Αλέξανδρος Παπαναστασίου

1 ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 1 Αλέξανδρος Παπαναστασίου Αλέξανδρος Παπαναστασίου

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

Σειρά: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 1 Με την επιστημονική συνεργασία του Ινστιτούτου Συνταγματικών Μελετών Επιστημονική διεύθυνση Γιώργος Κασιμάτης Επιστημονική επιμέλεια τόμου Γιώργος Αναστασιάδης Επιμέλεια έκδοσης Άννα Καραπάνου Τμήμα Εκδόσεων, Ίδρυμα της Βουλής Επιμέλεια κειμένων Δώρα Κομίνη Εκδοτική παραγωγή ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ ΑΒΕΕ 2008 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Βασ. Σοφίας 11 106 71 Αθήνα τηλ.: 210-36.92.272, fax: 210-36.92.180 e-mail: foundation@parliament.gr http://foundation.parliament.gr ISBN set 978-960-6757-13-6 ISBN 978-960-6757-14-3

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΛΟΓΟ Μελέτες και Τεκμήρια Επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Αναστασιάδης

Προσωπογραφία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, έργο του ζωγράφου Αλέκου Κοντόπουλου.

Το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία εγκαινιάζει τη σειρά εκδόσεων βιογραφιών σημαντικών προσωπικοτήτων της Πατρίδας μας από τον πολιτικό και επιστημονικό χώρο με τον τόμο για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Στη μνήμη των Ελλήνων, η προσωπικότητα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου είναι συνυφασμένη με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας (25 Μαρτίου 1924), την ανανέωση των δημοκρατικών θεσμών, την ανόρθωση και εκσυγχρονισμό του κοινοβουλευτισμού, τη σύνδεση της εκπαίδευσης με τις αξίες και τις επιδιώξεις της δημοκρατίας, καθώς και με την πολιτική διαπαιδαγώγηση και την ηθική και κοινωνική εξύψωση του λαού. Η φυσιογνωμία του Παπαναστασίου συνδέεται με την υπεράσπιση της δημοτικής γλώσσας και με την ιδιαίτερη ενασχόλησή του με το βιβλίο, τη λογοτεχνία, τη μουσική, τον πολιτισμό. Στον παρόντα τόμο αναδύεται η πολυδιάστατη προσφορά του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, κυρίως μέσα από πολιτικά του κείμενα με αναφορές σε κοινοβουλευτικές και επιστημονικές παρεμβάσεις, και αναδεικνύεται η πολυσήμαντη και πολυκύμαντη παρουσία του στην πολιτική ζωή. Από τη μελέτη του επιστημονικού λόγου του Παπαναστασίου εμφανίζονται άγνωστες ακόμη πτυχές της συνταγματικής του θεωρίας, οι οποίες είναι και σήμερα επίκαιρες. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στον επιστημονικό επιμελητή του τόμου, καθηγητή Γιώργο Αναστασιάδη, στη συγγραφική του ομάδα, καθώς και στις υπηρεσίες του Ιδρύματος για την επιμελημένη αυτή έκδοση. Δημήτριος Σιούφας Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ (Γιώργος Αναστασιάδης)...9 ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΙΔΙΩΤΙΚΟ-ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ... 19 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ... 21 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ ΤΩΝ «ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΩΝ»... 73 (Γιώργος Αναστασιάδης) ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ (1908-1936) - ΑΠΟΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑ...79 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ ΤΟΥ 1864/1911 ΚΑΙ ΤΟΥ 1927... 143 (Ακρίτας Καϊδατζής) «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΟΝ ΣΥΣΤΗΜΑ». Η ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ...185 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ...193 (Ελισώ Αναστασιάδου)

8 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΜΕ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ... 201 (Γιώργος Αναστασιάδης) ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ...213 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΟΜΙΛΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ... 237 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 239 (Γιώργος Αναστασιάδης) ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ...251 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (Γιώργος Αναστασιάδης) 1. ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ (1922)...265 2. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΑΝΑΚΗΡΥΞΕΩΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (1924)...288 ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ... 291

ΠΡΟΛΟΓΟΣ [Γιώργος Αναστασιάδης] Ἦταν ἕνας ἀπό τούς ἐκλεκτούς ἀνθρώπους πού εἴδαμε στήν Ἑλλάδα πού μονάχα μέ τήν παρουσία τους βοηθοῦν τόν τόπο νά γίνῃ καλύτερος (...). Ἡ ἐπίδρασή του ὑπῆρξε βαθειά κυρίως στούς νέους τοῦ καιροῦ του (...). Πιστεύω πώς ἡ σημασία τοῦ Παπαναστασίου θά μεγαλώσῃ στό μέλλον καί πώς τό ὄνομά του θά τιμηθῇ πολύ περισσότερο ἀπό ὅσο τιμήθηκε ὅταν ζοῦσε... Γ. Θεοτοκᾶς (1965) Ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος ἐπραγματοποίησεν εἰς τήν Ἑλλάδα τό Ἔθνος καί τό Κράτος. Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου εἰσήγαγεν εἰς αὐτήν τόν πνευματικόν καί τόν κοινωνικόν χαρακτῆρα... Γ. Παπανδρέου (1951) Ἡ Ἑλλάς εἶναι δημιούργημα τοῦ πνεύματος, τῶν μόχθων καί τῶν ἀγώνων τῶν τέκνων της. Δέν εἶναι βασιλικόν τιμάριον καί δέν μπορεῖ ποτέ νά γίνῃ ἀνεκτόν νά θυσιαστῇ καί τό ἐλάχιστον τμῆμα της χάριν προσωπικῶν βασιλικῶν συμφερόντων... Δημοκρατικό Μανιφέστο (1922) Τό ἀσφαλέστερον θεμέλιον τῆς Δημοκρατίας θά δημιουργηθῇ εἰς τάς ψυχάς τῶν πολιτῶν... Ἀλ. Παπαναστασίου (1924) Τά Πανεπιστήμια δέν ἔχουν μόνον σκοπόν νά μεταδίδουν γνώσεις ἀλλά καί νά εἶναι ἱδρύματα ἠθικῆς, ἱδρύματα ὑπερασπίσεως τῆς ἀληθείας... Ἀλ. Παπαναστασίου (1926) Οἱ ποιηταί καί οἱ καλλιτέχναι δύνανται νά ὁμιλοῦν ἐπί τῶν μεγάλων κοινωνικῶν καί πολιτικῶν προβλημάτων (...), διότι διαθέτουν τό μέγα μέσον τῆς διαισθήσεως καί τοῦ αἰσθήματος, διά νά εἰσδύσουν εἰς τήν οὐσίαν τῶν φαινομένων... Ἀλ. Παπαναστασίου

