LECTIO PRIMA ET VICESIMA ( XXI ) Α. ΣΟ KΕΙΜΕΝΟ Πώς πήρε το όνομά του το Pisaurum

LECTIO PRIMA ET VICESIMA ( XXI ) Α. ΣΟ KΕΙΜΕΝΟ Πώς πήρε το όνομά του το Pisaurum Κείμενο Brenno duce Galli apud Alliam flumen deletis legionibus Romanorum, everterunt urbem Romam praeter Capitolium, pro quo immensam pecuniam acceperunt. Tum Camillus, qui diu apud Ardeam in exilio fuerat propter Veientanam praedam non aequo iure divisam, absens dictator est factus; is Gallos iam abeuntes secutus est: quibus interemptis aurum omne recepit. Quod illic appensum civitati nomen dedit: nam Pisaurum dicitur, quod illic aurum pensatum est. Post hoc factum rediit in exilium, unde tamen rogatus reversus est. Μετάφραση Όταν ο Βρέννος ήταν αρχηγός, οι Γαλάτες, αφού κατατρόπωσαν τις λεγεώνες των Ρωμαίων κοντά στον Αλία ποταμό, κατέστρεψαν εντελώς την πόλη Ρώμη εκτός από το Καπιτώλιο, για το οποίο πήραν ως αντάλλαγμα ένα τεράστιο χρηματικό ποσό. Σότε ο Κάμιλλος, που για πολύ καιρό είχε παραμείνει στην εξορία κοντά στην Αρδέα, εξαιτίας της λείας από τους Βηίους που δεν είχε μοιραστεί ακριβοδίκαια, εκλέχτηκε δικτάτορας αν και ήταν απών αυτός ακολούθησε τους Γαλάτες καθώς ήδη αποχωρούσαν: αφού τους εξολόθρευσε, πήρε πίσω όλο το χρυσάφι. Αυτό, επειδή ζυγίστηκε εκεί, έδωσε το όνομά (του) στην πολιτεία: ονομάζεται δηλαδή Πίσαυρο, επειδή εκεί ζυγίστηκε το χρυσάφι. Μετά την πράξη αυτή επέστρεψε στην εξορία, από όπου όμως γύρισε αφού τον παρακάλεσαν. 1

Κείμενο Brenno duce Galli, deletis legionibus Romanorum apud Alliam flumen, everterunt urbem Romam praeter Capitolium pro quo acceperunt immensam pecuniam. Tum Camillus, qui diu in exilio fuerat apud Ardeam propter Veientanam praedam non aequo iure divisam, absens dictator factus est; is Gallos secutus est iam abeuntes: quibus interemptis aurum omne recepit. Quod illic appensum civitati nomen dedit: nam Pisaurum dicitur, quod illic aurum pensatum est. Post hoc factum rediit in exilium, unde tamen reversus est rogatus. Μετάφραση Όταν ο Βρέννος ήταν αρχηγός, οι Γαλάτες, αφού κατατρόπωσαν τις λεγεώνες των Ρωμαίων κοντά στον Αλία ποταμό, κατέστρεψαν εντελώς την πόλη Ρώμη εκτός από το Καπιτώλιο, για το οποίο πήραν ως αντάλλαγμα ένα τεράστιο χρηματικό ποσό. Σότε ο Κάμιλλος, που για πολύ καιρό είχε παραμείνει στην εξορία κοντά στην Αρδέα, εξαιτίας της λείας από τους Βηίους που δεν είχε μοιραστεί ακριβοδίκαια, εκλέχτηκε δικτάτορας αν και ήταν απών αυτός ακολούθησε τους Γαλάτες καθώς ήδη αποχωρούσαν: αφού τους εξολόθρευσε, πήρε πίσω όλο το χρυσάφι. Αυτό, επειδή ζυγίστηκε εκεί, έδωσε το όνομά (του) στην πολιτεία: ονομάζεται δηλαδή Πίσαυρο, επειδή εκεί ζυγίστηκε το χρυσάφι. Μετά την πράξη αυτή επέστρεψε στην εξορία, από όπου όμως γύρισε αφού τον παρακάλεσαν. 2

