Η εφαρμογή του περί Προστασίας Μαρτύρων Νόμου (Ν. 95(Ι)/2001) Ηλία Στεφάνου, Δικηγόρου 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η προστασία των πολιτών και η επιβολή του Νόμου και της Τάξης αποτελεί σε κάθε οργανωμένη κοινωνία το πρώτιστο μέλημα των πολιτών. Αυτό αποδεικνύεται και από τις κατά καιρούς μελέτες σε παγκόσμιο επίπεδο. Στην Κύπρο, σε πρόσφατη μελέτη φαίνεται ότι η ανησυχία των πολιτών για το έγκλημα αποτελεί το δεύτερο σημαντικότερο πρόβλημα μετά το Κυπριακό. Τον τελευταίο καιρό, ο χρόνος που διατίθεται από τα ΜΜΕ στην κάλυψη των ειδήσεων τέλεσης εγκλημάτων έχει αυξηθεί και μονοπολεί πολλές φορές τα δελτία ειδήσεων, δημιουργόντας εύλογα στους πολίτες αισθήματα ανασφάλειας και φόβου. Η αποτελεσματική προστασία των πολιτών και η εξεύρεση των προσφορότερων μέσων για την επιτυχή προστασία των μαρτύρων πρέπει να αποτελεί πρώτιστο καθήκον τόσο της Εκτελεστικής Εξουσίας όσο και της Γενικής Εισαγγελίας. Όπως αναφέρεται και σε απόφαση του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου της Γερμανίας 1, στη βαριά μορφή εγκληματικότητας επήλθε μια ποιοτική μεταλλαγή, η οποία κάνει την εξιχνίαση των εγκλημάτων δυσκολότερη. Η στρατηγική των δραστών, ιδίως στα πλαίσια εγκληματικών οργανώσεων, έγκειται στο να μην έρχονται σε επαφή με τρίτους οι πρωτεργάτες τέτοιων οργανώσεων. Ετσι η Αστυνομία είναι σε θέση να αποδείξει την υπόθεση της μόνο εναντίον δραστών με υποδεέστερο ρόλο, ενώ οι «εγκέφαλοι» παραμένουν στο απυρόβλητο. 1 Δες απόσπασμα στην ομιλία του καθηγητή Λάμπρου Μαργαρίτη στο Στ Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Ποινικού Δικαίου με θέμα «Προστασία απειλούμενων μαρτύρων, ανώνυμοι μάρτυρες, «πρόσωπα εμπιστοσύνης», Πρακτικά του Στ Πανελληνίου Συνεδρίου, 1998».
Περαιτέρω, οι απλοί εκτελεστές ή συνεργάτες είναι εναλλάξιμοι και δεν γνωρίζουν όλη τη δομή της εγκληματικής οργάνωσης. Όσοι δε την γνωρίζουν εμποδίζονται με εκφοβισμό και απειλές να την γνωστοποιήσουν. Η επιτυχία της καταστολής του εγκλήματος πρωτίστως εξαρτάται από την ποινική δίωξη των κυρίως υπευθύνων, των υποκινητών και χρηματοδοτών των εγκληματικών ενεργειών. Για την επιτυχία αυτού του σκοπού είναι απαραίτητη η συνεργασία τόσο των απλών ανυποψίαστων μαρτύρων αλλά πρωτίστως των «έμπιστων» προσώπων, οι οποίοι για κάποιο λόγο είτε δίνουν πληροφορίες είτε καταθέτουν στο Δικαστήριο. 2. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ Στην Κύπρο, όπως συμβαίνει και στις πλείστες Ευρωπαϊκές χώρες, δεν υπάρχουν στατιστικά δεδομένα που να καταδείχνουν το εύρος του προβλήματος της παρενόχλησης μαρτύρων. Η αναγκαιότητα ύπαρξης ενός πιλοτικού προγράμματος που να παρουσιάζει την έκταση του προβλήματος, τις αιτίες που οι μάρτυρες δεν προσέρχονται να δώσουν πληροφορίες ή δεν καταθέτουν στο Δικαστήριο, όσο και τους τρόπους αντιμετώπισης του, αποτελεί sine qua non προϋπόθεση μιας επιτυχούς προσπάθειας καταπολέμησης του φαινομένου και δημιουργίας συνθηκών ασφάλειας με στόχο την παρουσίαση της αλήθειας στο Δικαστήριο χωρίς φόβο. Σε μελέτη του Υπουργείου Eσωτερικών της Αγγλίας το 1994 αποκαλύπτεται ότι, ίσως το ¼ των εγκλημάτων που δεν αναφέρονται στις αρχές έχει ως αιτία την παρενόχληση που δέχονται τα θύματα ή τον φόβο για ενδεχόμενη παρενόχληση 2. Στην Αγγλία έγινε περαιτέρω το 1998 Έρευνα Εγκλήματος 3, η οποία κατέδειξε τα πιο κάτω: 2 Colman P. Donnchadha, Witness Indimidation or Criminal Justice in Crisis? [2004] COLR 5. 3 The British Crime Survey Report 1998, http://homeoffice.gov.uk/rds/pdfs/r124.pdf. Για τα αποτελέσματα αντίστοιχης έρευνας που έγινε στην Σκωτία μεταξύ 1996 και 1998 δέστε http://www.scotland.gov.uk/cru/documents/crf25-00.htm 2
8% των θυμάτων παρενοχλήθηκαν από τους αδικοπραγούντες, ενώ το ποσοστό ανέρχεται στο 15% όταν θύμα και αδικοπραγούντας είναι γνωστοί, 26% των θυμάτων γυναικών σε περιπτώσεις άσκησης βίας στην οικογένεια δέχονται αργότερα παρενόχληση, 13% των μαρτύρων που προέβηκαν σε καταγγελία για αδίκημα έχουν δεχθεί παρενόχληση. Από αυτούς το 69% δέθηκαν λεκτική παρενόχληση (απειλές δέχθηκε ο 33%), ενώ στο 16% ασκήθηκε βία και 13% αφορούσε υποθέσεις καταστροφής περιουσίας Αποτελεί πλέον σύνηθες φαινόμενο να μην μπορεί να στοιχειοθετηθεί υπόθεση ήδη από το ανακριτικό στάδιο ή τελικά η καταχωρηθείσα υπόθεση να μην μπορεί τελικά να αποδειχθεί στο Δικαστήριο γιατί κάποιο πρόσωπο ή μάρτυρας εκφοβίστηκε ή επειδή πίστευε ότι θα δεχόταν αντίποινα από ενδεχόμενη μαρτυρία του ή γιατί έπαθε στο Δικαστήριο «επιλεκτική αμνησία»! 3. Γιατί οι μάρτυρες δεν δίνουν πληροφορίες και/ή δεν καταθέτουν στο Δικαστήριο; Μόνο με τη γνώση των αιτιών της μη παροχής πληροφοριών και μαρτυρίας στην Αστυνομία και στο Δικαστήριο μπορούμε αποτελεσματικά να καταπολεμήσουμε το έγκλημα, ιδίως αυτό που στηρίζεται στην εχεμύθεια και τον εκφοβισμό των εμπλεκομένων προσώπων και των μαρτύρων. Α. Ο φόβος για αντίποινα και δυσμενείς συνέπειες στους ιδίους και σε συγγενικά ή φιλικά με αυτούς πρόσωπα αποτελεί τον κύριο λόγο που οι μάρτυρες δεν παραχωρούν πληροφορίες στην Αστυνομία και αρνούνται να καταθέσουν στο Δικαστήριο. Οι περισσότεροι εγκληματίες, ιδίως σε οργανωμένες καταστάσεις, έχουν ως μέσο επίτευξης της σιωπής των συνεργατών τους, την απειλή, τον εκφοβισμό και τον εκβιασμό. Σε υποθέσεις στις οποίες εμπλέκεται οργανωμένο κύκλωμα, ακόμη και αν φυλακιστεί ένα πρόσωπο, η ύπαρξη άλλων που θα 3