10 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Εἶναι ἀνάγκη νά γίνῃ μιά ἐπανάστασις τῶν ψυχῶν καί τῶν πνευμάτων κατά τῆς βίας, τῆς κομματικῆς ἰδιοτέλειας καί τῆς ἀποσυνθέσεως τοῦ κράτους. Ἀλ. Παπαναστασίου 1. Το ιστορικό μυθιστόρημα που δεν έχει ακόμη γραφτεί για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (1876-1936) θα μπορούσε να αρχίζει με τη σκηνή και τον χαρακτηριστικό διάλογο που είχε μαζί του και διασώζει σε κείμενό του το 1958 ο Γ. Θεοτοκάς: Ἐκάλη, Νοέμβριος (;) 1936. Εἶχα πάει νά τόν δῶ στό σπίτι του καί εἴχαμε βγεῖ γιά ἕνα μικρό περίπατο στούς ἔρημους ἐξοχικούς δρόμους. Ὁ Παπαναστασίου ἦταν κουρασμένος καί πικραμένος. Εἶχε νικηθῆ, τό πολιτικό του ἔργο εἶχε καταρρεύσει, ἡ Δημοκρατία εἶχε συντριβῆ καί τό μέλλον ἦταν ζοφερό ἀπό κάθε ἄποψη, ἐσωτερική καί ἐξωτερική (...). Μιά μελαγχολική σιγή εἶχε πέσει ἀνάμεσά μας καθώς προχωρούσαμε κάτω ἀπό τίς δεντροστοιχίες. Τότε ξαφνικά, δέν ξέρω πῶς μοῦ ἦρθε, καί τοῦ ἔθεσα τό ἐρώτημα: Τί εἶναι αὐτό πού λείπει στόν τόπο μας, κύριε Πρόεδρε; Γιατί εἶναι φανερό πώς μᾶς λείπει κάτι βασικό. Ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου στάθηκε, μέ κοίταξε καί ἀποκρίθηκε ἀδί σταχτα: Ἡ σκέψη. Ἀμέσως, σάν νά ἤθελε νά προσδιορίσῃ ἀκόμη καλύτερα τήν ἀπάντησή του, τή μετέφρασε γαλλικά, λέγοντας «la pensée». Νομίζω ὅτι αἰσθάνθηκε αὐθόρμητα τήν ἀνάγκη τῆς αὐστηρῆς ἀκριβολογίας καί τῆς σαφήνειας τῆς γαλλικῆς γλώσσας γιά νά ἐκφράσῃ ἐκεῖνο πού ἤθελε νά πῇ. Καί καθώς τοῦ ζητοῦσα κάποιαν ἐξήγηση, συνέχισε: Ἴσως σᾶς φαίνεται περίεργο αὐτό πού εἶπα. Ἀλλά, ὅταν λέω σκέψη, δέν ἐννοῶ τήν μόρφωση πού μπορεῖ ὁ καθείς νά ἀποκτήσῃ, ἄν τοῦ δοθοῦν οἱ εὐκαιρίες. Ἐννοῶ τήν πρωτότυπη, δημιουργική σκέψη. Ἔχουμε ταλέντα ὅλων τῶν εἰδῶν καί μποροῦμε νά ἔχουμε καί ἡρωϊσμό. Δέν ἔχουμε ἀκόμα τήν δική μας σκέψη. Αὐτή εἶναι ἡ βασική ἔλλειψη πού εἶναι αἰσθητή σ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις τῆς νεοελληνικῆς ζωῆς -στήν Τέχνη, στό Πανεπιστήμιο, στήν κοινωνική δράση, στήν πολιτική. Ο Αλ. Παπαναστασίου δεν έχει βρει ακόμη τον συγγραφέα-λογοτέχνη της «μυθιστορηματικής ιστορίας» του, αν και υπήρξε μια εμβληματική μορφή της πολιτικής μας ιστορίας και έχει προσφέρει όχι μόνο σημαντικό πολιτικό έργο αλλά και πολύτιμα εργαλεία ταξινόμησης και ανάλυσης του κόσμου του και του δικού μας κόσμου, λειτουργώντας ως «σχολή» πολιτικής σκέψης αλλά και πνευματικής καλλιέργειας, ασυνήθιστης ιδίως για τους πολιτικούς ηγέτες της μεταπολεμικής Ελλάδας.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11 Υπάρχει μιά πολύπλευρη συμβολή του Παπαναστασίου στην κοινοβουλευτική δημοκρατία, στον πολιτικό πολιτισμό, στον συνταγματικό λόγο και στην πνευματική πορεία του τόπου και αυτήν κυρίως καταγράφει, αξιολογεί και αναδεικνύει ο τόμος, διαρθρωμένος στις παρακάτω ενότητες*: Σημαντικά πολιτικά κείμενα του Αλ. Παπαναστασίου (Αποθησαύρισμα). Ο συνταγματικός λόγος του Αλ. Παπαναστασίου και η συμβολή του στην παραγωγή των Συνταγμάτων του 1864/1911 και του 1927. Δημοκρατία και εκλογικό σύστημα: Η διαχρονική εμβέλεια της πολιτικής σκέψης του Αλ. Παπαναστασίου. Ο Αλ. Παπαναστασίου και ο Τύπος. Αναφορές και μαρτυρίες για τον Αλ. Παπαναστασίου στη λογοτεχνία και τη χρονογραφία (Απάνθισμα). Χρονολόγιο. Βιβλιογραφία. Παράρτημα: 1. Το Δημοκρατικό Μανιφέστο και ο Τύπος της εποχής (1922). 2. Ο Αλ. Παπαναστασίου και το ψήφισμα ανακηρύξεως της Δημοκρατίας (1924). 2. Η πολυδιάστατη προσφορά του Παπαναστασίου, επικεντρωμένη κυρίως στα πολιτικά του κείμενα, αναδύεται και αναδεικνύεται μέσα από τις κοινοβουλευτικές, εφημεριδογραφικές και επιστημονικές παρεμβάσεις του και την πολυσήμαντη παρουσία του στην πολιτική ζωή του τόπου, συνυφασμένη με την ανακαίνιση των δημοκρατικών θεσμών, την ανόρθωση και εκλογίκευση του κοινοβουλευτισμού, τη δημιουργική και ουσιαστική ερμηνεία του συντάγματος, τη σύνδεση της εκπαιδεύσεως και της γλώσσας (ακόμη και της ζωγραφικής) με τις αξίες και τις επιδιώξεις της δημοκρατίας και με την πολιτική διαπαιδαγώγηση και την ηθική και κοινωνική εξύψωση των εργαζόμενων λαϊκών τάξεων. Οι μελετητές της ιστορικής φυσιογνωμίας του Παπαναστασίου χρειάζεται να τιθασεύσουν μια ιστορική ύλη πληθωρική και πολύπλοκη που επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις, όχι μόνο για να ξεδιαλύνουν τη διαλεκτική σχέση συνταγματικού δικαίου, πολιτικών θεσμών και πολιτικής θεωρίας και πράξης, αλλά και διότι ο φωτισμός της συγκεκριμένης εποχής αξιώνει, εκτός από τη γενικότερη * Τα κείμενα για τον συνταγματικό λόγο και τον Τύπο έχουν γραφτεί από τον Ακρίτα Καϊδατζή και την Ελισώ Αναστασιάδου αντιστοίχως. Τα άλλα κείμενα και η επιστημονική επιμέλεια του τόμου ανήκουν στον Γιώργο Αναστασιάδη.

12 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ γνώση και αίσθηση της πολιτικής ιστορίας μας, την επίγνωση ότι ο πολιτικός βίος και λόγος του Παπαναστασίου που σφράγισε και επηρέασε βαθιά τη δημόσια ζωή της χώρας στον Μεσοπόλεμο δεν μπορεί να εξεταστεί επαρκώς χωρίς να υπολογιστεί ο ηγεμονικός ρόλος και ο τρόπος που προσδιόρισε τις πολιτικές και θεσμικές πραγματικότητες της περιόδου (1909-1936) ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Χρειάζεται επιπλέον να αναπλαστεί το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο που κυριαρχείται από τις καταλυτικές επιδράσεις και ανακατατάξεις του Α Παγκόσμιου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού και τις σφοδρές «σεισμικές» δονήσεις της «Τραγωδίας του Αιγαίου», δηλαδή της Μικρασιατικής Καταστροφής, στο πολιτικό, κοινωνικό, ιδεολογικό και πολιτισμικό επίπεδο, ιδίως μετά το 1924 χρονιά ορόσημο, που δεν είναι τυχαίο ότι συμπίπτει με τη χρονιά που ο Παπαναστασίου εγκαθιδρύει την (αβασίλευτη) δημοκρατία και μένει έκτοτε στην ιστορία ως ο «Πατέρας της Δημοκρατίας» προσωνύμιο που είναι βέβαια πολύ τιμητικό για έναν πολιτικό που ηγείται «μικρού» κόμματος, αλλά μοιάζει να παρέχει μάλλον μονοδιάστατη εικόνα για μια πολυσύνθετη προσωπικότητα που υπήρξε κάτι πολύ πιο σπουδαίο από έναν πρωτοπόρο πολιτικό αρχηγό ή αντιμοναρχικό πρωθυπουργό, τόσο στο επίπεδο των διεκδικήσεων και των επιτευγμάτων, όσο και στα πεδία των συνταγματικών θεσμών, του κοινωνικού κράτους δικαίου, της βαλκανικής συνεννοήσεως, του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, κ.λπ. 3. Στη μνήμη των περισσότερων Ελλήνων ο Παπαναστασίου έχει συνδεθεί κυρίως με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας (25.3.1924) και τον αντιμοναρχικό του αγώνα: Δημοκρατικό Μανιφέστο, κ.λπ. (χρήσιμη θα ήταν, ωστόσο, μια διερεύνηση της κοινής γνώμης, με βάση το ερώτημα: τι σηματοδοτεί για τον σύγχρονο μέσο νεοέλληνα και τη νεολαία μας το όνομά του). Δεν είναι πάντως πολλοί αυτοί που γνωρίζουν ότι ο Παπαναστασίου έθεσε την ξεχωριστή σφραγίδα του: στην προσπάθεια να προσλάβει το δημοκρατικό κοινοβουλευτικό πολίτευμα κοινωνική διάσταση, ηθικό χαρακτήρα και πνευματική υπόσταση και να «θεμελιωθεί, έτσι, στις ψυχές των πολιτών», στον πολεοδομικό ανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά, και στην ίδρυση και τη στήριξη του Πανεπιστημίου της και στον συγκεκριμένο προσανατολισμό του, στο βαθμό που το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της πόλης, τουλάχιστον στην πρώτη δύσκολη αλλά δημιουργική περίοδό του, «έγραψε ιστορία» στο πεδίο της επιστημονικής και πνευματικής ελευθερίας, στη μεσοπολεμική κοινωνική πολιτική του κράτους και στην αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών και των προσφύγων,

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 στη συνεννόηση και συνεργασία των βαλκανικών χωρών. Επιπλέον, η ιστορική φυσιογνωμία του Παπαναστασίου «παραπέμπει»: στη διεκδίκηση ενός δικαιότερου εκλογικού συστήματος, στην υπεράσπιση της δημοτικής γλώσσας, στο άνοιγμα της εκπαίδευσης σε όλους τους Έλληνες και τις Ελληνίδες και στον αγώνα να απαλλαγεί η ελληνική παιδεία από το σχολαστικισμό και τις προκαταλήψεις, στην ιδιαίτερη σχέση του με τα βιβλία, τη λογοτεχνία, τη μουσική, κ.λπ. Ασφαλώς όμως είναι σχετικώς λίγοι όσοι, μελετώντας τον επιστημονικόπολιτικό του λόγο, ανακαλύπτουν την εν πολλοίς αναξιοποίητη ακόμη από τον σύγχρονο συνταγματικό και κοινό νομοθέτη, αλλά και από τη συνταγματική μας θεωρία, συγκρότηση και έκφραση του Παπαναστασίου σε ό,τι αφορά την ερμηνεία και την πολιτική-ιδεολογική σημασία του συντάγματος. Από τις μελέτες και τα τεκμήρια που περιέχονται στον τόμο αναδεικνύεται και αυτή η διάσταση του Παπαναστασίου ως ειδήμονος περί τα συνταγματικά θέματα πολιτικού που δεν συνταγματολογεί περιστασιακά και με κομματική ιδιοτέλεια, αλλά διαθέτει ολοκληρωμένες και έγκυρες απόψεις που βοηθούν στη διατύπωση των συνταγματικών διατάξεων και στην ιστορική κατανόηση της άρθρωσης και της λειτουργίας του πολιτικού συστήματος και όχι μόνο της εποχής του. 4. Τελικώς, όπως συμβαίνει και με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τους άλλους μεγάλους πολιτικούς ηγέτες της χώρας, δεν έχουμε να αναλύσουμε και να αποτιμήσουμε μόνο «έναν» Αλέξανδρο Παπαναστασίου, αλλά σαφώς περισσότερες εκδοχές της ιστορικής προσωπικότητάς του. Υπάρχουν κατ αρχήν οι αναμενόμενες ή μη διαφοροποιήσεις του στο χρόνο. Μπορούμε, π.χ., να ξεχωρίσουμε τέσσερις βασικές φάσεις στο ιστορικό του δρομολόγιο: 1876-1908: Διαμορφώνει την επιστημονική και ιδεολογική του υποδομή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. 1908-1917: Εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή και αρχίζει να ξεχωρίζει, λειτουργώντας στον ευρύτερο βενιζελικό πολιτικό χώρο. 1917-1923: Διατελεί υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου (μέχρι τις εκλογές του 1920). Το 1922 θα γίνει δημοφιλής, ή πάντως ευρύτερα γνωστός, με το Δημοκρατικό Μανιφέστο και τη δίωξη, τη δίκη, τη φυλάκισή του, κ.λπ. 1924-1936: Ως πρωθυπουργός πρωτοστατεί στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας και μετά εναλλάσσει την έντονη παρουσία του στο κοινοβούλιο και στα

