιας ιστορίας της ελιάς επίσης στην Γκαλερί «Zουµπουλάκη», 1993. 19 Γιώργου Κιούση, «Η νέα έκθεση του Χρήστου Μποκόρου, Λιβάδι κάτω από µαύρο σύννεφο», εφ. Ελευθεροτυπία, 1-11-2004. [Και στην ιστοσελίδα του Χρήστου Μποκόρου: http://www.bokoros.com]. Η ιστοσελίδα του Χρήστου Μποκόρου είναι εξαιρετικά ενηµερωµένη όχι µόνο εικαστικά αλλά και µε κείµενα (βλ. το ποίηµα του ίδιου του ζωγράφου που συνοδεύει τις «Ευχές 2007»). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 221

δέντρο, µε έναν ουρανό ακόµη και µε τα ίδια τα πράγµατα που επιλέγει να σταθεί η µατιά του ζωγράφου (και εποµένως και η δική µας µατιά) από το ανοικτό παράθυρο του εργαστηρίου του( ύο πορτοκαλιές, 1994-1996, Ακουαρέλα σε χαρτί, 21x46 εκ.).από τα δέντρα που καίγονται παρουσιάστηκαν: ΗΝεκρή φύση του ηµοσθένη Σκουλάκη. Ο τίτλος (αυτοσαρκαστικός, αυτοειρωνικός και καταγγελτικός ταυτόχρονα) και το θέµα αποτέλεσαν αφορµή για έναν εξαιρετικά γόνιµο διάλογο µε τα παιδιά: Νεκρή φύση στη θεµατολογία της ζωγραφικής και Νεκρή φύση του Σκουλάκη που απεικονίζει το δάσος να καίγεται (Νεκρή φύση, 2008, Λάδι σε µουσαµά, 130x160 εκ.). Καθώς και τα καµένα δέντρα του Kώστα Τσόκλη (Γκαλερί «Αστρολάβος», 11-1 έως 9 Φεβρουαρίου 2008) που επίσης πέρα από την απεικόνιση αποτέλεσαν και θέµα ευρείας συζήτησης µε τα παιδιά και εξαιτίας διατυπωµένων θέσεων του ζωγράφου σε πολλές συνεντεύξεις του για τη σχέση του ίδιου του ζωγράφου µε τη συγκεκριµένη ενότητα των έργων του. 20 VI. Το δέντρο/δάσος Στις 6 Ιουνίου, στην Κουµαντάρειο Πινακοθήκη µε αφορµή τον εορτασµό της Παγκόσµιας Ηµέρας Περιβάλλοντος 21 εγκαινιάστηκε έκθεση µαθητικών έργων µε τίτλο «Το άσος» και υπότιτλο: «Εµείς θυµόµαστε τις καταστροφικές πυρκαγιές του περασµένου καλοκαιριού. Εσείς;». Η έκθεση υπήρξε αποτέλεσµα της συνεργασίας της Πινακοθήκης και του Σχολείου. Από την αρχή της σχολικής χρονιάς (2007-2008) οι καθηγήτριες του µαθήµατος των Καλλιτεχνικών, Μαρία Οικονόµου (Γυµνάσιο Γερακίου και 3 ο Γυµνάσιο Σπάρτης), Κατερίνα Μπαζίνα (2 ο Γυµνάσιο Σπάρτης),Πηνελόπη Μυλωνά (Γυµνάσιο Σκάλας) καικλειώ Μπολιεράκη (Επαγγελµατική Σχολή Σπάρτης-Γ τάξη Κοµµωτικής) ενέταξαν στη θεµατική τους το «έντρο». Και τα δυο βουνά της Λακωνίας, ο Ταϋγετος και ο Πάρνων, µεγάλες εκτάσεις µε ελαιόδεντρα, πολλές κατοικίες καταγράφονται στα «θύµατα» των πυρκαγιών του 2007. Η καταµέτρηση αυτή δεν έχει καµιά απολύτως σχέση µε την καµένη γη, µε την «ολόµαυρη» 22 εικόνα που διανύεις για περισσότερο από σαράντα χιλιόµετρα. Την οδύνηγια την καταστροφή, την αποφασιστικότητα να µην επαναληφθεί η τραγωδία, αλλά και την ελπίδα ότι η ζωή µπορεί να ξανανθίσει στις καµένες περιοχές αποτύπωσαν µε τον δικό τους αισθητικό τρόπο τα παιδιά συνειδητοποιώντας ότι η τέχνη λειτουργεί 20 «Είδα την οµορφιά των πυρκαγιών του Αυγούστου», συνέντευξη στον Γιώργο Καρουζάκη, εφ. Ελευθεροτυπία, 11-1-2008. Ιδιαίτερα διαφωτιστικός είναι ο λόγος του ίδιου του καλλιτέχνη, όπως διατυπώνεται στον κατάλογο της έκθεσης: Tsoclis 2008, Αίθουσα Τέχνης «Αστρολάβος-δεξαµενή», Αθήνα, Ιανούαριος 2008. 