ενεργήσουν εκ μέρους του διατηρεί τον κίνδυνο και το φόβο που νιώθουν οι μάρτυρες. Η πίστη ότι η φυσική προστασία των μαρτύρων και των συγγενών τους είναι εξασφαλισμένη αποτελεί για τους αρμόδιους φορείς στοίχημα που πρέπει να κερδιθεί ώστε οι μάρτυρες να δείχνουν εμπιστοσύνη στην Αστυνομία και την Δικαιοσύνη και να προσέρχονται στο Δικαστήριο για κατάθεση. Β. Πολλές φορές οι μάρτυρες δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να καταθέσουν στο Δικαστήριο. Η απέλαση μαρτύρων σε υποθέσεις εμπορίας προσώπων (αποζείν από κέρδη πορνείας, παράνομης μεταφορά οικονομικών μεταναστών ) αποστερεί από τους μάρτυρες τη δυνατότητα να βοηθήσουν την Αστυνομία στη σύλληψη των εγκεφάλων και να καταθέσουν στο Δικαστήριο για την τελική τους καταδίκη 4. Γ. Μάρτυρες δεν καταθέτουν αφού και οι ίδιοι προσάγονται ως κατηγορούμενοι στο Δικαστήριο για παρόμοιας φύσης αδικήματα (παράνομη διαμονή ή εργασία χωρίς άδεια ή κατοχή ναρκωτικών ή συμμετοχή στο ίδιο το αδίκημα) και δεν έχουν τίποτα να κερδίσουν από τη δική τους μαρτυρία. Μπορεί να προβλεφθεί η δυνατότητα σε αδικήματα που η τέλεση τους παρουσιάζει έξαρση και δύσκολα εξιχνιάζονται να δίνονται σε «Συνεργάτες της Αστυνομίας» κάποιου είδους ασυλία ώστε να επιτυγχάνεται η αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου. Κατά βάση, αυτή η πολιτική αντιμετωπίζεται από τα Δικαστήριο με καχυποψία, τα οποία δύσκολα κάνουν αποδεκτή τη μαρτυρία εν ασυλία συνεργάτη των κατηγορουμένων. Παρ όλα ταύτα, σύμφωνα και με τη νομολογία, κριτήριο της αξιοπιστίας ενός μάρτυρα αποτελεί η προσήλωση του με την αλήθεια, ασχέτως οποιονδήποτε θεμιτών υποσχέσεων του έχουν δοθεί για να πει στο Δικαστήριο την αλήθεια. Δ. Η μαρτυρία στο Δικαστήριο καθίσταται για κάποιους μάρτυρες τραυματική εμπειρία, αφού τυγχάνουν από πλευράς υπεράσπισης ταπεινωτικής και εξευτελιστικής συμπεριφοράς (ιδίως σε σεξουαλικής φύσεως αδικήματα). Αποτελεί 4 Pearson E., The need for effective witness protection in the prosecution of traffickers: a human rights framework for witness protection. Η εισήγηση παρουσιάστηκε στην πρώτη ΠανΑφρικανικό Συνέδριο Εμπορίας Προσώπων., Νιγηρία 19-23 Φεβρουαρίου 2001. 4
απαραίτητη προϋπόθεση η προστασία των δικαιωμάτων των θυμάτων-μαρτύρων στην επ ακροατηρίω διαδικασία, ώστε να μην θυματοποιηθούν τα ίδια για δεύτερη φορά. Ε. Πολλοί μάρτυρες εμπλέκονται σε αδικήματα λόγω της οικονομικής τους ανέχειας. Ιδίως όταν οι μάρτυρες είναι αλλοδαποί, η παραμονή τους σε μία ξένη χώρα με μόνο σκοπό να καταθέσουν στο Δικαστήριο χωρίς να ενισχύονται οικονομικά οι οικογένειες τους δεν προσφέρει τίποτα στον αρχικό τους σκοπό που ήταν η εξασφάλιση του προς το ζην. Στ, Οι δυσμενείς συνέπειες που θα επιφέρει στη ζωή ενός μάρτυρα η κατάθεση του στο Δικαστήριο, που ενδεχομένως να επιφέρει και μετοίκηση του σε άλλη χώρα και αλλαγή ταυτότητας, αποτελεί ακόμη ένα βασικό αποτρεπτικό παράγοντα κατάθεσης ενός μάρτυρα. Αυτός ο παράγοντας διαδραματίζει ιδιαίτερη σημασία για τη μικρή Κύπρο, όπου δεν υπάρχει ασφαλής χώρος μετοίκησης για προστασία των μαρτύρων. Περαιτέρω, τα μόνα πρόσωπα που οικειοθελώς μετοικούν εκτός Κύπρου είναι οι πρώην συνεργάτες των κατηγορουμένων που λόγω φόβου αποφασίζουν ότι η ζωή τους θα είναι καλύτερη εκτός Κύπρου. Σε καμία περίπτωση μέχρι σήμερα δεν έχει μετοικήσει ένας απλός πολίτης που έτυχε να είναι αυτόπτης μάρτυρες στην τέλεση ενός αδικήματος. Αυτό επιφέρει αλλαγή του τρόπου ζωής και εγκατάλειψη της οικογένειας και της έντονης κοινωνικής ζωής της Κύπρου με μόνο αντάλλαγμα την αποκάλυψη της αλήθειας για ένα αδίκημα. 4. Ο «Νόμος 95(Ι)/2001 που προβλέπει για την Προστασία Μαρτύρων και για συναφή θέματα» Ο Νόμος συντάχθηκε το 2001 στα πλαίσια της ευρωπαϊκής εναρμόνισης 5 με σκοπό την καταπολέμηση της τρομοκρατίας 6. Τα μέτρα προστασίας που 5 Απόφαση 95/C 327/04 για την Προστασία Μαρτύρων (23/11/95) και η Απόφαση 97/C 10/01 για τα Άτομα που Συνεργάζονται στα πλαίσια της Δικαστικής διαδικασίας (20/12/96). 5
προβλέπονται στο Νόμο μπορούν να χαρακτηριστούν ως δύο ειδών. Τα δικονομικά, που αφορούν τις δικαστικές διαδικασίες προστασίας μαρτύρων και λαμβάνονται από το Δικαστήριο και τα μη δικονομικά, που αφορούν τα μέτρα προστασίας που λαμβάνει συνήθως η Αστυνομία εκτός Δικαστηρίου. 4.1 Δικονομικά μέτρα Μόνο τα πρόσωπα που κρίνονται ως «μάρτυρες που χρήζουν βοήθειας» μπορούν να επωφεληθούν των δικονομικών μέτρων που πρόβλεπε ο Νόμος. Το Δικαστήριο είτε αυτεπάγγελτα είτε κατόπιν αίτησης οποιουδήποτε μέρους της διαδικασίας μπορεί να διατάξει όπως κάποιο πρόσωπο κριθεί ως «μάρτυρας που χρήζει βοήθειας σύμφωνα με το Νόμο» και να διατάξει τα προσφορότερα μέτρα για την ικανοποιητική προστασία του 7. 4.1.1. Σύμφωνα με το άρθρο 3 του Νόμου «μάρτυρας που χρήζει βοήθειας» είναι: α) υποχρεωτικά : 1. ο μάρτυρας κάτω των δεκαοχτώ ετών κατά το χρόνο που καταθέτει στο Δικαστήριο, 2. ο μάρτυρας που πάσχει από σωματική αδυναμία ή αναπηρία, 3. όταν ο μάρτυρας έχει ενταχθεί στο Σχέδιο Προστασίας Μαρτύρων και Συνεργατών της Δικαιοσύνης, σύμφωνα με το άρθρο 17 του Νόμου β) κατά τεκμήριο: 4. όταν ο μάρτυρας είναι θύμα αδικημάτων σύμφωνα με τον Περί Βίας στην Οικογένεια Νόμο και τον περί Καταπολέμησης της Εμπορίας Προσώπων και Σεξουαλικής Εκμετάλλευσης Ανηλίκων Νόμο, εκτός αν αυτός ρητά δηλώσει στο Δικαστήριο ότι δεν επιθυμεί να θεωρηθεί ως τέτοιο, 6 Εισηγητική Έκθεση ΥΔΔΤ ημερομηνίας 11/6/2001. 7 Άρθρο 4(2) Ν.95(ι)/2001. 6
γ) κατά τη διακριτική ευχέρεια του Δικαστηρίου: 5. όταν κριθεί ότι ο μάρτυρας λόγω κάποιας διανοητικής ασθένειας ή μειωμένης νοητικής και κοινωνικής προσαρμοστικότητας η μαρτυρία του μπορεί να επηρεαστεί, 6. όταν το Δικαστήριο κρίνει ότι η ποιότητα της μαρτυρίας οποιουδήποτε μάρτυρα ενδέχεται να επηρεαστεί λόγω φόβου ή αγωνίας ή οδύνης εκ μέρους του σχετικά με την κατάθεση του, λαμβανομένων υπόψη, μεταξύ άλλων: α. της φύσης και των περιστάσεων τέλεσης του αδικήματος, όπως το κοινωνικό, πολιτιστικό και πολιτικό υπόβαθρο μέσα στο οποίο τελέστηκε το αδίκημα, β. των προσωπικών περιστάσεων του μάρτυρα, όπως η ηλικία του μάρτυρα, το οικογενειακό και εργασιακό του περιβάλλον, οι θρησκευτικές ή πολιτικές του πεποιθήσεις και η εθνική του καταγωγή, γ. της συμπεριφοράς του κατηγορούμενου και των συνεργατών του έναντι του μάρτυρα (και των συγγενών και συνδεδεμένων με τον μάρτυρα προσώπων), δ. των απόψεων του ίδιου του μάρτυρα. 4.1.2. Μέτρα προστασίας «Μαρτύρων που χρήζουν βοήθειας» ενώπιον Δικαστηρίου Τα μέτρα προστασίας των μαρτύρων που χρήζουν βοήθειας καταγράφονται στα άρθρα 5 μέχρι και 14 του Νόμου. Αυτά είναι τα εξής: 1. Διεξαγωγή της διαδικασίας, εξ ολοκλήρου ή κατά μέρος, κεκλεισμένων των θυρών. Αυτό το μέτρο χρησιμοποιείται συχνά από τα Κυπριακά Δικαστήρια κυρίως όταν η μαρτυρία αφορά σεξουαλικής φύσης αδίκημα ή όταν καταθέτει ένας μάρτυρας που βρίσκεται στο Σχέδιο Προστασίας Μαρτύρων. 7