Κατάταξη των λέξεων του κειμένου ΟΤΙΑΣΙΚΑ 1 η Κλίση 2 η Κλίση Roma -ae (θηλ.) (singularia tantum) pecunia -ae (θηλ.) Ardea -ae (θηλ.) (singularia tantum) praeda -ae (θηλ.) Allia ae (θηλ.) (singularia tantum) Brennus -i (αρσ.) (singularia tantum) Galli orum (αρσ.) (pluralia tantum) Romani orum (αρσ.) (pluralia tantum) Capitolium ii (-i) (ουδ.) (singularia tantum) Camillus i (αρσ.) (singularia tantum) exilium ii (-i) (ουδ.) aurum i (ουδ.) (singularia tantum, όνομα μετάλλου) Pisaurum i (ουδ.) (singularia tantum) factum i (ουδ.) 3 η Κλίση dux, ducis (αρσ.) flumen, fluminis (ουδ.) legio, legionis (θηλ.) urbs, urbis (θηλ.) [γεν. πληθ.: -ium, αιτ. πληθ.: es (-is)] ius, iuris (ουδ.) dictator, dictatoris (αρσ.) civitas, civitatis (θηλ.) [γεν. πληθ.: um (-ium), αιτ. πληθ.: -es (-is)] nomen, nominis (ουδ.) ΕΠΙΘΕΣΑ 2 η Κλίση 3 η Κλίση Veientanus a -um immensus -a -um, immensior ior ius, immensissimus a -um aequus -a um, aequior ior -ius, aequissimus a -um omnis, omnis, omne 3

ΑΝΣΩΝΤΜΙΕ qui, quae, quod (αναφορική) hic, haec, hoc (δεικτική) is, ea, id (οριστική) ΡΗΜΑΣΑ 1 η υζυγία 2 η υζυγία do, dedi, datum, dare deleo, delevi, deletum, delere penso, pensavi, pensatum, pensare rogo, rogavi, rogatum, rogare 3 η υζυγία everto, everti, eversum, evertere divido, divisi, divisum, dividere sequor, secutus sum, secutum, sequi (αποθετικό) interimo, interemi, interemptum, interimere appendo, appendi, appensum, appendere dico, dixi, dictum, dicere (β ενικό προστ. ενεστ :dic) revertor, reversus sum/reverti, reversum, reverti (αποθετικό-ημιαποθετικό) accipio, accepi, acceptum, accipere (-io) recipio, recepi, receptum, recipere (-io) Βοηθητικό ρήμα ύνθετα του sum sum, fui, -, esse absum, abfui/afui, -, abesse Ανώμαλα fio, factus sum, fieri abeo, abii/abivi, abitum, abire redeo, redii/redivi, reditum, redire 4

ΑΚΛΙΣΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΣΑ tum diu, diutius, diutissime iam illic unde apud (+αιτιατ.) praeter (+αιτιατ.) ΠΡΟΘΕΕΙ ΤΝΔΕΜΟΙ nam (αιτιολογικός παρατακτικός) quod (αιτιολογικόςυποτακτικός) pro (+αφαιρ.) in (+αφαιρ.) propter (+αιτιατ.) post (+αιτιατ.) 5

Β. Η ΓΡΑΜΜΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΣΟ ΤΝΣΑΚΣΙΚΟ ΣΗ ΕΝΟΣΗΣΑ Α. ΗΜΑΙΑ, ΧΗΜΑΣΙΜΟ ΚΑΙ ΚΛΙΗ ΣΗ ΜΕΣΟΧΗ μετοχή ενεστώτα έχει ενεργητική σημασία μετοχή ενεστώτα διαθέτουν και τα αποθετικά ρήματα σχηματίζεται προσθέτοντας στο θέμα του ενεστώτα τις καταλήξεις: Α συζ. - ans amo> amans (amant-is) Β συζ. - ens deleo> delens (delent-is) Γ συζ. - ens deligo> deligens (deligent-is) -io Γ συζ. - ens capio> capiens (capient-is) Δ. συζ. - ens audio> audiens (audient-is) αποθετικά Α συζ. proelior> proelians (proeliant-is) κλίνεται όπως ένα τριγενές και μονοκατάληκτο τριτόκλιτο επίθετο αν είναι επιρρηματική ή κατηγορηματική, σχηματίζει την αφαιρετική ενικού σε e, ενώ αν είναι επιθετική την σχηματίζει σε - i ενικός Ο. amans amans amans Γ. amant-is amant-is amant-is Δ. amant-i amant-i amant-i Α. amant-em amant-em amans Κ. amans amans amans Α. amant-e(i) amant-e(i) amant-e(i) πληθυντικός Ο. amant-es amant-es amant-ia Γ. amant-ium amant-ium amant-ium Δ. amant-ibus amant-ibus amant-ibus Α. amant-es (-is) amant-es (-is) amant-ia Κ. amant-es amant-es amant-ia Α. amant-ibus amant-ibus amant-ibus σημείωση:μετοχή ενεστώτα του sum: sens (sent-is) [απαντά μόνο σύνθετη: absens, praesens] 6