21 Στις 15 εκεµβρίου 1972, η Γενική Συνέλευση του OΗΕ θέσπισε την 5η Ιουνίου ως Παγκόσµια Ηµέρα Περιβάλλοντος, µε στόχο να υπενθυµίσει στους κατοίκους του πλανήτη ότι το µέλλον της ανθρωπότητας είναι άµεσα συνυφασµένο µε την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. 22 Η ανάκληση της «ολόµαυρης ράχης» των Ψαρών έγινε από τα ίδια τα παιδιά. ική τους και η παρατήρηση ότι ο ιονύσιος Σολωµός στο ποίηµά του «Η καταστροφή των Ψαρών» (1825) περιγράφει την καταστροφική µανία του Ιµπραήµ (1824), ενώ οι τωρινές ολόµαυρες ράχες βαρύνουν τους ίδιους τους Έλληνες και µάλιστα εν καιρώ ειρήνης. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 222

καταλυτικά και για τον δηµιουργό, τα ίδια τα παιδιά, αλλά και για τους επισκέπτες, τον θεατή. Και τα οµαδικά και τα ατοµικά έργα είχαν ιδιαίτερη παιδαγωγική διάσταση. Από τα οµαδικά έργα δεν αποκλείεται κανένα απολύτως παιδί, ούτε εκείνο που φοβάται ότι εκτίθεται µε το να ζωγραφίσει, γιατί έχει πεισθεί ότι είναι ατάλαντο. 23 Όλα τα παιδιά συµβάλλουν πρώτα στη «χειρονακτική» εργασία και στη συνέχεια στη σύνθεση που για τον ηµήτρη Μυταρά αποτελεί την πεµπτουσία της δηµιουργίας µόλο που παραµένει το πλέον απροσδιόριστο και ανεξερεύνητο στοιχείο της. Η σύνθεση πρόσφερε στα παιδιά τη χαρά της αισθητικής απόλαυσης ενός «όµορφου» τελικού αποτελέσµατος. Πολλά ατοµικά έργα επίσης ζωγραφίστηκαν από παιδιά που πρώτη φορά στη µαθητική τους ζωή κράτησαν πινέλα, χρώµατα και ξεδίπλωσαν τις σκέψεις και τα συναισθήµατά τους στο χαρτί µε άλλον τρόπο από εκείνον της γραφής. Στα οµαδικά έργα για να περιορίσουµε τη σύντοµη αναφορά σε αυτά η ανθρώπινη παρουσία απουσιάζει εντελώς από ένα βιβλικό τοπίο που αποδίδεται µε τα χρώµατα της καταστροφής. Μερικά έργα απεικονίζουν στο κέντρο τους ένα µοναδικό δέντρο ως σύµβολο της φύσης. Ένα δυναµικό σχήµα που εµπλέκει τον θεατή και θέτει ερωτήµατα µέσα από µία καλοζυγιασµένη σύνθεση. Σε άλλα έργα το ίδιο το δέντρο µεταµορφώνεται σε ανθρώπινη φιγούρα, µε τα χέρια να σχηµατίζουν τον κορµό και να ανοίγουν σε κλαδιά. Ταύτιση δέντρου-ανθρώπου ένα δέντρο φορέας µνήµης. 24 Τα ονόµατα των παιδιών, είναι βέβαια ονόµατα που ανήκουν σε κάποια συγκεκριµένη παλάµη (Σχήµα 3). Τοποθετούνται, ωστόσο, στο περιθώριο του δέντρου, έτσι που µπορεί να πληγώνουν την αισθητική της εικόνας, αλλά αποφεύγουν να «πληγώσουν» τον κορµό του δέντρου, όπως συνηθίζεται πολλές φορές να σηµαδεύονται τα δέντρα µε αρχικά ονοµάτων, ηµεροµηνίες, καρδιές κ.