2. Η κατάθεση μάρτυρα που χρήζει βοήθειας ή προσώπου που ενδέχεται να επηρεαστεί δυσμενώς να λαμβάνεται στην απουσία του κατηγορούμενου, με ταυτόχρονη πρόβλεψη όπως αυτός λαμβάνει γνώση της μαρτυρίας και να έχει τη δυνατότητα να αντεξετάσει, Στην πράξη το Δικαστήριο θα κρίνει κατ ουσία αν η μαρτυρία του προσώπου επηρεάζεται με την συνύπαρξη στην ίδια αίθουσα και του κατηγορούμενου. Η κρίση θα γίνει με βάση τα ίδια κριτήρια με αυτά της απόφασης ένταξης ενός προσώπου στο Νόμο αλλά και από τυχόν ενέργειες του κατηγορούμενου που γίνονται εντός της αίθουσας και δημιουργούν λογικό φόβο στο μάρτυρα. 3. Η τοποθέτηση ειδικού διαχωριστικού. Στην πράξη τοποθετείται διαχωριστικό-παραβάν και ο μάρτυρας παρακολουθείται από το Δικαστήριο και τους δικηγόρους των δύο πλευρών και το μεταφραστή. Σε άλλες χώρες τοποθετείται ξύλινη κατασκευή. 4. Η χρήση κλειστού κυκλώματος τηλεόρασης ή οποιουδήποτε άλλου μέσου ή συστήματος ώστε ο μάρτυρας να μην είναι ορατός από τον κατηγορούμενο. Ο μάρτυρας όμως θα πρέπει να βλέπει και ακούει τα πρόσωπα τα οποία βρίσκονται στην αίθουσα όπως και οι παράγοντες της δίκης (πλην του κατηγορούμενου) θα πρέπει να μπορούν να παρακολουθούν το μάρτυρα. Τον τελευταίο χρόνο έχει σε κάθε Επαρχιακό Δικαστήριο εξοπλιστεί μια αίθουσα με τον αναγκαίο ηλεκτρονικό εξοπλισμό ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη το χρήσιμο αυτό μέτρο προστασίας κυρίως όταν καταθέτει ανήλικος μάρτυρας ή θύμα σεξουαλικού αδικήματος ή αδικήματος βίας στην οικογένεια. 5. Οπτικογραφημένη κατάθεση (αρ.9-14): Αποτελεί την πιο λεπτομερή ανάλυση δικονομικού μέτρου. Αυτό γιατί έπρεπε να καλυφθεί και επεξηγηθεί η διαδικασία ώστε να μην προσβάλλονται τα συνταγματικά δικαιώματα των κατηγορουμένων και να μην επηρεάζεται το αγγλοσαξωνικό δικονομικό σύστημα απονομή της δικαιοσύνης που ισχύει στην Κύπρο. 8
Η οπτικογραφημένη κατάθεση ενός «μάρτυρα που χρήζει βοήθειας» γίνεται αποδεκτή από το Δικαστήριο ως η κυρίως εξέτασης του αν τηρηθούν οι εξής προυποθέσεις : Α. Η οπτικογράφηση αφορά την υπό εκδίκαση υπόθεση. Έτσι π.χ. δεν μπορεί να κατατεθεί σε υπόθεση κατοχής ναρκωτικών η κατάθεση ενός μάρτυρα που λήφθηκε στα πλαίασια διερευνόμενης υπόθεσης Βίας στην Οικογένεια. Β. Ο μάρτυρας να μπορεί να εμφανιστεί στο Δικαστήριο για να αντεξεταστεί αν αυτό ζητηθεί από την Υπεράσπιση. Στην πράξη κάτι τέτοιο ζητείται σε όλες τις υποθέσεις με σκοπό την κατάρριψη της αξιοπιστίας του μάρτυρα. Γ. Να παρουσιάστει πλην της οπτικογραφημένης κατάθεσης και απομαγνητοφωνημένη η ηχητική ζώνη της οπτικογράφησης. Δ. Να τηρηθούν οι κανόνες του άρθρου 10 του Νόμου : (1) πριν από την έναρξη της κατάθεσης να αναφέρεται: το όνομα, η διευθυνση, το επάγγελμα και η ιδιότητα του προσώπου που λαμβάνει την κατάθεση, του προσώπου που δίνει την κατάθεση και του προσώπου που χειρίζεται την κάμερα, ο τόπος, η ημερομηνία και η ώρα έναρξης της κατάθεσης, (2) να καταγράφεται δήλωση του προσώπου που λαμβάνει την κατάθεση προς αυτό που δίνει κατάθεση ότι η δήλωση θα οπτικογραφηθεί και ότι δυνατόν να παρουσιαστεί στο Δικαστήριο ως μαρτυρία και αντίστοιχη δήλωση του προσώπου που δίνει την κατάθεση ότι συγκατατίθεται στη λήψη της οπτικογραφημένης κατάθεσης (εάν είναι ανήλικος θα δοθεί από το πρόσωπο που ασκεί τη γονική του μέριμνα), (3) να δηλωθεί στο τέλος η ώρα λήξης της κατάθεσης, (4) αντίγραφο της κατάθεσης δίδεται στο πρόσωπο που δίνει την κατάθεση, Η ταινία κατατίθεται στο Δικαστήριο από το χειριστή της συσκευής αφού πρώτα δηλώσει ότι αυτή αποδίδει πιστά την κατάθεση και ότι δεν έχει 9
αφαιρεθεί ή προστεθεί οτιδήποτε σε ότι λέχθηκε κατά την οποτικογράφηση και ότι δεν υπάρχει οποιαδήποτε άλλη αλλοίωση. Το Δικαστήριο έχει τη διακριτική ευχέρεια να μην αποδέχεται την κατάθεση του συνόλου ή μέρους της οτπικογραφημένης κατάθεσης προσώπου, εάν, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα περιστατικά της υπόθεσης, θεωρησει ότι η αποδοχή της δεν θα ήταν προς το συμφέρον της δικαιοσύνης (άρθρο 9.2). Είναι μια πολύ γενική διάταξη χωρίς να υπάρχει από το Νόμο οποιαδήποτε καθοδήγηση ερμηνείας για το περιεχόμενο του όρου «συμφέροντος της δικαιοσύνης». Αντιλαβάνομαι ότι αυτή η διάταξη δεν καλύπτει την απόρριψη μέρους της κατάθεσης λόγω παραβιάσης του περί αποδείξεως νόμου, πχ εξ ακοής μαρτυρία ή άσχετη μαρτυρία, αφού γι αυτά γίνεται ρητή αναφορά σε άλλη διάταξη στο Νόμο. Ίσως εδώ καλύπτονται κακογραμμένες οπτικογραφήσεις, οι οποίες λόγω του μη αντιληπτού των όσων λέγονται δεν θα ήταν δίκαιο να γίνουν αποδεκτές στο Δικαστήριο εναντίον του κατηγορούμενου. Επίσης ίσως καλύπτει αδικαιολόγητες παρεμβάσεις τρίτων προσώπων κατά τη διάρκεια λήψης της κατάθεσης, πρόσωπων που είναι άγνωστα στο Δικαστήριο και την Υπεράσπιση. Όταν κατατίθεται οπτικογραφημένη κατάθεση στο Δικαστήριο, τότε ο μάρτυρας δεν υπόκειται σε περαιτέρω κυρίως εξέταση για οποιοδήποτε θέμα που κατά την άποψη του Δικαστηρίου καλύπτεται από αυτήν αλλά μόνο σε αντεξέταση και αργότερα σε επαναξέταση. Έτσι δεν μπορεί η πλευρά που καταθέτει την οπτικογραφημένη κατάθεση να ζητήσει από το μάρτυρα να επαναλάβει γεγονότα ή ζητήματα στα οποία ο μάρτυρας έχει ήδη αναφερθεί. Όπως νομίζω, γίνεται αντιληπτό, εάν μετά την λήψη της οπτικογραφημένης κατάθεσης προέκυψαν νέα θέματα όπως η θέση του κατηγορούμενου ή νέα αποδεικτικά στοιχεία στα οποία είναι αναγκαία και χρήσιμη η θέση του μάρτυρα, τότε θα πρέπει να επιτρέπεται στην πλευρά 10