14 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ αξιώματα του πρωθυπουργού και του υπουργού με φυλακίσεις, εκτοπίσεις και διώξεις που τις διαδέχονται ομιλίες, κομματικά συνέδρια και βαλκανικές διασκέψεις. Χωρίς να αποκτήσει μαζική λαϊκή απήχηση, έχει να επιδείξει «αντιπροσωπεύοντας στην Ελλάδα με τρόπο αδιάβλητο το γνήσιο πνεύμα της προοδευτικής κοινωνικής Δημοκρατίας» (Γ. Θεοτοκάς) σημαντική επίδραση κυρίως στη νεολαία του καιρού του. Και, παράλληλα, εκτός από τις διακυμάνσεις που επιφυλάσσει ο χρόνος, υπάρχουν οι όψεις μιας εντυπωσιακά πολυσύνθετης πολιτικής φυσιογνωμίας με εξαιρετική ευρύτητα ενδιαφερόντων και απασχολήσεων. Ο Παπαναστασίου λειτουργεί ως κήρυκας του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού (και αργότερα ως εκφραστής μιας ελληνικής εκδοχής της «σοσιαλδημοκρατίας») και ως επιστήμονας και πολιτικός που γράφει και αγωνίζεται, μέσα και έξω από τη Βουλή και τα υπουργικά γραφεία, για τους πρόσφυγες, τους αγρότες, τους διανοούμενους, τους εργαζομένους. Ο Παπαναστασίου δεν ξέχασε ποτέ ότι ψυχικά ανήκει ιδίως στην κοινωνία των πολιτών, δηλαδή στους Κοινωνιολόγους, απ όπου ξεκίνησε με ηγετικό ρόλο. Εντάσσεται, ωστόσο, στην Αριστερά των Φιλελευθέρων, ιδρύει το κόμμα της «Δημοκρατικής Ενώσεως» (το μετέπειτα «Αγροτοεργατικό») και αγορεύει τακτικά στο κοινοβούλιο (δεν ήταν ρήτορας, μιλούσε όμως με σαφήνεια, είχε ξεκάθαρες ιδέες και ακουγόταν πάντα με προσοχή, εμπνέοντας το σεβασμό σε φίλους και αντιπάλους), ανεβάζοντας το επίπεδο του κοινοβουλευτικού διαλόγου και συμβάλλοντας στην προώθηση προοδευτικών νομοθετικών μέτρων, στον εξορθολογισμό των κοινοβουλευτικών θεσμών και διαδικασιών και στη δημοκρατική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Παράλληλα, αφιέρωνε σημαντικό χρόνο στο διάβασμα και στο γράψιμο και στην ανάγνωση των εφημερίδων, έχοντας δημιουργήσει εντυπωσιακή για τα μέτρα του καιρού του και τις πενιχρές οικονομικές δυνατότητές του, βιβλιοθήκη που βρίσκεται σήμερα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 1 Και είναι ο ίδιος άνθρωπος που περιείχε μέσα του το «παιδί του χωριού», που έχει αφήσει την καρδιά του στο Λεβίδι (όπου και βρίσκεται ταξινομημένο το αξιόλογο αρχείο του) και ήταν ακόμη «ερωτευμένος» με τη γη και τους χωρικούς του γενέθλιου τόπου. Ήταν ο ίδιος άνθρωπος που με φράκο και ημίψηλο θα γίνει ο καταλύτης για την πτώση του βασιλικού θεσμού και την «εκβιασμένη» ως ένα 1. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή ΝΟΕ, Τμήμα Νομικής: Βιβλιοθήκη Αλεξάνδρου Παπαναστασίου. Κατάλογος. Εποπτεία: Δ. Κωνσταντόπουλος Α. Τάχος και επιμέλεια: Γ. Αναστασιάδης Α. Μητρούδη (1984), σελ. 493.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 σημείο αλλά ριζοσπαστική και γενναία αλλαγή του πολιτεύματος το 1924. Και ο ίδιος που θα συμβάλει στη διαμόρφωση του νέου συντάγματος (1924-1925 και 1926-1927), χωρίς να φοβάται να θίξει και θέματα «ντελικάτα», όπως π.χ. τις σχέσεις κράτους και Εκκλησίας. Και ο ίδιος που θα γράψει, περισσότερο ως διανοούμενος παρά ως πολιτικός, για τον Κ. Παλαμά αλλά και με την ίδια άνεση για την Κωπαΐδα, τους κολλήγους της Θεσσαλίας, τους επιθεωρητές εργασίας, κ.λπ. Ο ίδιος που θα προεδρεύει σε συνέδρια και διασκέψεις στην Ελλάδα και σε πρωτεύουσες βαλκανικών χωρών, ενώ παράλληλα θα βρίσκει στην καθημερινή ζωή του το χρόνο να συχνάζει σε «φιλολογικά καφενεία» («Νέον Κέντρον», «Μπάγκειον», «Νέα Ευρώπη» 2 ), να ακούει κλασική μουσική από τους ξένους ραδιοφωνικούς σταθμούς, να γράφει το κύριο άρθρο στην εφ. Δημοκρατία, να δίνει αργότερα κείμενα και συνεντεύξεις σε διάφορα έντυπα, να πηγαίνει σε εκθέσεις ζωγραφικής, κ.λπ. Όλη αυτή την πολυσχιδή δραστηριότητα, τη γεμάτη και δημιουργική ζωή, το συγχρωτισμό του με πνευματικές μορφές (Κ. Παρθένης, Αλ. Δελμούζος, Ά. Σικελιανός, Κ. Τριανταφυλλόπουλος, κ.λπ.) και το αξιοθαύμαστο έργο του τα διαπερνά ένα συνδετικό νήμα που είναι φτιαγμένο από «υλικά» εκλεκτά: τον ακέραιο χαρακτήρα του, την πνευματική του καλλιέργεια, την ιστορική του διαίσθηση, την αξιοπρέπεια, την εμπιστοσύνη και την πνοή αισιοδοξίας που ήξερε να μεταδίδει, την ανθρώπινη ζεστασιά του. Η εικόνα του αγωνιστή που μπορεί να συνεγείρει συνειδήσεις και να συστρατεύσει έναν ολόκληρο κόσμο της επιστήμης, της εργασίας, της τέχνης, και να υπερασπιστεί στις «επάλξεις» την πολιτική, την πνευματική ελευθερία και τα ατομικά δικαιώματα, όταν απειλούνται από την αμάθεια και το φανατισμό κοινωνικών ομάδων ή τον αυταρχισμό της εξουσίας. Ο φλογερός του ενθουσιασμός για τη δημοκρατία και την κατάργηση κάθε προνομίου, θεμελιωμένος στην επιστημονική γνώση και στα γόνιμα αν και συχνά τραυματικά βιώματα που του «προσέφερε» η συγκεκριμένη πολιτική ζωή και οι ανατροπές και αναλαμπές της ιστορίας. Στη ζυγαριά της αποτίμησης της ιστορικής αξίας του Παπαναστασίου, όλες αυτές οι αρετές και τα προσόντα βαραίνουν τόσο καταλυτικά, ώστε να αντισταθμίζουν τις «σκιές», τις «γκρίζες ζώνες» στην προσωπογραφία του: Εγκαλείται, π.χ., από συγγραφείς, γιατί «συνέπραξε», συμπορεύτηκε, με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά και γιατί τον αμφισβήτησε μετά το 1924, αλλά και γιατί συνεργάστηκε πάλι μαζί του το 1928-1932 και γιατί του εναντιώθηκε το 1932-1936, κ.λπ. Και 2. Σύμφωνα με τον Γ. Παπακώστα, Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας (1991).