ά. Και αυτό είναι ένα πρόσθετο µήνυµα ως προς τη σχέση τέχνης, δηµιουργίας και ζωής. Tίθεται εκ νέου το θέµα της ιεράρχησης των ιδεών σε ένα αξιακό σύστηµα, όπου η ζωή είναι πρώτο αγαθό και µέγα. 23 Είναι γνωστές οι αναστολές των µαθητών/µαθητριών του Γυµνασίου και του Λυκείου, όταν αρχίζουν να υποβάλουν τη δηµιουργικότητά τους σε αυστηρό έλλογο έλεγχο. 24 Στην ελληνική λογοτεχνία απαντώνται πολλές φορές αναφορές σε δέντρα που στοιχειώνουν τις µνήµες. Υπάρχουν γενιές Ελλήνων, για παράδειγµα, που µεγάλωσαν µε τα Ψηλά βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Βιβλίο που γράφτηκε ως αναγνωστικό του ηµοτικού αλλά µετά την ανατροπή της κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου ρίχτηκε στην πυρά, το 1920, ως «χυδαίο, εγκληµατικό, ανήθικο, ταπεινό, αγοραίο». ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 223

Η εικόνα αυτού του δέντρου οδήγησε σε ελληνικά λαϊκά έθιµα που σε θρησκευτικές εορτές στολίζουν τα δέντρα µε χρωµατιστά κορδελάκια (όπως στη Μυτιλήνη), αλλά και στην ιαπωνική παράδοση. 25 Σχήµα 3: «Παλαµόδεντρα» Σχήµα 4: Το δέντρο που ακούει και βλέπει Η ανθρωπόµορφη απεικόνιση του δέντρου καθίσταται ακόµη εντονότερη στο κολάζ που έχει συνθεθεί µε µία µεγάλη ποικιλία µατιών και στοµάτων σε µία εξαιρετικά πυκνή δόµηση και στη φόρµα µε την οποία τα παιδιά σε µικρή ηλικία ζωγραφίζουν τα δέντρα. Τα στόµατα αποτελούν τον κορµό του δέντρου, ενώ τα µάτια το φύλλωµα (Σχήµα 4). Στο κέντρο του δέντρου ένα τεράστιο (ως προς τις διαστάσεις των υπολοίπων) µάτι παραπέµπει στη βυζαντινή παράδοση, στην δεσπόζουσα θέση που στην βυζαντινή αγιογραφία καταλαµβάνει ο «έστιν δίκης οφθαλµός», ο οφθαλµός, δηλαδή, του Θεού, ο οποίος τα πάντα ορά και γι αυτό, όταν έρθει η ώρα, θα αποδώσει δικαιοσύνη. Εποµένως, το ανθρώπινο γένος που κακοποιεί µε την άφρονα συµπεριφορά του και µε οποιονδήποτε τρόπο, όχι µόνον µε τις πυρκαγιές - τον πλανήτη που του δωρήθηκε να κατοικεί δεν θα µείνει ατιµώρητο. Το δέντρο είναι σε θέση να βλέπει (τα µάτια ποικίλα ανήκουν σε πρόσωπα όλων των φυλών της γης) και να κραυγάζει, να καταγγέλλει το άδικο (επίσης τα ποικίλα στόµατα ανήκουν σε πρόσωπα όλων των ανθρώπων της γης). Το µήνυµα των παιδιών ισχυροποιήθηκε ακόµη περισσότερο από τη στιγµή που τα έργα τους εξετέθησαν στην Πινακοθήκη και δεν περιορίστηκαν στον σχολικό χώρο. Όλα τα έργα των παιδιών, χωρίς καµία εξαίρεση, παρουσιάστηκαν στην Πινακοθήκη. Τα ατοµικά έργα παρέµειναν για δύο εβδοµάδες στην αίθουσα που φιλοξενεί τη µόνιµη 25 Όπως η ολάνθιστη κερασιά του Tosa Mitsuoki µε τα καλλιγραφηµένα κλασικά ποιήµατα που αναφέρονται στην άνοιξη και κρέµονται από τα κλαδιά της (Flowering Cherry with Poem Slips, ξύλο,84x45 εκ., The Art Institute of Chicago). Όπως και το έργο του Χρήστου Μποκόρου, Ευχές 2007, Λάδι σε λινό πανί και ξύλο, 50x50 εκ. Και στη Σιβηρία, όταν πέθαινε ένας σαµάνος, στη σηµύδα, που φύτευαν στον τάφο του, κρέµαγαν το τύµπανο και τα µαγικά σύνεργά του. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 224