που τον φέρνει να υποβάλει περαιτέρω ερωτήσεις στα πλαίσια της κυρίως εξέτασης. Δεν είναι πάντοτε αναγκαίο ο μάρτυρας να παρευρίσκεται στο Δικαστήριο για αντεξέταση. Το Δικαστήριο αφού αποδεκτεί, με βάση τα πιο πάνω, ως μαρτυρία την οπτικογραφημένη κατάθεση του μάρτυρα, μπορεί να διατάξει όπως η αντεξέταση και επανεξέταση του μάρτυρα γίνει και αυτή οπτικογραφημένη και κατατεθεί ως αποδεκτή μαρτυρία, αφού τηρηθούν τα πιο κάτω : 1. το Δικαστήρο διατάζει ποια πρόσωπα θα παρευρίσκονται στην οπτικογράφηση, ώστε το Δικαστήριο και οι δικηγόροι των πλευρών να μπορούν να βλέπουν και ακούουν την εξέταση του μάρτυρα και να μπορούν να επικοινωνούν με τα πρόσωπα στην παρουσία των οποίων γίνεται η οπτικογράφηση και 2. ο κατηγορούμενος μπορεί να βλέπει και ακούει τη μαρτυρία και επικοινωνεί με το δικηγόρο του, Κατά τη διακριτική ευχέρεια του Δικαστηρίου μπορεί να διαταχθεί και περαιτέρω αντεξέταση και επανεξέταση μετά την κατάθεση της οπτικογραφημένης αντεξέτασης και επανεξέτασης, αν αυτό θα είναι προς το συμφέρον της δικαιοσύνης. Ορισμένα μέρη της οπτικογραφημένης κατάθεσης μπορεί να μην γίνουν αποδεκτά από το Δικαστήριο προς το συμφέρον της δικαιοσύνης 8. Το Δικαστήριο σταθμίζει κατά πόσο η πιθανή βλάβη που μπορεί να προκληθεί στον κατηγορούμενο ή σε συγκατηγορούμενο του από την κατάθεση της οπτικογράφησης είναι μεγαλύτερη από την ωφελιμότητα παρουσίασης της κατάθεσης στο Δικαστήριο. 8 Άρθρο 13(1) του Νόμου. 11
Ο Νόμος τέθηκε σε ισχύ πριν την τροποποίηση του περί Αποδείξεως Νόμου και την αποδοχή της εξ ακοής μαρτυρίας στα πλαίσια των διατάξεων του. Έτσι θα πρέπει περιορισμένα να ειδοθεί και η διάταξη του άρθρου 13(3) του Νόμου σύμφωνα με το οποίο διαγράφονται όσα μέρη της κατάθεσης δεν αποτελούν αποδεκτή μαρτυρία. Η αποδοχή της οπτικογραφημένης κατάθεσης (κυρίως εξετασης, αντεξέτασης και επανεξέτασης) θεωρείται ως μαρτυρία που δόθηκε στο Δικαστήριο προφορικά και γίνεται για σκοπούς απόδειξης και αξιοπιστίας του μάρτυρα αποδεκτή ως προφορική μαρτυρία. Δεν επηρεάζει την αποδοχή της το γεγονός ότι έγινε χωρίς όρκο σε αντίθεση με όλες τις προφορικές μαρτυρίες 9. 6. Τέλος, απαγορεύεται η αποκάλυψη της ταυτότητας όπως και των προσωπικών δεδομένων του μάρτυρα και οποιουδήποτε μέρους της επ ακροατηρίω διαδικασίας όταν ο μάρτυρας σε αδίκημα που προβλέπεται στο περί Βίας στην Οικογένεια και στον περί Εκμετάλλευσης Προσώπων Νόμο του 2000. Η παραβίαση αυτής της διάταξης αποτελεί ποινικό αδίκημα, τιμωρούμενο με μέγιστη φυλάκιση τα 3 χρόνια ή πρόστιμο μέχρι ΛΚ 3,000 ή και τις δύο ποινές μαζί. 4.1.3 Μέτρα που λαμβάνονται σε άλλες χώρες (1) Στη Γερμανία το όνομα του πληροφοριοδότη κρατείται μυστικό από την Αστυνομία όταν υπάρχει υπαρκτός κίνδυνος για τη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα του μάρτυρα. Στα πλαίσια δε της μαρτυρικής κατάθεσης ενώπιον Δικαστηρίων γίνεται είτε ανάγνωση του περιεχομένου της έγγραφης μαρτυρίας του πληροφοριοδότη, είτε εξετάζεται μέσω κλειστού συστήματος τηλεόρασης 10. 9 Άρθρο 14 του Νόμου. 10 Για το νομοθετικό πλαίσιο της προστασίας μαρτύρων στην Ελλάδα και κυρίως της εξασφάλιση της μυστικότητας των στοιχείων της ταυτότητας ενός μάρτυρα δέστε Δαλακούρα Θ., Προστασία μαρτύρων: Ένα δικαιοκρατικό στοίχημα, Ποινική Δικαιοσύνη [2004] 10, σελίδες 1166-1170. 12
Τέτοια όμως μέτρα είναι αδύνατον να γίνουν αποδεκτά από το δικό μας σύστημα δικαίου και την κυπριακή δικαιική κουλτούρα, η οποία προστατεύει πάνω από όλα τα δικαιώματα του κατηγορουμένου και τη δυνατότητα του να γνωρίζει και αντεξετάζει όλους τους μάρτυρες κατηγορίας. Αυτό γίνεται καλύτερα κατανοητό σε περιπτώσεις «Συνεργατών της Αστυνομίας (collaborator of justice)», οι οποίοι ίσως και να έχουν βεβαρημένο ποινικό μητρώο, αναγκαίο για την κρίση της αξιοπιστίας του. Σύμφωνα δε και με πληθώρα αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το άρθρο 6(3)(d) της Σύμβασης δεν απαγορεύει εξ αρχής την κατάθεση προσώπου που δεν παρευρίσκεται στο Δικαστήριο, δεδομένου όμως ότι η Υπεράσπιση είχε τη δυνατότητα σε προηγούμενο στάδιο, είτε της ανάκρισης είτε την ποινικής διαδικασίας να αντεξετάσει το μάρτυρα 11. Στην Κύπρο, δεν παρέχεται τρόπος αντεξέτασης του μάρτυρα στο στάδιο της ανάκρισης. Επίσης ως έχει τροποποιηθεί η διαδικασία από το 1974 με τη μη διεξαγωγή προανάκρισης ενώπιον Επαρχιακού Δικαστηρίου πριν την παραπομπή υπόθεσης στο Δικαστήριο, δεν υπάρχει ούτε ο τρόπος προηγούμενης αντεξέτασης μάρτυρα πριν την ακρόαση της υπόθεσης. Ίσως αν γινόταν κανονικά η προανάκριση στο Επαρχιακό Δικαστήριο και οι μάρτυρες κατέθεταν και αντεξετάζονταν, η μαρτυρία τους στην προανάκριση να μπορούσε να γίνει αποδεκτή από το Κακουργιοδικείο χωρίς την ανάγκη αυτοπρόσωπης εμφάνισης τους 12. (2) Ένα παρεμφερές μέτρο, συνταγματικά θεμιτό, αλλά αμφιβόλου χρησιμότητας στην Κύπρο, είναι να παρέχετε η διακριτική ευχέρεια στο Δικαστήριο να αποφασίζει όπως οι μάρτυρες που καταθέτουν ενόρκως να μην αποκαλύπτουν τη διεύθυνση διαμονής τους ή το τηλέφωνο τους,εφόσον υπάρχουν εύλογες υπόνοιες ότι κινδυνεύει η ζωή, η σωματική ακεραιότητα ή τα περιουσιακά στοιχεία τους ή 11 Explanatory Memorandum to Recommendation Rec. (1997) 12. Μπορεί να ανευρεθεί και στο διαδικτιακό χώρο http://cm.coe.int/stat/e/public/1997/exprep(97)13.htm Υπόθεση Asch, Judgment of 26 th March 1996 Report of Judgments and Decisions, No.6, p.446. 12 Για τον τρόπο λήψης μαρτυρίας από ειδικές ομάδες μαρτύρων στην Αγγλία δέστε Di Birch, A Better Deal for Vulnerable Wtnesses? [2000] Crim.L.R. 223-249. 13