16 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ βέβαια, υπήρξαν «ολισθήματα» στην πορεία του: ο «κοινοβουλευτικός μανδύας» στον πραξικοπηματία Θ. Πάγκαλο, η αδιαλλαξία στο πολιτειακό, η στήριξη της κυβέρνησης Π. Τσαλδάρη, το «κατοχυρωτικό», νομοθέτημα που προαναγγέλλει το «ιδιώνυμο» (το οποίο όμως επέκρινε δριμύτατα), ο ιδιότυπος αντικομμουνισμός του, επικεντρωμένος κυρίως στις συγκεκριμένες επιλογές της ηγεσίας του ΚΚΕ (π.χ. στο «Μακεδονικό»), η «ιδεαλιστική» αντιμετώπιση του κράτους που το ήθελε να λειτουργεί «ουδέτερα» ως «σύνολον διαρκούς ανθρωπιστικής και πνευματικής αναγεννήσεως», κ.λπ. Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε πόσο ολισθηρό και ναρκοθετημένο ήταν το «έδαφος» στην πολιτική ζωή και στην κοινωνία της μεσοπολεμικής Ελλάδας, όπου όχι μόνο η δημοκρατική ιδέα δεν είχε ακόμη ωριμάσει, αλλά περίσσευαν και τα διάφορα «αυγά του φιδιού», και εν πάση περιπτώσει ότι ο Παπαναστασίου ήξερε, κατά κανόνα, με νηφαλιότητα και ανιδιοτέλεια να χαράζει με σαφήνεια τα όρια και προς τα δεξιά και προς τα αριστερά. Άλλωστε, ποια διαδρομή μεγάλου πολιτικού δεν στιγματίστηκε από μικρά και μεγάλα λάθη; Παραμένει, λοιπόν, η τελική εκτίμηση που συμμερίζονται πολλοί σύγχρονοι και μεταγενέστεροι πρωταγωνιστές και μελετητές της περιόδου ότι ο Παπαναστασίου είναι ίσως ο πιο αυθεντικός και ανιδιοτελής κοινοβουλευτικός ηγέτης κόμματος στον ευρύτερο προοδευτικό δημοκρατικό χώρο στην Ελλάδα του 20ού αιώνα και ένας από τους ελάχιστους πολιτικούς μας που και υπερασπίστηκαν τις αξίες της συνταγματικά οργανωμένης δημοκρατίας και τη «μεθοδική εξύψωση» των εργατών, των αγροτών, των καταπιεσμένων και των καταφρονεμένων και ουσιαστικά γύρισαν την πλάτη στην κυβερνητική εξουσία, ή πάντως δεν την επιδίωξαν με πάθος και ιδιοτέλεια: Αὐτά πού πιστεύει καί γιά τά ὁποῖα ἀγωνίζεται τό Ἀγροτικό καί Ἐργατικό Κόμμα», υποστήριξε το 1932, «θά ἐφαρμοστοῦν στήν Ἑλλάδα, ἔστω καί μετά ἑκατό χρόνια. Ὅσοι ἀποτελοῦν τό κόμμα εἶναι ἀπόστολοι ἰδεῶν, γιά τίς ὁποῖες ὀφείλουν ν ἀγωνίζωνται, ἔστω καί ἄν δέν πρόκειται νά ἀπολαύσουν τά ἀγαθά τῆς ἐξουσίας. Ως πρωθυπουργός ο Παπαναστασίου συμπλήρωσε σε 28 χρόνια συνεχούς πολιτικής παρουσίας, 144 ημέρες (134 το 1924, 12 Μαρτίου - 25 Ιουλίου, και 10 το 1932, 26 Μαΐου - 5 Ιουνίου). Ως υπουργός (χωρίς να είναι ταυτόχρονα και πρωθυπουργός) είχε μια συνολική θητεία 56 μηνών και 18 ημερών: 41 μήνες το 1917-1920 ως υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου, 14 μήνες το 1926-1928, ως υπουργός Γεωργίας στην «οικουμενική» κυβέρνηση Α. Ζαΐμη και 48 μέρες το 1933, ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας στη βραχύβια κυβέρνηση

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17 Ελευθερίου Βενιζέλου. Ως πρωθυπουργός το 1924 ανέλαβε για 52 μέρες και το Υπουργείο Οικονομικών, ενώ το 1932 για 10 μέρες τα υπουργεία Στρατιωτικών, Ναυτικών, Αεροπορίας και Εξωτερικών. Υπήρξε πληρεξούσιος στην Α Αναθεωρητική Βουλή το 1910 (1 Σεπτεμβρίου - 12 Οκτωβρίου). Στη Β Αναθεωρητική Βουλή το 1911 (8 Ιανουαρίου - 1 Ιουνίου) και στην Δ Συντακτική Συνέλευση το 1924-1925 (2 Ιανουαρίου 1924-29 Σεπτεμβρίου 1925). Διετέλεσε βουλευτής το 1915 (3 Αυγούστου - 21 Οκτωβρίου), το 1917-1920 (12 Ιουλίου 1917-15 Οκτωβρίου 1920), το 1926-1928 (26 Νοεμβρίου 1926 - Αυγούστου 1928), το 1928-1932 (17 Οκτωβρίου 1928-20 Αυγούστου 1932), το 1932-1933 (24 Οκτωβρίου 1932-29 Ιανουαρίου 1933), το 1933-1935 (7 Μαΐου 1933-1 Απριλίου 1935) και το 1936 (2 Μαρτίου - 4 Αυγούστου). Υπήρξε, τέλος, και γερουσιαστής (αριστίνδην) για 38 ημέρες το 1933 (30 Μαρτίου - 7 Μαΐου). 5. Η επισκόπηση της ιστορικής διαδρομής του Αλ. Παπαναστασίου προσφέρει ένα συναρπαστικό ταξίδι στους τόπους και στα σταυροδρόμια της πολιτικής ιστορίας του ελληνικού Μεσοπολέμου. Παράλληλα, οι πληροφορίες και το υλικό που αντλούνται από τα κείμενά του, από τα βιβλία και τα άρθρα που έχουν γραφτεί για τη ζωή και το έργο του, από τα αρχειακά ντοκουμέντα και από τις αναφορές και τις μαρτυρίες στην ιστοριογραφία, τη λογοτεχνία και την εφημεριδογραφία (ακόμη και από τις φωτογραφίες και τις πολιτικές γελοιογραφίες που περισυλλέξαμε) συγκροτούν μια ιχνηλάτηση, μια καταγραφή, μια ταξινόμηση, μια σύνθεση πολλαπλά χρήσιμη στο μέτρο που παρέχει: Ένα αναντικατάστατο πρίσμα διείσδυσης στην πολιτική και συνταγματική μας ιστορία, αλλά ακόμη και στη σύγχρονη θεσμική πραγματικότητα που οι καταβολές της ανιχνεύονται στις πολιτικές και συνταγματικές αντιλήψεις του Παπαναστασίου. Μια επιστροφή στην εποχή του. Η διερεύνησή της αναζωογονεί την ιστορική μνήμη και φρεσκάρει τον «αέρα» που φυσάει στις μέρες μας γύρω από το κουρασμένο κοινοβουλευτικό, κομματικό και εκλογικό μας σύστημα, τη συνταγματική θεωρία και πράξη και το ευρύτερο αίτημα για ανανέωση της «μελαγχολικής» δημοκρατίας μας. Μια σύγχρονη διεισδυτική και κριτική ανάγνωση των πολιτικών ιδεών και απόψεών του που αναδεικνύει την εμβέλειά τους, τη δυναμική τους, που ξεπερνάει κατά πολύ τα όρια των πολιτικών συγκυριών του Μεσοπολέμου και εξακολουθεί σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις (και όχι μόνο σε

18 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ό,τι αφορά την αναλογική εκλογή) να μας εκπλήσσει με τη δύναμη της επικαιρότητάς τους και να μας στερεώνει ψυχικά, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στη μελέτη και την επαναπροσέγγιση των πολιτικών κειμένων της ιστορίας μας. Μια πυξίδα, τέλος, που οδηγεί σε ένα όραμα για μια πιο ουσιαστική κοινωνική και πολιτική δημοκρατία με ανθρώπινο πρόσωπο, όπως την είχε οραματιστεί ο Παπαναστασίου. Ένα πολίτευμα θεμελιωμένο στην «αρετή και την τόλμη που θέλει η ελευθερία», στην καθημερινή και με αίσθηση της ιστορίας κοινωνική ευαισθησία, στην παιδεία που πρέπει να είναι προσιτή σε όλους και κυρίως στην καρδιά των πολιτών και στη διαυγή και δημιουργική σκέψη τους. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Γελοιογραφία-πορτρέτο από σκιτσογράφο της εποχής. (Σκίτσα και γελοιογραφίες του Αλ. Παπαναστασίου δημοσιεύονται στο βιβλίο του Δ. Σαπρανίδη, «Ιστορία της Ελληνικής Γελοιογραφίας», 2001).

ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΙΔΙΩΤΙΚΟ- ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου γεννήθηκε στις 8.7.1876 στην Τρίπολη της Αρκαδίας. Πατέρας του ήταν ο Παναγιώτης Παπαναστασίου, γυμνασιάρχης, τμηματάρχης στο Υπουργείο Παιδείας, βουλευτής Μαντινείας. Μητέρα του η Μαριγώ, θυγατέρα Κωνσταντίνου Ρογάρη-Αποστολοπούλου, δημάρχου Λεβιδίου. Αδελφή του η Αριστοβούλη, σύζυγος του ναυάρχου Βικεντίου Λοπρέστη. Έζησε τα πρώτα του χρόνια στην Καλαμάτα (μέχρι το 1883) και στον Πειραιά (1883-1889). Από το 1890 έζησε στην Αθήνα, πρώτα σε οικία στην οδό Πανεπιστημίου (όπου πριν από χρόνια το Μέγαρο και η Στοά Νικολούδη), απέναντι από την Εθνική Βιβλιοθήκη, και στη συνέχεια στην οδό Εδουάρδου Λω 2. Από το 1903 έως το θάνατό του (1936) έζησε στον τρίτο όροφο κατοικίας που έχει προ πολλού κατεδαφιστεί στη γωνία Σόλωνος και Πινδάρου 11β. Το 1934 απέκτησε θερινή κατοικία στην Εκάλη με δάνειο από την Εθνική Τράπεζα και μικρή συμβολή του γαμπρού του Β. Λοπρέστη. Τις γυμνασιακές του σπουδές περάτωσε στη Σχολή Σιμοπούλου γωνία Ακαδημίας και Χαριλάου Τρικούπη. Πτυχιούχος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έγραφε και μιλούσε γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά. Στον στενό κύκλο των φίλων και συνεργατών του ξεχωρίζουν τα ονόματα: Κ. Τριανταφυλλόπουλος, Κ. Παρθένης, Λ. Μαβίλης, Κ. Παλαμάς, Κ. Θεοτόκης, Ά. Σικελιανός, Ζ. Παπαντωνίου, Μ. Τριανταφυλλίδης, Αλ. Δελμούζος, Κ. Ελευθερουδάκης, Ά. Θρύλος (Ελ. Ουράνη), Σπ. Μελάς, Μ. Σβώλου, Αγνή Ρουσοπούλου κ.ά. Μετά το θάνατό του από συγκοπή στις 17.11.1936, η σορός του μεταφέρθηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου Καρύτση, όπου εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα. Η κηδεία του έγινε με δημόσια δαπάνη, και αποδόθηκαν τιμές πρωθυπουργού εν ενεργεία, χωρίς να εκφωνηθούν οι καθιερωμένοι επικήδειοι.