συλλογή (ισόγειο) και τα οµαδικά εξετέθηκαν ανάµεσα στα έργα της περιοδικής έκθεσης «Γεώργιος Ιακωβίδης» (1 ος όροφος). Τα έργα των παιδιών και τα έργα του Γεωργίου Ιακωβίδη για τέσσερις σχεδόν µήνες, από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέµβριο 2008, συνυπήρξαν. Η συνύπαρξη αυτή ισχυροποιούσε το µήνυµα των παιδιών, αφού έθετε αµεσότερα και επιτακτικότερα τα δικά τους ερωτήµατα: «Πόσο δυνατό είναι το µήνυµα της τέχνης; Μπορεί η τέχνη να υπάρξει ξεκοµµένη από τη ζωή; Έχει νόηµα ο διάλογος για την τέχνη, εάν ο άνθρωπος στερηθεί την ίδια του την ανάσα, εάν στερηθεί την ανάσα που ουσιαστικά και µεταφορικά του προσφέρουν τα δένδρα;» (Σχήµα 5). Η παράθεση των έργων των παιδιών δίπλα στα έργα του Ιακωβίδη ενέπλεξε και τον θεατή σε µία διαφορετική θεώρηση των τοπιογραφιών ακόµη και του ίδιου του Ιακωβίδη και όχι µόνον του Ιακωβίδη, αλλά γενικά της τοπιογραφίας του 19 ου και των αρχών του 20 ού αιώνα ως προς τη θεώρηση της φύσης. Τα έργα των παιδιών ανάµεσα στις τοπιογραφίες του µεγάλου ζωγράφου ωθούσαν σε µία θεώρηση της φύσης, η οποία δεν µπορεί να είναι ιδεαλιστική ή ροµαντική αλλά περισσότερο µία εικόνα συµβολική που «οµιλεί» για τις ευθύνες των ανθρώπων απέναντι στην περιβαλλοντική καταστροφή. Η ανάγνωση αυτή επιβάλλεται, για παράδειγµα, στον θεατή µε τα καµένα δέντρα (παντελόνια τζην µε τη µέση προς τα κάτω και τα πατζάκια να σχηµατίζουν τα κλαδιά) σε µια γη που αγωνίζεται να αναστήσει τα νεκρά δέντρα χωρίς, ωστόσο, να το επιτυγχάνει (Σχήµα 6). Σχήµα: 5 Σχήµα: 6 VI. Trash Art Το πρόγραµµα Trash Artσχεδιάστηκε ύστερα από την πρόταση των υπευθύνων της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Πρωτοβάθµιας και της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης,Πολυξένιας Γεωργοσοπούλου και Μαρίας Σπυράκου. Στις τρεις συναντήσεις που έγιναν µε τους/τις εκπαιδευτικούς προηγήθηκε εισήγηση µε θέµα την Trash Art και ακολούθησε Εργαστήρι, στο οποίο δίδαξε η καθηγήρια του µαθήµατος των Καλλιτεχνικών, εικαστικός, Μαρία Οικονόµου, την κατασκευή κούκλας µε αποκλειστικά υλικά τις παλιές εφηµερίδες και χαρτοταινία. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 225

Οι προτάσεις του Εργαστηρίου διαµορφώνονται σύµφωνα µε τις ανάγκες των εκπαιδευτικών και των αδυναµιών υποδοµής των σχολείων. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να προτείνει µία δραστηριότητα στα παιδιά, διάρκειας µιας διδακτικής ώρας, και µε το άγχος να µείνουν τα θρανία καθαρά για το επόµενο µάθηµα. Τις κούκλες, στολισµένες µε κουρέλια, χρησιµοποίησαν πολλοί εκπαιδευτικοί στη γιορτή του τέλους της σχολικής χρονιάς. 