των συνδεδεμένων με αυτούς προσώπων. Αν εφαρμοζόταν στην Κύπρο θα προαπαιτούσε αίτηση στο Δικαστήριο πριν από την επίδοση των καταθέσεων των μαρτύρων κατηγορίας στην Υπεράσπιση, ώστε η διεύθυνση διαμονής του και το τηλέφωνο του μάρτυρα να διαγραφεί και αποκρυβεί από το γραπτό κείμενο της κατάθεσης του μάρτυρα. Αυτό βέβαια μπορεί ίσως να γίνεται και χωρίς αίτηση με απόφαση του Εισαγγελέα. Κατά πόσο η μη αποκάλυψη των στοιχείων επηρεάζει την υπεράσπιση θα αποτελεί θέμα που θα εξετάζεται από το Δικαστήριο με βάση τις νομολογημένες αρχές της δικαίας δίκης. (3) Στην Ιταλία, σύμφωνα με το προισχυον δίκαιο, οι ανώνυμοι πληροφοριοδότες των αστυνομικών αρχών δεν αποκαλύπτονται στο Δικαστήριο δια νόμου. Πλέον οι Αστυνομικοί πρέπει να αποκαλύπτουν τις πηγές τους. Η Γερμανική επιστήμη και νομολογία θεωρεί ότι δεν μπορεί να αποκλείσει τη μαρτυρία αστυνομικού που αναφέρεται σε εξ ακοής μαρτυρία από πληροφοριοδότη, φτάνει αυτή να μην είναι η μόνη που θα οδηγήσει σε καταδίκη. Στο ελληνικό ποινικό σύστημα επικρατεί, ως επί το πλείστον, η άποψη ότι μπορεί να ληφθεί υπόψη κατάθεση γεγονότων από αστυνομικούς χωρίς ταυτόχρονη αποκάλυψη των πηγών των πληροφοριών. Τούτο δεν επισύρει ακυρότητα της διαδικασίας. Στην Κύπρο, κανείς δεν καταδικάζεται με βάση εξ ακοής μαρτυρία, έστω και αν αυτός που καταθέτει είναι αστυνομικός. Το θέμα κυρίως τίθεται στα πλαίσια αιτημάτων για έκδοση εντάλματος σύλληψης και έρευνας υπόπτων προσώπων. Στην πράξη υπάρχουν Δικαστήρια που ζητούν την αποκάλυψη των πληροφοριοδοτών ακόμη και στα πλαίσια αιτημάτων για την έκδοση τέτοιων ενταλμάτων, ενώ άλλα Δικαστήρια θεωρώντας ότι είναι θεμιτό στα αρχικά στάδια η Αστυνομία να ενεργεί με βάση εμπιστευτικές πληροφορίες παρέχουν χωρίς περαιτέρω αποκάλυψη τέτοια εντάλματα 13. 13 Δέστε σχετικά την απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου ημερομηνίας 13/6/2003 στην Αίτηση Certiorari 32/2003, Αναφορικά με αίτηση του Χάρη Φωτίου. 14
4.2 Μη Δικονομικά- Αστυνομικά μέτρα προστασίας (άρθρα 16-18) 4.2.1 Με το νόμο 95(Ι)/2001 δημιουργείται θεσμοθετημένη διαδικασία για την προστασία των μαρτύρων εκτός Δικαστηρίου. Το Σχέδιο Προστασίας Μαρτύρων (στο εξής «Σχέδιο») έχει δια νόμου τεθεί υπό τον έλεγχο και την εποπτεία του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας. Για την ένταξη ενός προσώπου στο «Σχέδιο» χρειάζεται η απόφαση του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας και η συγκατάθεση του προσώπου που εντάσσεται σε αυτό. Μπορεί να ενταχθεί «πρόσωπο, το οποίο κατέχει πληροφορία ή γεγονός που κρίνεται ουσιώδες για σκοπούς ποινικής διαδικασίας και το οποίο αν αποκαλυφθεί ενδεχόμενα να θέσεί σε κίνδυνο το εν λόγω πρόσωπο». Με βάση αυτή την ορολογία, ερμηνεύοντας την και με το σκοπό της Σύστασης του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2005, Recommendation on the protection of witnesses and collaborators of Justice, στο Σχέδιο μπορούν να ενταχθούν τόσο μάρτυρες που αναμένεται να καταθέσουν στο Δικαστήριο όσο και απλοί πληροφοριοδότες της Αστυνομίας, οι οποίοι για διάφορους λόγους δεν αναμένεται να καταθέσουν. Κατά τη συζήτηση των εμπειρογνωμόνων στα πλαίσια της διαμόρφωσης της πιο πάνω Σύστασης του Συμβουλίου της Ευρώπης, ο εμπειρογνώμονας των ΗΠΑ (ο οποίος είχε τη θέση παρατηρητή) όπως και μερικές χώρες του ΣτΕ εξέφρασαν την άποψη ότι στο Σχέδιο θα πρέπει να εντάσσονται μόνο μάρτυρες που αναμένεται να καταθέσουν στο Δικαστήριο. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, σε περίπτωση που όλοι θα μπορούν να ενταχθούν στο Σχέδιο και να τύχουν προστασίας, κανένα πρόσωπο δεν θα θελήσει να καταθέσει στο Δικαστήριο. Στο τέλος κρίθηκε ότι η έννοια του μάρτυρα εμπεριέχει και τον πληροφοριοδότη που δίνει πληροφορίες που οδηγούν στην έναρξη ποινικής διαδικασίας. Έτσι παρέχονται εχέγγυα ασφάλειας στους πολίτες να παρέχουν πληροφορίες, ενώ αν κάποιο πρόσωπο προθυμοποιείται να καταθέσει στο Δικαστήριο θα δικαιούται, επιπλέον, επαυξημένα μέτρα ασφάλειας και διευκολύνσεις. Έτσι όπου η διάταξη 17(2) αναφέρεται σε «μάρτυρα» εννοείται «πρόσωπο», στο οποίο εντάσσεται και ο πληροφοριοδότης. 15
Είναι σημαντικό ότι τα μέτρα προστασίας ξεκινούν από τη στιγμή που λαμβάνεται η απόφαση από το Γενικό Εισαγγελέα της Δημοκρατίας και διαρκούν τόσο πριν, κατά αλλά και μετά τη διάρκεια της δίκης, μέχρις ότου ο κίνδυνος εκλείψει. Εξού και σε τακτά χρονικά διαστήματα αναθεωρούνται τόσο τα πρόσωπα που βρίσκονται υπό προστασία όσο και τα μέτρα που λαμβάνονται για αυτά. 4.2.2 «μάρτυρες που εντάσσονται στο Σχέδιο Προστασίας Μαρτύρων και Συνεργατών της Δικαιοσύνης» (αρ.16-19) Ο Γενικός Εισαγγελέας αποφασίζει την ένταξη ή μη ενός προσώπου στο «Σχέδιο», όπως και το είδος της παρεχόμενης προστασίας με βάση τα πιο κάτω κριτήρια: (άρθρο 18) : 1. το είδος του κινδύνου που αντιμετωπίζει ο μάρτυρας 14 και ο ενδεχόμενος κίνδυνος που μπορεί να προκληθεί στο κοινό γενικότερα από την προσαχθείσα μαρτυρία, 2. τη σημασία της μαρτυρίας ή τη βοήθεια που παρέχει ο «μάρτυρας» και τη σοβαρότητα της υπόθεσης, 3. την πρακτική δυνατότητα προσαρμογής του μάρτυρα στο Σχέδιο. Εδώ ο νομοθέτης θέλει να καλύψει τη ψυχολογική, κοινωνική και ιατρική κατάσταση του μάρτυρα. Μάρτυρας με ψυχολογικές διαταραχές, εθισμένος στα ναρκωτικά ή αλκοολικός, ή που είναι καθ έξη παραβάτης συνήθως δεν θα γίνεται αποδεκτός στο Σχέδιο. Αυτό γιατί η αξιοπιστία της μαρτυρίας του στο Δικαστήριο μειώνεται και άρα και η χρησιμότητα του και η αναγκαιότητα ένταξης του στο Σχέδιο. Περαιτέρω, είναι ορθό να μην εντάσσονται στο Σχέδιο μικρά παιδιά και νεαρά άτομα, τα οποία υπήρξαν μάρτυρες ενός εγκλήματος. Μόνη εξαίρεση, αν η μαρτυρία τους είναι απολύτως αναγκαία για την επιτυχία της δίωξης ενός σοβαρού αδικήματος(όπως σε αδικήματα 14 Όπου στο άρθρο 17 αναφέρεται σε «μάρτυρα» εννοείται σε «πρόσωπο» που έχει ενταχθεί στο Σχέδιο. 16