1876 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ (1876-1936) [Γιώργος Αναστασιάδης] 8 Ιουλίου: Γεννιέται στην Τρίπολη από γονείς που κατάγονται από το Λεβίδι. 1890 Η οικογένεια Παπαναστασίου εγκαθίσταται στην Αθήνα. 1892 Τελειώνει τη Σχολή Σιμοπούλου (Ιόνιος Σχολή αργότερα) στην Αθήνα. 1895-1898 Σπουδάζει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. 1899 «Διδάκτωρ» (πτυχιούχος) της Νομικής Σχολής. 1901 Δικηγόρος Αθηνών. 1902-1905 Σπουδάζει φιλοσοφία, κοινωνιολογία και οικονομία στα πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης και του Βερολίνου. Εντρυφεί στις σύγχρονες σοσιαλιστικές τάσεις και ασπάζεται τη μεταρρυθμιστική εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας (Ε. Μπερνστάιν).

22 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ 1902 Ο πατέρας του, Παναγιώτης Παπαναστασίου, εκπαιδευτικός, εκλέγεται, σε ηλικία 57 ετών, βουλευτής Μαντινείας. 1905-1907 Συνεχίζει ανώτερες σπουδές στο Λονδίνο και στο Παρίσι. 1907 Επιστρέφει στην Ελλάδα. Θάνατος του πατέρα του (η μητέρα του πεθαίνει το 1918). 1908 27 Μαΐου: Πρώτη δημόσια πολιτική εμφάνισή του: Συντάσσει και συνυπογράφει (μαζί με τον Αλ. Δελμούζο, Κ. Τριανταφυλλόπουλο, κ.ά.) επιστολή διαμαρτυρίας για τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου. [Η ομαδική διαμαρτυρία-παρέμβαση (δημοσιεύτηκε στην εφ. Δικαιοσύνη) αφορούσε τον ποιητή Κ. Παλαμά, τότε γενικό γραμματέα του Πανεπιστημίου, όταν κλήθηκε σε απολογία από τον υπουργό Παιδείας στην κυβέρνηση Γ. Θεοτόκη, Α. Στεφανόπουλο]. Πρωτοστατεί στην ίδρυση της Κοινωνιολογικής Εταιρείας (Π.Κ., σελ. 3) [στο εξής: Π.Κ. = Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Πολιτικά Κείμενα, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης, εκδ. «Μπάυρον», Αθήνα 1957, κύρια πηγή για την επιλογή των παραθεμάτων]. Οι πολίτες που συσπειρώθηκαν στην Κοινωνιολογική Εταιρεία επιδίωκαν το σχηματισμό ενός μαζικού σοσιαλιστικού κόμματος. Αρχίζει να αρθρογραφεί στην εβδομαδιαία εφημερίδα Το Μέλλον. Δημοσιεύει στην Επιθεώρηση Κοινωνικών και Νομικών Επιστημών τις μελέτες: «Μεθοδολογικά προβλήματα τῆς Οἰκονομικῆς», «Ἡ ἀντικατάστασις τῶν χάρτινων δι ἀργυρῶν κερμάτων» και η «Τουρκική Ἐπανάστασις» (Π.Κ., σελ. 4 επ.). 1909 16 και 21 Φεβρουαρίου: Πραγματοποιεί ομιλίες στον Πειραιά σε εργατικές συγκεντρώσεις για το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα (εφ. Πατρίς). 17 Φεβρουαρίου: Γράφει στην εφ. Πατρίς: Ὁ Ἕλλην σοσιαλιστής θέλει καί ποθεῖ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 23 τήν ἀπελευθέρωσιν τοῦ Ἕλληνος ραγιᾶ βαθύτερα ἀπό κάθε πατριδορρήμονα ἐθνικόφρονα. Θέλει ὅμως συγχρόνως τήν ἀπελευθέρωσιν καί τοῦ Βούλγαρου ραγιᾶ καί τοῦ Σέρβου καί τοῦ Τούρκου ἀκόμη... Συντάσσει με άλλα μέλη της εταιρείας το υπόμνημα: «Τί πρέπει νά γίνη» (Π.Κ., σελ. 45-52). Το κείμενο που προτείνει μια σειρά από νομοθετικά μέτρα, για να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης του λαού, επιδόθηκε στις 29 Αυγούστου από το Δ.Σ. της Κοινωνιολογικής Εταιρείας στον συνταγματάρχη Ν. Ζορμπά, αρχηγό του «Στρατιωτικού Συνδέσμου». 1910 Δημοσιεύει δύο σημαντικά άρθρα για το αγροτικό ζήτημα στις εφημερίδες Σκριπ (8.4) και Ο Κοινωνισμός (9.4 και 2.7) (Π.Κ., σελ. 53 επ.). Συμμετέχει στη μεγάλη θεσσαλική επιτροπή που συγκρότησαν Θεσσαλοί βουλευτές και εκπρόσωποι των αγροτών. Τα μέλη της Κοινωνιολογικής Εταιρείας ιδρύουν πολιτική οργάνωση, υπό την επωνυμία «Λαϊκόν Κόμμα» (Π.Κ., σελ. 73 επ.) με μεταρρυθμιστικό σοσιαλιστικό πρόγραμμα. Εκλέγεται (8.8) βουλευτής Αρκαδίας στην Α Αναθεωρητική Βουλή (συγκεντρώνει 14.775 ψήφους έναντι 15.965 του πρώτου υποψηφίου, Ν. Τριανταφυλλάκου). Εκλέγεται (23.11) βουλευτής Αρκαδίας στη Β Αναθεωρητική Βουλή, επικεφαλής επτά βουλευτών που προέρχονται από το «κόμμα» των Κοινωνιολόγων. Αναπτύσσει τις πολιτικές ιδέες του στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο πρωθυπουργός επισημαίνει ότι ο Παπαναστασίου είναι το «μέλλον της χώρας». 1911 Συμβάλλει στο αναθεωρητικό έργο, αναπτύσσοντας τις απόψεις του για το συνταγματικό έθιμο, τα κοινωνικά και συνδικαλιστικά δικαιώματα, τον Αστικό Κώδικα, το γλωσσικό ζήτημα και την ελευθερία της έκφρασης, την αναγκαστική απαλλοτρίωση, την αποκατάσταση των ακτημόνων γεωργών, το αναλογικό εκλογικό σύστημα, την κατάργηση της θανατικής ποινής, κ.λπ. Ορίζεται εισηγητής του Κανονισμού της Β Αναθεωρητικής Βουλής (συνεδρ. 5.2.1911). 2 Νοεμβρίου: Εισηγείται στη Βουλή την καθιέρωση ανώτατου ημερήσιου χρονικού ορίου εργασίας και υπερασπίζεται μαχητικά τον ν. «Περί ἐργασίας γυναικῶν καί ἀνηλίκων».