26 Σχήµατα: 7, 8, 9 Πιστεύουµε ότι η παρουσίαση των παραπάνω εκπαιδευτικών προγραµµάτων της Κουµανταρείου Πινακοθήκης ανταποκρίνεται στον κεντρικό στόχο του 1 ου Πανελλήνιου ιεπιστηµονικού Συνεδρίου Τέχνης και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσηςπου είναι α) να διερευνηθεί και να αναδειχτεί η σχέση µεταξύ της Τέχνης και της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και β) να παρουσιαστούν επιλεγµένες συνδυαστικές παιδαγωγικές δραστηριότητες εστιασµένες στα αντικείµενα δάσος/δέντρο και ανακύκλωση. υστυχώς στη σύγχρονη υτική φιλοσοφία δεν εξετάζεται ο άνθρωπος ως σύνολο, αλλά διαµελίζεται σε µέρη, καθένα από τα οποία αντιµετωπίζεται σαν να περικλείει µέσα του την πραγµατική ουσία του ανθρώπου, το πραγµατικό θεµέλιο της ύπαρξής του 27 χωριστά όµως από την κοινωνία, από την κοινωνική ζωή και χωριστά από τη φύση, από τη φυσική ζωή. Αλλά ο άνθρωπος ζει, ή πρέπει να ζει, όσο µέσα στην κοινωνία άλλο 26 Στην εισήγηση παρουσιάστηκαν και σχολιάστηκαν κυρίως οι ξένοι καλλιτέχνες: Gustav Metzger, HA Schult, Tim Nobel και Sue Webster κυρίως το έργο τους Dark Stuff (2008) που αποτέλεσε µία από τις έξι προτάσεις της έκθεσης Statuephilia στο Βρετανικό Μουσείο (4 Οκτωβρίου 2008-25 Ιανουαρίου 2009), Jose Damasceno, η Droog µε τα έργα που είχαν εκτεθεί στην Art Athina 2007, CJ Lim µε έργο εµπνευσµένο από την Αλίκη στη χώρα των θαυµάτων του Lewis Carroll ( V & A Museum, 2008), τον Hendrick Kertens, νικητή το 2008 του βραβείου Taylor Wessing, Photographic Portrait Prize που διοργανώνει η National Portrait Gallery (Λονδίνο) και οι Έλληνες: Βασίλης Σκυλάκος, Αλέξης Ακριθάκης, Παύλος ( ιονυσόπουλος), Ναταλία Μελά, Στήβεν Αντωνάκος, Βλάσης Κανιάρης και Μάριος Σπηλιόπουλος. Η επιλογή των καλλιτεχνών και των έργων τους έγινε µε γνώµονα τον πολύµορφο διάλογο που µπορεί να αναπτυχθεί ανάµεσα στους εκπαιδευτικούς και τα παιδιά. 27 Sava Ganofski, «Το πρόβληµατα του ανθρώπου-ζωή και θάνατος», Mελέτη Θανάτου, 2 ο ιεθνές Συµπόσιο Φιλοσοφίας, Ελευθέρα Σχολή Φιλοσοφίας «Ο Πλήθων», Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», εύτερη έκδοση, Αθήνα 2002, σελ. 37-39. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 226

τόσο και µέσα στη φύση. Προς την επίτευξη αυτού του στόχου κινούνται τα εκπαιδευτικά προγράµµατα που παρουσιάστηκαν σε αυτή την εισήγηση. Αναγνωρίζουµε, ωστόσο, ότι η δυνατότητά τους είναι περιορισµένη. Πιστεύουµε τουλάχιστον ότι µε τέτοιου είδους προτάσεις τα παιδιά συνειδητοποιούν ότι η τέχνη στοχεύει στο να εγείρει την πνευµατική ανταπόκριση του ανθρώπου και ότι ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να παράσχει το µέσον που θα υπογραµµίζει ότι ο άνθρωπος είναι πάνω από όλα µία δηµιουργική ύπαρξη και επίσης ότι η τέχνη δεν παρέχει γνώσεις µε άµεσο τρόπο, αλλά προκαλεί τη βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτό είναι το ζητούµενο και για τα παιδιά και για