βίας στην οικογένεια) και υπάρχει υπαρκτός κίνδυνος για παρενόχληση τους. 4. τo ύψος της δαπάνης που θα απαιτηθεί, 5. την ύπαρξη εναλλακτικών τρόπων παροχής προστασίας, (οι οποίοι δεν διευκρινίζονται), 6. οποιοσδήποτε άλλος παράγοντας κριθεί σχετικός. Κατά την απόφαση για ένταξη προσώπου στο Σχέδιο εφαρμόζεται η αρχή της αναγκαίου μέσου (άρθρο 16.5). Εάν ο ενδεχόμενος κίνδυνος στο κοινό ή σε τρίτα πρόσωπα είναι δυσανάλογα μεγαλύτερος από την αναγκαιότητα εξασφάλισης της μαρτυρίας, τότε το πρόσωπο δεν εντάσσεται στο Σχέδιο. Κατά την απόφαση του είδους των μέτρων που θα ληφθούν τυγχάνει εφαρμογής η αρχή της αναλογικότητας(άρθρο 17.2). Αναλόγως του κινδύνου είναι και η παρεχόμενη προστασία. Υπάρχουν κυρίως τριών ειδών περιπτώσεις μαρτύρων ανάλογα με το βαθμό της απειλής που βιώνουν. 15 Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται οι υψηλού κινδύνου μάρτυρες που λόγω της σχέσης τους με τους κατηγορούμενους ή της φύσης της υπόθεσης πρέπει να ενταχθούν άμεσα στο Σχέδιο. Ακολουθούν αυτοί που λόγω των πληροφοριών και της βοήθειας που παρείχαν στην Αστυνομία δέχονται διαφόρων ειδών παρενοχλήσεις. Στην τρίτη κατηγορία εντάσσεται το ευρύ κοινό που από μόνο το ενδεχόμενο να απειληθούν ή παρενοχληθούν αρνούνται να δώσουν πληροφορίες και προσέλθουν στο Δικαστήριο. Η παρεχόμενη σε κάθε κατηγορία προστασία πρέπει να είναι ανάλογη του μεγέθους του κινδύνου που αντιμετωπίζουν. Το Σχέδιο Προστασίας μπορεί να επεκταθεί και στη σύζυγο, τα τέκνα και τους γονείς του μάρτυρα-προσώπου όπως και σε άλλους στενούς συγγενείς του, αν αυτό κριθεί αναγκαίο για να αποφευχθεί η ενδεχόμενη άσκηση στο μάρτυρα οποιασδήποτε μορφής επηρεασμού. Σύμφωνα με το λεκτικό του Νόμου καλύπτονται μόνο συγγενείς ενώ θα ήταν ορθότερο να καλύπτονται και 15 Home Office Report, Witness Intimidation Strategies Prevention 1994, htpp://www.homeofffice.gov.uk 17
συνδεδεμένα με το μάρτυρα πρόσωπα που δεν είναι κατ ανάγκη και συγγενείς του, όπως πολύ στενός ή επιστήθιος φίλος/η ή αρραβωνιαστικός/α. Έτσι το λεκτικό του Νόμου θα μπορούσε να τροποποιηθεί με την προσθήκη «στενά συνδεδεμένα με το μάρτυρα πρόσωπα». Με βάση τα πιο πάνω, ο νόμος καλύπτει τόσο την άμεση παρενόχληση με ενέργειες εναντίον του ιδίου του πρόσωπο ή συγγενικών προσώπων ώστε να ανακαλέσει ή τροποποιήσει τη μαρτυρία του, όσο και την έμμεση παρενόχληση, στην οποία υπάρχει πραγματική μεν αλλά μη φανερά εκδηλωμένη απειλή εναντίον είτε του ιδίου του μάρτυρα είτε συγγενικών του προσώπων. Υπάρχει όταν, αν και δεν εκφράστηκε απ ευθείας απειλή, υπάρχει μια περιρρέουσα απειλητική ατμόσφαιρα, όπως πχ με αναπάντητες κλήσεις ή λόγω την προυπάρχουσας προϊστορίας μιας εγκληματικής οργάνωσης. 4.2.3. Μέτρα Προστασίας που ενσωματώνονται στο «Σχέδιο» Τα παρεχόμενα, μη δικονομικά μέτρα προστασίας, είναι σύμφωνα με το άρθρο 17(2) τα εξής: 1. προστασία του μάρτυρα και των συγγενών που αναφέρονται πιο πάνω, η οποία συνίσταται στην φρούρηση ή συνοδεία τους ή και τα δύο μέτρα. Φρούρηση μπορεί να υπάρχει είτε στην οικία είτε στο χώρο εργασίας, ανάλογα με το είδος της υπόθεσης. 2. μετακίνηση του μάρτυρα και της οικογένειας του σε άλλη πόλη και τήρηση μυστικότητας του τόπου διαμονής. Αυτό το μέτρο είναι αμφιβόλου εφαρμοστικότητας και δεν έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα, 3. μετακίνηση του μάρτυρα και της οικογένειας του σε άλλη χώρα. Έχει μέχρι σήμερα εφαρμοστεί με επιτυχία σε ελάχιστες όμως περιπτώσεις. 4. αλλαγή της ταυτότητας του μάρτυρα. Πολύ δύσκολη η εφαρμογή του και ανώφελο στα πλαίσια της μικρής Κύπρου. Αυτό το μέτρο δεν εφαρμόζεται συχνά ούτε σε ευρωπαϊκό επίπεδο λόγω κυρίως των πολλών νομικών και 18
γραφειοκρατικών προβλημάτων που δημιουργούνται και των κοινωνικόψυχολογικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει μετά ο μάρτυρας 16. 5. όταν το υπό προστασία πρόσωπο βρίσκεται φυλακισμένο μπορούν να ληφθούν από τις φυλακές ειδικές συνθήκες κράτησης. Στην Κύπρο για να δημιουργηθούν αναγνωρισμένοι χώροι φύλαξης πλην των Κεντρικών Φυλακών θα πρέπει να εκδοθεί σχετικό διάταγμα του ΥΔΔΤ. Αν τοποθετηθούν σε ειδικά κελιά στις Φυλακές με ειδικό πρόγραμμα, αυτό τελικά θα καταλήξει να είναι σε βάρος του μάρτυρα-συνεργάτη, όπως συμβαίνει σε όλες τις χώρες που εφαρμόζουν τέτοιο μέτρο, αφού ο μάρτυρας βρίσκεται συνεχώς σε μια κατάσταση απομόνωσης. Σε αυτά τα μέτρα δεν ενυπάρχουν μέτρα που στην πράξη λαμβάνονται από τις αστυνομικές αρχές, όπως η ανεύρεση χώρου διαμονής και εργασίας του προσώπου, η οικονομική του ενίσχυση, οι οποίες είναι καθ όλα νομικά θεμιτές ενέργειες. Τέτοια μέτρα περιγράφονται στη Σύσταση 9 του ΣτΕ του 2005 και συγκεκριμένα στη διάταξη 22. Περαιτέρω, θα μπορούσε να καλυφθούν τα ιατρικά έξοδα του μάρτυρα, όπως και η παροχή νομικής αρωγής. Τέλος, είναι χρήσιμο να σημειωθεί ότι στα πλαίσια του νόμου 95(Ι)/2001 δεν καλύπτεται η προστασία δικαστών, αστυνομικών και δημοσίων κατηγόρων, οι οποίοι καθημερινά είναι εν δυνάμει υποψήφια θύματα ενεργειών παρενόχλησης. 4.2.4 Ποινικοποίηση της παρενόχλησης του μάρτυρα Είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι, πλην της γενικής διάταξης του άρθρου 122(α) του Ποινικού Κώδικα, η οποία ποινικοποιεί την προσπάθεια παρεμπόδισης του μάρτυρα να καταθέσει στο δικαστήριο και του εδαφίου β για την παρεμπόδιση των αστυνομικών ερευνών, από το άρθρο 19 του Νόμου 95(Ι)/2001 ποινικοποιείται κάθε πράξη προορισμένη ή που ενδέχεται να αποτρέψει πρόσωπο που έχει 16 Report on Witness Protection (Best Survey Report), Adopted by the Committee PC-CO, 15-17 February 1999, p.20. 19