24 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ 1912 Στις εκλογές της 12ης Μαρτίου αποκλείεται από το συνδυασμό των Φιλελεύθερων και δεν εκλέγεται βουλευτής. Δημοσιεύει στην εφ. Νέα Ημέρα μελέτη με τίτλο: «Τα μεγάλα ζητήματα Το Θεσσαλικόν». 13 Αυγούστου-1 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει στο Γ Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωργίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας στο Βόλο, την αγροτική μεταρρύθμιση. Συμμετέχει ως εθελοντής στρατιώτης στον Α Βαλκανικό Πόλεμο (εκστρατεία της Χίου και πολιορκία Ιωαννίνων). 1913 Απεσταλμένος από την κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, ως επικεφαλής συνεργείου για τη μελέτη της εγγείου ιδιοκτησίας στη Μακεδονία. (Μοῦ ἀρέσει ὑπερβολικά αὐτή ἡ πόλις, γράφει στη μητέρα και την αδερφή του στις 1.9.1913, ἀκόμη δέν μπορῶ νά πιστέψω ὅτι ἀνήκει σέ μᾶς) (Π.Κ., σελ. 863-864). 1914 Δημοσιεύει στην εφ. Λαός (29.3) ενδιαφέρον κείμενο για τη σημασία και τη μεταλλαγή του ρόλου του ελληνικού Τύπου (Π.Κ., σελ. 196 επ.). Δημοσιεύει στην εφ. Λαός (5.4) άρθρο με τίτλο «Χριστιανισμός και Σοσιαλισμός» (Π.Κ., σελ. 199 επ.). 1915 Στις εκλογές της 30ής Μαΐου εκλέγεται βουλευτής Αρκαδίας με το «συνδυασμό» των «Κοινωνιολόγων» που συνεργάστηκαν με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Ὁ Λαός ἔδειξε ὅτι ἐννοεῖ νά κανονίζῃ τήν τύχη του, δηλώνει στην εφ. Ακρόπολις της 15ης Ιουλίου (Π.Κ., σελ. 209). Στην εφ. Νέα Ελλάς (15, 16 και 20 Δεκεμβρίου) γράφει για το έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου και τη σημασία της αποχής των Φιλελευθέρων από τις εκλογές της 6.12.1915 (Π.Κ., σελ. 212 επ.): (...) Ὁ Ἐλ. Βενιζέλος ἐτόλμησε νά κάνῃ ὅ,τι οἱ παλαιοί πολιτικοί δέν θά ἐτόλμουν οὐδέ νά σκεφθοῦν.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 25 1916 Πρωτοστατεί στην ίδρυση της «Εταιρείας των Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών» (Απρίλιος) και στην έκδοση του περιοδικού Επιθεώρησις Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών (Σεπτέμβριος), όπου δημοσιεύεται η εμπεριστατωμένη μελέτη του: «Ο Εθνικισμός» (Π.Κ., σελ. 221 επ.). Προσχωρεί στην προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, διότι πιστεύει ότι το «κίνημα», όπως γράφει χαρακτηριστικά (Π.Κ., σελ. 258), πηγάζει ἀπό ἀνάγκην ἀνωτάτην τῆς φυλῆς πού διαγράφει εἰς τό Κράτος μίαν καί μόνην ἐξωτερικήν κατεύθυνσιν. Αὐτή ἡ ἀνάγκη τό ἁγιάζει καθ ὅλην τήν γραμμήν. Συντάσσει τη «Διακήρυξη προς τον Βασιλέα» (3.10), η οποία δεν πρόλαβε να κυκλοφορήσει πέρα από τους επτά πολιτικούς που την υπογράφουν. Κατασχέθηκε και ακολούθησαν διώξεις και ανακρίσεις που σταμάτησαν με επέμβαση του πρωθυπουργού Σπ. Λάμπρου (Π.Κ., σελ. 259 επ.). 1917 Διορίζεται «αντιπρόσωπος» (της προσωρινής κυβέρνησης Θεσσαλονίκης) στα Ιόνια Νησιά και εγκαθίσταται στο Αργοστόλι της Κεφαλληνίας, όπου με ομιλίες του υπερασπίζεται τον «δίκαιον αγώνα» που έχει αναλάβει ο στρατός της Εθνικής Αμύνης (Π.Κ., σ. 262). Με ενέργειές του οργανώνεται η απόβαση ελληνικού και γαλλικού στρατού στην Πρέβεζα, για να ανακοπεί έτσι η επεκτατική προέλαση των Ιταλών (Π.Κ., σελ. 263). 14 Ιουνίου: Διορίζεται υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Βενιζέλου, που μεταφέρεται από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα. Διευθύνει προσωρινά και τα υπουργεία Περιθάλψεως και Εσωτερικών. Στο Υπουργείο Συγκοινωνίας, που είχε ιδρυθεί από την κυβέρνηση Φιλελευθέρων με τον ν. 276/1914, ο Παπαναστασίου συνέβαλε στην αναδιοργάνωση και ανάπτυξη των μαζικών μέσων μεταφοράς, των ταχυδρομείων, των τηλεγραφείων, των τηλεφώνων, κ.λπ. Εισηγείται την ψήφιση του ν. 980/24.10.1917 για την αναδιοργάνωση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (Π.Κ., σελ. 264). Ἡ μεταρρύθμισις αὐτή, γράφει ο Κ. Μπίρης (Τεχνικά Χρονικά, Οκτώβριος 1954), ὑπῆρξε τόσον γενναία καί ἱκανοποίησε τόσον τούς καθηγητές, ὥστε ἐχαρακτηρίσθη: ἡ Ἐπανάστασις τοῦ Παπαναστασίου ἤ μονολεκτικῶς: «Παπανάσταση». 19 Αυγούστου, 22 Σεπτεμβρίου, 21 Δεκεμβρίου: Αγορεύει στη Βουλή για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά και τα κυβερνητικά μέτρα υπέρ των πυροπαθών της πόλης (Π.Κ., σελ. 266 επ.).

26 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ 1918 22 Μαρτίου: Εἴμεθα ὑποχρεωμένοι νά μή κάμωμεν διακρίσεις μεταξύ ὑπαλλήλων οἱ ὁποῖοι προσεχώρησαν καί οἱ ὁποῖοι δέν προσεχώρησαν (...), υποστηρίζει στη Βουλή (Π.Κ., σελ. 265). 3 Απριλίου: Ἡ μέχρι τοῦδε ἐργασία, ἡ συντελεσθεῖσα διά τήν ἀνοικοδόμησιν τῆς Θεσσαλονίκης ἀνταποκρίνεται πρός τάς ἀνάγκας καί τήν θέσιν τῆς Θεσσαλονίκης (...), διαβεβαιώνει στη Βουλή (Π.Κ., σελ. 266 επ.). 1920 Απρίλιος: Κατατέθηκαν και αναπτύχθηκαν στην Ακαδημία Αθηνών εισηγήσεις για το ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας, που έγιναν υπό την επίβλεψή του. Σε προεκλογικό του λόγο στην Τρίπολη (20.9) τονίζει την ιδιαίτερη σημασία των επικείμενων εκλογών (Π.Κ., σελ. 282 επ.). Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου καταψηφίζεται. 21 Νοεμβρίου: Αναχωρεί για τετράμηνη διαμονή στην Ιταλία. 1921 Ιανουάριος: Συναντά στο Μόντε Κάρλο τον Ελευθέριο Βενιζέλο και του δηλώνει ότι, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, θα οργανώσει κίνηση για τη δημοκρατική ιδέα, με τελικό σκοπό την πολιτειακή μεταβολή καί τήν ἀποτροπή τῆς ἐθνικῆς καταστροφῆς. Δημοσιεύει στην εφ. Πατρίς (29.3) το άρθρο «Suprema Lex» (Υπέρτατος Νόμος: η σωτηρία της πατρίδος) (Π.Κ., σελ. 287 επ.). Το αδημοσίευτο «Δημοκρατικόν Πρόγραμμα» που συντάσσει τον Απρίλιο, σηματοδοτεί την πρώτη προσπάθεια για τη συγκρότηση δημοκρατικών συλλόγων (Π.Κ., σελ. 290). 22 Αυγούστου: Άγνωστοι διέρρηξαν το σπίτι του και ερεύνησαν εξονυχιστικά τα έγγραφα και τα βιβλία του. 12 Δεκεμβρίου: Στηλιτεύει με άρθρο του στην εφ. Νέα Ελλάς την απόπειρα δολοφονίας του Π. Κουντουριώτη. 1922 Στο άρθρο του «Ένας χρόνος παρακμής» (εφ. Πατρίς, 3-5 Ιανουαρίου), αναλύει τις νέες διεθνείς σχέσεις της χώρας (Π.Κ., σελ. 290 επ.). 12 Φεβρουαρίου: Δημοσιεύεται στις εφ. Ελεύθερος Τύπος και Πατρίς η διακήρυ-

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 27 ξις τῶν δημοκρατικῶν φιλελευθέρων, γνωστή ως Δημοκρατικό Μανιφέστο (Π.Κ., σελ. 294-299). [Το ιστορικό κείμενό του περιείχε τη γνωστή επιγραμματική φράση: (...) Ἡ Ἑλλάς εἶναι δημιούργημα τοῦ πνεύματος, τῶν μόχθων καί τῶν ἀγώνων τῶν τέκνων της. Δέν εἶναι βασιλικόν τιμάριον καί δέν ἠμπορεῖ ποτέ νά γίνῃ ἀνεκτόν νά θυσιασθῇ καί τό ἐλάχιστον τμῆμα της χάριν προσωπικῶν βασιλικῶν συμφερόντων]. Την ίδια μέρα συλλαμβάνονται και οι επτά «δημοκρατικοί» που είχαν υπογράψει το κείμενο, διατυπωμένο από τον Παπαναστασίου (Γ. Βηλαράς, Σπ. Θεοδωρόπουλος, Π. Καραπάνος, Κ. Μελάς, Δ. Πάζης. Θρ. Πετιμεζάς). Εναντίον τους ασκήθηκε ποινική δίωξη: α) «Ἐπί ἐσχάτῃ προδοσίᾳ καί συνωμοσίᾳ πρός ἀπομάκρυνσιν τοῦ βασιλέως ἀπό τόν θρόνον καί πρός μεταβολήν τοῦ πολιτεύματος» και β) «Ἐπί ἐξυβρίσει τοῦ βασιλέως καί προκλήσει μίσους καί περιφρονήσεως κατά τοῦ προσώπου του». 15 Φεβρουαρίου: Δηλώνει από το κρατητήριο: Ὅπως κατήντησε τό πρᾶγμα, ἡ θέσις παντός τιμίου πολιτευομένου θά ἀρχίσῃ νά εἶναι εἰς τήν φυλακήν. 16 Φεβρουαρίου: Στην απολογία του στον ανακριτή υποστηρίζει ότι με τη «διακήρυξη» εκπλήρωσε στοιχειῶδες πρός τήν πατρίδα καθῆκον καί ὅτι πραγματικοί κατηγορούμενοι ἐνώπιον τοῦ ὑπέρτατου Δικαστηρίου τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως (...) εἶναι οἱ προσπαθοῦντες νά κρατήσουν τόν λαόν εἰς τό σκότος καί τήν ἀδράνειαν... 17 Φεβρουαρίου: Αποφυλακίζονται και οι επτά «δημοκρατικοί» (έχει γραφτεί ότι δανείστηκε από τον Κ. Μελά και την Π. Δέλτα χρήματα για να πληρώσει την υπέρογκη 20.000 δρχ. εγγύηση αποφυλάκισης. Διατυπώθηκε και η εκδοχή ότι τη χρηματική εγγύηση κατέβαλε ο προσωπικός του φίλος Θεοφ. Αλεξόπουλος): Β. Διαμαντόπουλος, Από την πολιτική και πνευματική ζωή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου (1982), σελ. 48. Στο άρθρο του «Η πολιτική τοῦ ψεύδους» (εφ. Ελεύθερος Τύπος, 24.3) επικρίνει το «αναγκαστικόν δάνειον». 15 Απριλίου: Δημοσιεύεται το πρόγραμμα του νέου πολιτικού σχηματισμού υπό την επωνυμία «Δημοκρατική Ένωσις», που ίδρυσε ως αρχηγός του ο Παπαναστασίου. Δημοσιεύεται και το «Καταστατικόν Δημοκρατικών Συλλόγων» (Π.Κ., σελ. 306 επ.). Ἡ «Δημοκρατική Ἕνωσις» περιλαμβάνει, ἐκτός τῶν Δημοκρατικῶν Φιλελευθέρων, ὁμάδας πολιτικάς, ἀνηκούσας εἰς τήν ἀγροτικήν καί τήν ἐργατικήν κίνησιν καί ἀνεξαρτήτους, ἀποδεχομένας τάς γενικάς ἀρχάς τῆς δημοκρατικῆς ἰδεολογίας... Μάιος: Δημοσιεύει αντιπολιτευτικά άρθρα στις εφ. Πατρίς (Π.Κ., σελ. 309 επ.) και Ελεύθερος Τύπος (Π.Κ., σελ. 313 επ.).