τους ενήλικες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Άγγελος. (2009). Επιστροφή στο χωριό, Τα Νέα της Τέχνης, 177, Μάιος, 12-13. Βρεττάκου, Ν. (1991). Τα Ποιήµατα, Αθήνα: Τρία Φύλλα, τόµ. Α. Γρηγοράκης, Ν. (2004). Η ελιά στη νεοελληνική χαρακτική. Αθήνα: Αδάµ. ανιήλ, Α. (2002-2003). H αγάπη των παιδιών ζωντανεύει τα καµένα δέντρα. Aερόστατο, 121, 50-53. Ganofski, S. (2002). Το πρόβληµατα του ανθρώπου-ζωή και θάνατος, Mελέτη Θανάτου, 2 ο ιεθνές Συµπόσιο Φιλοσοφίας, Ελευθέρα Σχολή Φιλοσοφίας «Ο Πλήθων». Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Καρουζάκη, Γ. (2009). Σήµερα, που όλα επιτρέπονται, ο πολιτισµός χάνει τη δύναµή του. Ελευθεροτυπία, 8-6-2009. [Και on line: http://www.enet.gr/?i=news.el.texnes&id=52150] Κακούρου Χρόνη, Γ. (2006). Μουσείο και επικαιρότητα. Τα δυο πρόσωπα του χρόνου, Μουσείο- Σχολείο. Αντικριστές πόρτες στη γνώση. Αθήνα: Πατάκης. Κακούρου Χρόνη, Γ. (2006). Εκπαιδευτικό Πρόγραµµα για τους µετανάστες και παλιννοστούντες µαθητές», Μουσείο-Σχολείο. Αθήνα: Πατάκης. Kakourou, Chroni, G. (2009). Getting to know one another through drawing, International Journal of Education through Art, Vol. 4, N. 2, p. 131-139. Καρουζάκης, Γ. (2008). Είδα την οµορφιά των πυρκαγιών του Αυγούστου. Ελευθεροτυπία, 11-1- 2008. Κιούση, Γ. (2004). Η νέα έκθεση του Χρήστου Μποκόρου, Λιβάδι κάτω από µαύρο σύννεφο, Ελευθεροτυπία, 1-11-2004. Κουµαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης, Πολιτισµός και περιβάλλον στοιχεία αλληλένδετα». Εφηµερ. Λακωνικός Τύπος, 27 Μαϊου 2009. Λαµπράκη-Πλάκα, Μ. (1998). «Ελληνική Τοπιογραφία», Ελληνική Τοπιογραφία 19ος-20ός αιώνας. Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύµατος Ευριπίδη Κουτλίδη, 2 Φεβρουαρίου-16 Απριλίου. [Κατάλογος]. Μυταράς,. (2001). Το µοντέλο της οικολογίας. Μία πειραµατική µέθοδος διδασκαλίας. Αθήνα: Καστανιώτης. O Kόσµος της Ελιάς, (2004). Έκθεση Ελλήνων Καλλιτεχνών, 16-31 Ιανουαρίου. Μουσείο Θεοφίλου, Βαρειά Μυτιλήνης, [Κατάλογος]. Ποδήλατο-Πόλη-Περιβάλλον και ιεθνής Ηµέρα Μουσείων. Εφηµερ. Παρατηρητής της Λακωνίας, 21-5-2009. Πολίτης, Ν. (1965). Το κυπαρίσσι, Παραδόσεις. Αθήνα: Εργάνη, τόµ. Α. Το Πορτρέτο ενός Μουσείου, Μια διπλή επετειακή γιορτή, 1988-2008, 20 χρόνια λειτουργίας της Πινακοθήκης Αβέρωφ. 1908-2008, 100 χρόνια από τη γέννηση του Ευάγγελου ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 227

Αβέρωφ-Τοσίτσα, Ίδρυµα Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, 27 Σεπτεµβρίου-12 Ιανουαρίου. (2009). [Κατάλογος]. Tsoclis 2008. (2008). Αίθουσα Τέχνης «Αστρολάβος-δεξαµενή». Αθήνα. [Κατάλογος]. Φακίνου, Ε. (1998). Το έβδοµο ρούχο. Αθήνα: Καστανιώτης. Φύση-Μύθος-Άνθρωπος. Μυθολογικά του έντρου. (2003). Η Καθηµερινή, Επτά Ηµέρες, 30-11-2003. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ 228