ενταχθεί στο «Σχέδιο προστασίας μαρτύρων» από του να καταθέσει ως μάρτυρας. Αυτή η πράξη τιμωρείται με μέγιστη ποινή φυλάκισης 10 χρόνων. Ανάλογη διάταξη βρίσκεται και στο άρθρο 32 του Νόμου119(Ι)/00 για την Πρόληψη της Βίας στην Οικογένεια. 4.2.5. Ποινικοποίηση της αλλαγής της κατάθεσης μάρτυρα Δεν υπάρχει στο Νόμο ειδική διάταξη που να στοχεύει στην αποτροπή της μετέπειτα αλλαγής της στάσης ενός προσώπου που αρχικά δίνει πληροφορίες και αργότερα δεν καταθέτει στο Δικαστήριο. Ο νόμος σκοπεύει στην παροχή βοήθειας στους μάρτυρες και όχι στη δημιουργία φόβου και κατατρομοκράτησης του από τις ίδιες τις αρχές του κράτους. Υπάρχει όμως η σχετική διάταξη του άρθρου 113.2 του Ποινικού Κώδικα, η οποία εφαρμόστηκε πλειστάκις, με σκοπό αφενός την τιμωρία του ίδιου του μάρτυρα για την αλλαγή της στάσης του και από την άλλη την αποτροπή άλλων προσώπων από του να επιδείξουν παρόμοιες συμπεριφορές. Για να είναι όμως αποτελεσματικό το μέτρο θα πρέπει να επιβάλλονται και αυστηρές ποινές από τα Δικαστήρια, ώστε να σταλεί το μήνυμα στην κοινωνία. Σε παλιά υπόθεση φόνου, μάρτυρας άλλαξε την κατάθεση που έδωσε αρχικά στην Αστυνομία. Του επιβλήθηκε από το Δικαστήριο η μέγιστη ποινή των τριών χρόνων φυλάκισης. Σε άλλες χώρες, όπου σκοπός του συστήματος απονομής της δικαιοσύνση είναι η ανεύρεση της αλήθειας, η υποχρέσση των πολιτών να καταθέτουν στο Δικαστήριο προβλέπετα από το ίδιο το Σύνταγμα. 5. Εξελίξεις στα πλαίσια του Τρίτου Πυλώνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Είναι ενδιαφέρουσα η πορεία των πολιτικών κινήσεων στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης(ΕΕ), οι οποίες οδηγούν σε αναμενόμενη πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την έγκριση Απόφασης Πλαισίου για την προστασία των μαρτύρων και συνεργατών της Δικαιοσύνης. Στην Απόφαση του Ευρωπαϊκού 20
Συμβουλίου ημερομηνίας 23 Νοεμβρίου 1995 για την προστασία των μαρτύρων στα πλαίσια της πάταξης του οργανωμένου εγκλήματος καλούνται τα κράτη μέλη της ΕΕ να διασφαλίσουν την επαρκή προστασία των μαρτύρων κατηγορίας. Μετέπειτα, στην απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της ΕΕ ημερομηνίας 20 Δεκεμβρίου 1996 τα κράτη μέλη της ΕΕ καλούνται να λάβουν τα αναγκαία μέτρα προς το σκοπό ενθάρρυνσης των προσώπων που συμμετείχαν σε εγκληματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τις δικαστικές αρχές. Στη Σύσταση 25 της Πολιτικής της Χιλιετίας του Συμβουλίου της ΕΕ (Recommendation 25 of the Millennium Strategy) καλούνται το Συμβούλιο, η Επιτροπή και τα κράτη μέλη της ΕΕ να καταρτίσουν μια πρόταση: «for an instrument on the position and protection of witnesses and of persons who participate or who have participated in criminal organizations, and who are prepared to cooperate with the judicial [process by supplying information useful for investigative and evidentiary purposes or by providing information that may contribute to depriving criminal organizations of their resources or of the proceeds of crime. The proposal should consider the possibility, in appropriate cases, inter alia, of mitigating punishment of an accused person who provides substantial cooperation in such cases. An EU model agreement should be developed, taking into account the experiences of Europol, and used on a bilateral basis. Η Δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας της 25 ης Μαρτίου 2004 καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ετοιμάσει πρόταση που να σκοπεύει στη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού προγράμματος για την προστασία των μαρτύρων σε υποθέσεις τρομοκρατίας. Τέλος, στις 20 Απριλίου 2005 η Επιτροπή των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης ενέκρινε και υιοθέτησε την Recommendation (2005) 9 on the Protection of Witnesses and Collaborators of Justice 17, η οποία περιλαμβάνει τις βασικές αρχές, προγράμματα προστασίας και διευκολύνσεις που πρέπει κάθε χώρα του Συμβουλίου της Ευρώπης να παρέχει στους υπό προστασία μάρτυρές της. Το Rec(2005) 9 του Συμβουλίου της Ευρώπης ακολούθησε ως προς τις αρχές 17 Η ενδιαφέρουσα Πρόταση του Συμβουλίου της Ευρώπης μπορεί να ανευρεθεί στο διαδυκτιακό χώρο https://wcd.coe.int 21
του το Rec(1997) 13 on Intimidation of Witnesses and the Rights of the Defence 18. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι πρόνοιες του δικού μας Νόμου 95(Ι)/2001 συμβαδίζουν πλήρως με τα όσα περιλαμβάνονται στην πρόταση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Με δεδομένες τις πιο πάνω δηλώσεις πολιτικής, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγκάλεσε στις 21 Φεβρουαρίου 2006 συνάντηση εμπειρογνωμόνων των χωρών μελών της ΕΕ με αντικείμενο εξέτασης τη δυνατότητα δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού προγράμματος προστασίας μαρτύρων. Σε αυτή τη συνάντηση παρουσιάστηκαν τρεις προτάσεις που περιλάμβαναν την προστασία μαρτύρων και συνεργατών της Αστυνομίας, τη λήψη δικονομικών μέτρων προστασίας των μαρτύρων και τέλος τον παραχώρηση καταθέσεων από ανώνυμους μάρτυρες. Με βάση τη συζήτηση που έγινε αναμένεται εντός του 2007 η ετοιμασία συγκεκριμένης πρότασης για την προστασία των μαρτύρων. 6. ΚΡΙΤΙΚΗ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Στη μικρή Ιρλανδία, όπου εφαρμόζεται παρόμοιο με το δικό μας Σχέδιο προστασίας από το 1996, παρατηρούνται προβλήματα τα οποία θα πρέπει και εμείς να μελετήσουμε. Σε πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Ιρλανδίας αναφέρεται ότι 19, αν και το πρόγραμμα προστασίας μαρτύρων εφαρμόζεται για έξι συνεχή χρόνια η εφαρμογή του είναι ρευστή, χωρίς καθαρή καθοδήγηση και με τους μάρτυρες να αυξάνουν τις απαιτήσεις τους όσο ο χρόνος να καταθέσουν πλησιάζει, ενώ το αποτέλεσμα στην ποινική διαδικασία μηδαμινό 20. Δυστυχώς οι ίδιες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και για το δικό μας σύστημα προστασίας μαρτύρων, το οποίο χωρίς επαρκείς οικονομικούς πόρους, οργάνωση, και καθαρές κατευθύνσεις, παραπαίει και επαφίεται στον «πατριωτισμό του κάθε φορά ανακριτή και εισαγγελέα». 18 Το Rec(1997)13 μπορεί να ανευρεθεί στην http://co.coe.int/stat/e/public/1997/exprep(97)13.htm 19 DPP v. Gilligan, Court of Criminal Appeal, 8/8/2003. 20 Δέστε Donnchadha C. Witness Intimidation on Criminal Justice in Crisis? [2004] 5 COLR 1. 22