28 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Μέρες του 1924. Ένα από τα πλακάτ με τον «πατέρα της Δημοκρατίας» σε λαϊκή συγκέντρωση.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 29 Ιούνιος: Δημοσιεύονται στην εφ. Ελεύθερος Τύπος άρθρα του για το Αγροτικό Ζήτημα (Π.Κ., σελ. 314 επ.). 20 Ιουνίου: Κυκλοφορεί και κατάσχεται, τις παραμονές τής δίκης της Λαμίας, τεύχος (45 σελίδων) με τίτλο: «Η ποινική δίωξις των Δημοκρατικών Έγγραφα από την Δικογραφίαν Κακουργιοδικείου Λαμίας» (Π.Κ., σελ. 330). 23 Ιουνίου: Δικάζεται μαζί με τους άλλους έξι δημοκρατικούς στο Κακουργιοδικείο Λαμίας με υπερασπιστή τον νεαρό τότε δικηγόρο Γεώργιο Παπανδρέου και καταδικάζεται σε φυλάκιση τριών ετών. Στην απολογία του (Π.Κ., σελ. 330-331) δεν δίστασε να υποστηρίξει ότι ὁ Εἰσαγγελεύς στηριχθείς ἐπί πολιτικῶν ἀοριστολογιῶν ὁμοιάζει μέ πνιγμένον πιανόμενον ἀπό τά μαλλιά του (...). Δέν ζήτησε τήν ψῆφον τῶν ἐνόρκων ἀλλά τήν κομματικήν ψηφοφορίαν. Πῶς θά ἦτο δυνατόν, υποστήριξε στην αγόρευσή του ο Γ. Παπανδρέου, νά εἶναι ἔνοχος ὁ Παπαναστασίου, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ ἐγκαλλώπισμα τοῦ πολιτικοῦ κόσμου τῆς Ἑλλάδος; Ἐπιστήμων ὅσον οὐδείς. Ἐνάρετος ὅσον οὐδείς (...). Ἐν τῷ μέσῳ τῶν νέων ἀνδρῶν τῆς Ἑλλάδος εἶναι αὐτός ὁ ὁποῖος ἐμπνέει τήν πίστιν καί τήν ἐλπίδα πρός ἕνα καλλίτερον πολιτικόν μέλλον. Φυλακίστηκε στην «Παλαιά Στρατώνα» και στη συνέχεια στην Αίγινα. Στις 14 και 15 Ιουλίου δημοσιεύτηκε στην εφ. Ελεύθερος Τύπος κείμενό του, γραμμένο στη φυλακή, με τίτλο «Η πολιτική διαπαιδαγώγησις του Λαού» (Π.Κ., σελ. 331 επ.). Τον Αύγουστο, λίγο πριν από την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, ο Παπαναστασίου, στη φυλακή, γράφει για το δημοκρατικό κίνημα και το διωγμό των δημοκρατικών με τη μορφή «επιστολής» που δεν είναι γνωστό αν τελικά εστάλη ή δημοσιεύτηκε (Π.Κ., σελ. 335 επ.). [Ο Π. Κανελλόπουλος υποστήριξε, σε εκπομπή της τηλεόρασης, ότι ἄν εἶχε εἰσακουσθῆ τότε ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου, πιστεύω ὅτι θά εἶχε ἀποτραπῆ ἡ Μικρασιατική Καταστροφή...]. 12 Σεπτεμβρίου: Αποφυλακίζεται από την «Επαναστατική Επιτροπή». Ἡ Ἀναλογική εἶναι ἀπαραίτητος θεσμός πρός ἐξασφάλισιν τῆς Δημοκρατίας, υποστηρίζει ο Παπαναστασίου σε έρευνα της εφ. Ελεύθερος Τύπος (20-22 Οκτωβρίου: Π.Κ., σελ. 351). Στην εφ. Έθνος (17-19 Δεκεμβρίου) προτείνει σύμπραξη των «Δημοκρατικών Φιλελευθέρων».

30 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ 1923 1922. Στις φυλακές της «Παλαιάς Στρατώνας», ο Αλ. Παπαναστασίου και οι Δημοκρατικοί Φιλελεύθεροι, που υπέγραψαν το Δημοκρατικό Μανιφέστο. Ιούλιος: Δημοσιεύει στο Αρχείον Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών την εμπεριστατωμένη μελέτη του για το σύστημα της αναλογικής εκλογής, ένα επιστημονικό και πολιτικό κείμενο που θα «γράψει» τη δική του ιστορία: «Δημοκρατία και Εκλογικόν Σύστημα» (Π.Κ., σελ. 357 επ.). 6-22 Αυγούστου: Συζητά στην Ελβετία με τον Ελευθέριο Βενιζέλο για τα επίμαχα θέματα του δημοκρατικού πολιτεύματος. 21 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί η εφ. Δημοκρατία, δημοσιογραφικό όργανο της «Δημοκρατικής Ενώσεως». Νοέμβριος: Με ομιλίες, δηλώσεις και άρθρα προωθεί την αντιμοναρχική κίνηση, υπερασπίζεται το αναλογικό εκλογικό σύστημα (Π.Κ., σελ. 352 επ.), και προβάλλει το αίτημα διεξαγωγής δημοψηφίσματος πριν από τη διενέργεια των εκλογών. 10 Δεκεμβρίου: Τα γραφεία της εφ. Δημοκρατία δέχονται επίθεση βασιλοφρόνων διαδηλωτών. 13 Δεκεμβρίου: Ἡ κατάργησις τῆς βασιλείας ζήτημα τιμῆς καί ζωῆς καί διά τήν Ἑλλάδα, επισημαίνει σε προεκλογικό λόγο του στην Τρίπολη. 16 Δεκεμβρίου: Στις εκλογές εκλέγεται πληρεξούσιος στη Δ Συντακτική

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 31 Συνέλευση. Η «Δημοκρατική Ένωσις» κερδίζει 70 έδρες (από τις 397). 31 Δεκεμβρίου: Συγκεντρώθηκαν στην κατοικία του 62 πληρεξούσιοι η κοινοβουλευτική ομάδα της «Δημοκρατικής Ενώσεως». 1924 1 Ιανουαρίου: Αἱ ἐκλογαί ὑπῆρξαν μιά περιφανής νίκη τοῦ δημοκρατισμοῦ, γράφει στην εφ. Δημοκρατία (Π.Κ., σελ. 362 επ.). 5 Ιανουαρίου: Υποδεικνύει κι αυτός ως πρόεδρο της Εθνοσυνέλευσης τον Ελευθέριο Βενιζέλο (Π.Κ., σελ. 366 επ.). 23 Ιανουαρίου: Ως αρχηγός της αντιπολίτευσης καταθέτει στην Δ Συντακτική Συνέλευση δύο σχέδια ψηφισμάτων: ένα για την έκπτωση της δυναστείας και ένα για την καθιέρωση της δημοκρατίας (Π.Κ., σελ. 367 επ.). 29 Ιανουαρίου: Στη διάρκεια της συζήτησης στη Συνέλευση σχετικά με την επανέκδοση των φιλομοναρχικών εφημερίδων, σημειώνεται η έντονη φραστική αντιπαράθεση των Παπαναστασίου και Βενιζέλου που προκάλεσε τη λιποθυμία του τελευταίου και τελικά την παραίτηση της κυβέρνησής του. Στην ίδια συνεδρίαση ο Παπαναστασίου απαντά διεξοδικά σε όσους τον κατηγορούν για τον «προσεταιρισμό των στρατιωτικών» (Π.Κ., σελ. 378). Πρωθυπουργός το 1924, απαντά από τη θέση του στη Βουλή.