Σύμφωνα με το άρθρο 17.3 ο Γενικός Εισαγγελέας της Δημοκρατίας μπορεί να εκδόσει οδηγίες για τον τρόπο λειτουργίας του Σχεδίου και τον τρόπο αντιμετώπισης των θεμάτων που ενδεχομένως θα προκύψουν. Έχει περαιτέρω, την ευθύνη της έγκρισης των δαπανών για την εφαρμογή του Σχεδίου. Μέχρι σήμερα δεν έχουν δοθεί οποιεσδήποτε γραπτές οδηγίες ως προς την εφαρμογή. Υπό τις παρούσες συνθήκες αύξησης της εγκληματικότητας, θα πρέπει ο Γενικός Εισαγγελέας να δόσει γενικές κατευθύνσεις ως προς τον τρόπο αντιμετώπισης των μαρτύρων που χρήζουν βοήθειας από την πρώτη στιγμή που εντοπίζεται πιθανή περίπτωση μέχρι και την έξοδο του προσώπου από το Σχέδιο. Περαιτέρω, είναι αναγκαίο όπως δοθούν και στις κατά τόπους Εισαγγελίες οδηγίες ως προς τον τρόπο χειρισμού και των δυνατοτήτων που παρέχει ο Νόμος κατά την εκδίκαση ποινικών υποθέσεων. Θα πρέπει να εξεταστεί η λήψη των πιο κάτω μέτρων: 1. να διαχωριστούν οι εξουσίες και ευθύνες των ανακριτικών αρχών από την ευθύνη της εφαρμογής και διαχείρισης του «Σχεδίου Προστασίας Μαρτύρων». Η δημιουργία ενός νέου τμήματος της Αστυνομίας που να έχει αποκλειστικές αρμοδιότητες ώστε να υπάρχει αξιοπιστία, επαγγελματισμός και πάνω από όλα εχεμύθεια, είναι απαραίτητη. Αυτό θα αντικριστεί θετικά τόσο από τους μάρτυρες όσο και από τις χώρες που θέλουν να συνεργαστούν μαζί μας σε παρόμοια Σχέδια. Για τη μικρή, σε μέγεθος, Κύπρο η διεθνής συνεργασία με άλλες χώρες στην ανταλλαγή μαρτύρων είναι απαραίτητη αν θέλουμε να πατάξουμε αποτελεσματικά τη σοβαρής μορφής εγκληματικότητα. Αυτή η Μονάδα Προστασίας Μαρτύρων θα έχει ως κύριους τομείς εργασίας (α) τις άμεσες ενέργειες που χρειάζονται για την ένταξη ενός προσώπου στο Σχέδιο, (β) την παροχή φυσικής και άλλης προστασίας, (γ) την παροχή οποιασδήποτε ψυχολογικής, κοινωνικής και επαγγελματικής βοήθειας (π.χ εάν είναι αλλοδαπός). Τα προστατευόμενα πρόσωπα και οι μάρτυρες θα πρέπει να έχουν επικοινωνία με ένα μόνο πρόσωπο που θα του εμπνεύσει εμπιστοσύνη και αξιοπιστία, ώστε τελικά 23
να επιτευχθεί ο στόχος της κατάθεσης στο Δικαστήριο. Περαιτέρω, χρειάζεται είτε η στελέχωση του νέου τμήματος με κοινωνικό λειτουργό είτε η άμεση και συνεχής επικοινωνία με συγκεκριμένο λειτουργό του Γραφείου Κοινωνικής Ευημερίας για την αποτελεσματική εφαρμογή του Σχεδίου. 2. να γίνουν οργανωμένα σχέδια συλλογής πληροφοριών και κατά καιρούς να γίνεται αξιολόγηση του Σχεδίου Προστασίας Μαρτύρων για τον έλεγχο της αποτελεσματική εφαρμογή του, 3. σε όλα τα στάδια της διαδικασίας να λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικές, συναισθηματικές και οικονομικές ανάγκες των προστατευομένων μαρτύρων. Σίγουρα χρειάζεται η αύξηση του παρεχόμενου στη Νομική Υπηρεσία κονδυλίου για την προστασία μαρτύρων. Προς τούτο έχει γίνει πρόσφατα συζήτηση στη Βουλή των Αντιπροσώπων και από το 2007 το παρεχόμενο εις πίστη του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας κονδύλι έχει αυξηθεί. 4. να προβλεφθεί ρητή πρόνοια στο Νόμο ότι «συνεργάτες της Αστυνομίας» οι οποίοι καταδικάζονται για ένα αδίκημα και καταθέτουν στο Δικαστήριο εναντίον των συγκατηγορουμένων τους δικαιούνται σοβαρής μείωσης της ποινής τους. Αυτός ο παράγοντας είναι ήδη νομολογημένος, χωρίς όμως να υπάρχουν ξεκάθαρες αρχές ως προς το μέγεθος της μείωσης της ποινής. Πρόσφατα η ποινή κατηγορούμενου που παραδέχθηκε αδικήματα κατοχής και εμπορίας μεγάλης ποσότητας χαπιών έκσταση και ο οποίος αργότερα κατέθεσε εναντίον συνεργατών του μειώθηκε αισθητά λόγω ακριβώς της συνεργασίας του με την Αστυνομία και της πρόθεσης του να μαρτυρήσει 21. Κανένας όμως παράγοντας της δίκης δε γνωρίζει εκ των προτέρων με σιγουριά σε ποια πλαίσια πιθανόν να κυμαίνεται η μείωση της ποινής. Αυτό αποτρέπει μάρτυρες από του να καταθέτουν αφού δε γνωρίζουν ποια θα είναι η δική τους ωφέλεια. Ίσως θα ήταν χρήσιμο αν υπήρχε συγκριμένη πρόνοια στο νόμο ότι κατηγορούμενοι που συνεργάζονται με τις Αρχές επαπειλούνται με μέγιστη ποινή, τη μισή από αυτήν που προβλέπεται στο Νόμο για το συγκεκριμένο αδίκημα. 21 Υπόθεση Κακουργιοδικείου Λάρνακας 10094/05, Δημοκρατία ν. Παναγιώτου και Τεβλετιάν. 24
5. η δημιουργία ενός οιονεί συμβολαίου, όπως ισχύει στις περισσότερες χώρες, γνωστού ως Memorandum of Understanding, το οποίο αν και νομικά δεν αποτελεί συμβόλαιο που να δημιουργεί δικαιώματα και υποχρεώσεις, υπογράφεται από το μάρτυρα. Αποτελεί ένα κώδικα συνεργασίας μεταξύ Αστυνομίας και μάρτυρα που καθορίζει τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα του μάρτυρα, τις προϋποθέσεις λήξης του Σχεδίου, τη βοήθεια που του παρέχεται και την υποχρέωση του να καταθέσει στο Δικαστήριο, κ.ά 22 6. Στη Νομοθεσία μας δεν υπάρχει πρόνοια σε περίπτωση που υπάρχει άμεση ανάγκη για προστασία ενός μάρτυρα πριν αυτός ενταχθεί στο Σχεδιο προστασίας. Σε άλλες νομοθεσίες και στη νέα Πρόταση (Recommendation) του Συμβουλίου της Ευρώπης προβλέπεται η διαδικασία της λήψης άμεσων ενεργειών (urgent measures) που συνίστανται στη, χωρίς πορηγούμενη έγκριση, λήψη κάποιων μέτρων για την προστασία του μάρτυρα μέχρι αυτός επίσημα να ενταχθεί στο Σχέδιο. Στην Κύπρο, αυτό γίνεται μεν στην πράξη χωρίς όμως θεσμοθετημένο πλαίσιο που να καθορίζει τα όρια του κάθε εμπλεκόμενου. 22 Report on Witness Protection (Best Survey Report), Adopted by the Committee PC-CO, 15-17 February 1999, p.17,18. 25