32 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ 21 Φεβρουαρίου: Αγορεύει «επί του δυναστικού, του καθεστωτικού και του δημοψηφίσματος». 27 Φεβρουαρίου: Δηλώνει αποχή από τις εργασίες της Συνέλευσης. Οι βουλευτές της «Δημοκρατικής Ενώσεως» αποσύρονται από τις συνεδριάσεις. 12 Μαρτίου: Ορκίζεται πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών και Οικονομικών. 24 Μαρτίου: Διαβάζει στη Συνέλευση τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του (Π.Κ., σελ. 381 επ.): Μέ τήν Δημοκρατίαν ἀποδίδεται ἡ Ἑλλάς εἰς τούς Ἕλληνας. 25 Μαρτίου: Εισηγείται στην Δ Συντακτική Συνέλευση το ψήφισμα «Περί εκπτώσεως της δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας», δηλαδή τη διενέργεια δημοψηφίσματος (Π.Κ., σελ. 390 επ.). Το ψήφισμα γίνεται δεκτό από την πλειοψηφία της Συνέλευσης και ορίζεται ως ημερομηνία διεξαγωγής του δημοψηφίσματος η 13η Απριλίου 1924. 1-12 Απριλίου: Ομιλίες και δηλώσεις του για τα «αγαθά της Δημοκρατίας και την σημασία του δημοψηφίσματος». 13 Απριλίου: Το εκλογικό σώμα «επικυρώνει» την ανακήρυξη της Δημοκρατίας από τη Συνέλευση. Η «αβασίλευτη» συγκεντρώνει 69,95% των ψήφων. Ο Παπαναστασίου, με «πρωθυπουργικό διάγγελμα», κάλεσε τους πολίτες να καθορίσουν, ψηφίζοντας το «ναι», το πολίτευμά τους και να θέσουν τέρμα εις μίαν τόσον ἀνώμαλον καί θλιβεράν περίοδον τῆς ἱστορίας τῆς χώρας (Π.Κ., σελ. 394 επ.). 18 Ιουνίου: Τονίζει στην Δ Συντακτική Συνέλευση την ανάγκη βελτίωσης του διδακτικού προσωπικού, ιδίως στη δημοτική εκπαίδευση (Εὑρισκόμεθα εἰς τάς ἀρχάς μίας μεγάλης ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως). 4 Ιουλίου: Ἡ γλῶσσα εἶναι τό δημοκρατικώτερον ἄνθος τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς καί δέν ἀνέχεται κανένα τύραννον, υποστηρίζει σε αγόρευσή του στην Δ Συντακτική Συνέλευση (Π.Κ., σελ. 403 επ.). 12 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για τη δικαστική εξουσία (Π.Κ., σελ. 407 επ.). 16 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για την ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Π.Κ., σελ. 414).

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 33 Στις 26 Μαρτίου 1924, η εφ. «Ελεύθερος Τύπος» αναγγέλλει την ανακήρυξη της ελληνικής Δημοκρατίας, παράλληλα με την εθνική εορτή, και επαινεί τον πρωθυπουργό Παπαναστασίου. 17 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για την «Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων» (Π.Κ., σελ. 415 επ.). 18 Ιουλίου: Μετά από αλλεπάλληλες παραιτήσεις υπουργών και την εκδήλωση αντιπειθαρχικού κινήματος στο Ναυτικό, θέτει ζήτημα εμπιστοσύνης, καταψηφίζεται και υποβάλλει την παραίτηση της κυβέρνησης [Βλ. αγόρευση Α.Π. και δηλώσεις του στην εφ. Δημοκρατία (21.7)]. 30 Ιουλίου: Αρνείται ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Σοφούλη (Π.Κ., σελ. 421-422). 12 Αυγούστου: Σε κείμενό του στην εφ. Δημοκρατία θεωρεί ευεργετικό το θρυμματισμό της παράταξης των Φιλελευθέρων σε μικρά κόμματα υπό τον

34 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ όρο να περιορίσουν τον προσωπικό χαρακτήρα τους και να τονώσουν τον ιδεολογικό. 17 Αυγούστου: Στην εφ. Δημοκρατία προβαίνει σε αποτίμηση του έργου της πρώτης δημοκρατικής κυβέρνησης. 26 Αυγούστου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία: (...) Μετά τήν δημοκρατικήν νίκην τῆς 13ης Ἀπριλίου (...) ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ πολιτικοῦ κόσμου ἐλησμόνησε τάς ὑποχρεώσεις καί τήν ἀποστολήν του. Παρεῖδεν (...) ὅτι ἡ οὐσία τῆς μεγάλης πολιτειακῆς μεταβολῆς δέν ἐξαντλεῖται μέ τήν ἀντικατάστασιν τοῦ ἀνωτάτου κληρονομικοῦ ἄρχοντος δι αἱρετοῦ τοιούτου (...). Ἡ Δημοκρατία πρέπει νά κυριαρχήσῃ ἀντί πάσης θυσίας. 6 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει στην εφ. Δημοκρατία την ευρύτερη βαλκανική συνεννόηση. 9 Σεπτεμβρίου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία για τη «μεταρρύθμιση» του Μουσταφά Κεμάλ στην Τουρκία (Π.Κ., σελ. 426 επ.). 16 Σεπτεμβρίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία: Ὁ ἀγώνας γιά τήν ἀνύψωσιν τῶν ἐργατῶν σημαίνει καί τήν ἀνύψωσιν τοῦ πολιτισμοῦ ὅλης τῆς κοινωνίας (Π.Κ., σελ. 431 επ.). 20 Σεπτεμβρίου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία: Οἱ ποιηταί καί οἱ καλλιτέχναι δύνανται νά ὁμιλοῦν ἐπί τῶν μεγάλων κοινωνικῶν καί πολιτικῶν προβλημάτων, διότι, ἄν δέν διαθέτουν τήν γλῶσσαν τῶν ἀριθμῶν (...), διαθέτουν ὅμως τό μέγα μέσον τῆς διαισθήσεως καί τοῦ αἰσθήματος διά νά εἰσδύσουν εἰς τήν οὐσίαν τῶν φαινομένων... (Π.Κ., σελ. 434). 21 Σεπτεμβρίου: Αναλύει στην εφ. Δημοκρατία το θεσμό της «περιορισμένης πρωθυπουργικής θητείας». 26 Σεπτεμβρίου: Εκθέτει στο συνέδριο της «Δημοκρατικής Ενώσεως» τα «πεπραγμένα» του κόμματος (δημοκρατία, συμφιλιωτική πολιτική, εξωτερική πολιτική, δικαιοσύνη, εκπαίδευση, προσφυγικό ζήτημα, ευθύνη του Τύπου, κ.λπ.). 15 Οκτωβρίου: Αρνείται ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μιχαλακοπούλου. Στη σχετική αγόρευσή του επισημαίνει: Δέν εἶναι τά ἄρθρα τοῦ Συντάγματος νόμοι ὑπηρεσιακοί, οἱ ὁποῖοι δύνανται νά μεταβάλλωνται ἑκάστοτε (...). Χωρίς τελικήν μεταβολήν τοῦ ἐκλογικοῦ συστήματος, χωρίς καθιέρωσιν τῆς ἀναλογικῆς ἀντιπροσωπείας εἶναι ἀδύνατος ἡ ἀποκατάστασις ὁμαλοῦ πολιτικοῦ βίου. 17 Νοεμβρίου: Αγορεύει στην Δ Συντακτική Συνέλευση για το θεσμό της Γερουσίας (Π.Κ., σελ. 441 επ.).

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 35 20 Νοεμβρίου: Στην αγόρευσή του για τις «εθνικιστικές οργανώσεις της Μακεδονίας» επισημαίνει: (...) Ὁ μπολσεβικικός κίνδυνος δέν ὑπάρχει εἰς τήν Ἑλλάδα καί ἄν εἰς ὅλην τήν Εὐρώπην ἐκυριάρχει ὁ μπολσεβικισμός, εἰς τήν Ἑλλάδα μέ μεγίστην δυσκολίαν ἤθελεν ἐπικρατήσει (Π.Κ., σελ. 464 επ.). 9 Δεκεμβρίου: Αγορεύει στην Δ Συντακτική Συνέλευση, υποστηρίζοντας τον πλήρη διαχωρισμό Εκκλησίας και Πολιτείας (Π.Κ., σελ. 470 επ.). 16 Δεκεμβρίου: Σε μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα αγόρευση αναφέρεται στις έννοιες της λαϊκής κυριαρχίας, της «λαϊκής δημοκρατίας», του δημοψηφίσματος, κ.λπ. (Π.Κ., σελ. 474 επ.). 1925 2 Φεβρουαρίου: Αγορεύει στην Δ Συντακτική Συνέλευση για το «πρωτόκολλον της Γενεύης περί μειονοτήτων» (Π.Κ., σελ. 479 επ.). 20 Φεβρουαρίου: Τό ζήτημα τῆς ἐπεκτάσεως τοῦ ἐκλογικοῦ δικαιώματος καί εἰς τάς γυναῖκας εἶναι ζήτημα ἐκλογικοῦ νόμου, υποστηρίζει στην Δ Συντακτική Συνέλευση (Π.Κ., σελ. 488). 18 Μαρτίου: Τονίζει στην Δ Συντακτική Συνέλευση τη θεμελιώδη σημασία της κοινωνικής πολιτικής του κράτους (Π.Κ., σελ. 489). 2 Απριλίου: Με δηλώσεις του στην εφ. Δημοκρατία διαχωρίζει τη «Δημοκρατική Ένωση» από τον Κομμουνισμό. 1 Ιουνίου: Προτείνει να συγκροτηθεί ἐπιτροπή πρώην πρωθυπουργῶν καί ὑπουργῶν τῶν Ἐξωτερικῶν πρός παρακολούθησιν τῶν ἐξωτερικῶν ζητημάτων (αγόρευση στην Δ Συντακτική Συνέλευση). 7 Ιουνίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία ότι ο βασιλικός θεσμός (...) δέν δύναται νά ἐμποδίσῃ οὔτε τήν κοινωνικήν ἀναρχίαν οὔτε τήν στρατοκρατίαν (Π.Κ., σελ. 493 επ.). 25 Ιουνίου: Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας του αναθέτει την εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση, για να αντιμετωπιστεί το πραξικόπημα του Θ. Πάγκαλου. Ο Παπαναστασίου καταθέτει την εντολή. 28 Ιουνίου: Δηλώνει στην εφ. Δημοκρατία ότι πρέπει να τιμωρηθούν οι υπεύθυνοι για τη σύλληψη του βουλευτή Γ. Παπανδρέου και του δημοσιογράφου Δ. Λαμπράκη. 30 Ιουνίου: Αναλαμβάνει να διατυπώσει τους όρους για την παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση που σχηματίζει μετά το πραξικόπημά του ο Θ. Πάγκαλος (Ψήφισμα 1ης Ιουλίου: «Κοινοβουλευτικός Μανδύας»).