μετοχή μέλλοντα έχει ενεργητική σημασία μετοχή μέλλοντα διαθέτουν και τα αποθετικά ρήματα σχηματίζεται προσθέτοντας στο θέμα του σουπίνου τις καταλήξεις: -urus, -ura, -urum π.χ. amat-um> amat -urus, amat ura, amat urum (κλίνεται όπως ένα τριγενές και τρικατάληκτο δευτερόκλιτο επίθετο) σημείωση:μετοχή μέλλοντα του sum: futurus futura futurum ενικός Ο. amaturus amatura amaturum Γ. amaturi amaturae amaturi Δ. amaturo amaturae amaturo Α. amaturum amaturam amaturum Κ. amature amatura amaturum Α. amaturo amatura amaturo πληθυντικός Ο. amaturi amaturae amatura Γ. amaturorum amaturarum amaturorum Δ. amaturis amaturis amaturis Α. amaturos amaturas amatura Κ. amaturi amaturae amatura Α. amaturis amaturis amaturis 7

μετοχή παρακειμένου έχει παθητική σημασία σχηματίζεται προσθέτοντας στο θέμα του σουπίνου τις καταλήξεις: -us, - a, -um π. χ. amat-um> amat-us, amat-a, amat-um (κλίνεται όπως ένα τριγενές και τρικατάληκτο δευτερόκλιτο επίθετο) ενικός Ο. amatus amata amatum Γ. amati amatae amati Δ. amato amatae amato Α. amatum amatam amatum Κ. amate amata amatum Α. amato amata amato πληθυντικός Ο. amati amatae amata Γ. amatorum amatarum amatorum Δ. amatis amatis amatis Α. amatos amatas amata Κ. amati amatae amata Α. amatis amatis amatis 8

Β. ΔΙΑΚΡΙΗ ΣΗ ΜΕΣΟΧΗ η μετοχή διακρίνεται σε: επιθετική κατηγορηματική επιρρηματική α. συνημμένη β. απόλυτη Γ. ΤΜΦΩΝΙΑ ΣΗ ΜΕΣΟΥΗ ΜΕ ΣΟ ΤΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ η μετοχή συμφωνεί με το υποκείμενό της σε γένος, αριθμό και πτώση όταν το υποκείμενο της μετοχής είναι το ίδιο με το υποκείμενο ή το αντικείμενο του ρήματος της πρότασης στην οποία βρίσκεται, η μετοχή ονομάζεται συνημμένη, σε αντίθετη περίπτωση ονομάζεται απόλυτη η απόλυτη αφαιρετική της λατινικής αντιστοιχεί στην απόλυτη γενική της ελληνικής στα λατινικά η χρήση της απόλυτης μετοχής είναι πολύ πιο συχνή από ό,τι στα αρχαία ελληνικά, γιατί η λατινική δεν διαθέτει ενεργητική μετοχή για τη δήλωση του προτερόχρονου is Gallos iam abeuntes secutus est (χρονική μετοχή συνημμένη στο αντικείμενο του ρήματος) quibus interemptis aurum omne recepit (αφαιρετική απόλυτη, χρονική μετοχή, quibus = υποκείμενο) Δ. ΑΦΑΙΡΕΣΙΚΗ ΑΠΟΛΤΣΗ γνήσια αφαιρετική απόλυτη ονομάζεται η μετοχή της οποίας το υποκείμενο δεν έχει καμία συντακτική ή λογική σχέση με τους κύριους όρους της πρότασης Fuerat Paetus in partibus eius et, occiso Scriboniano, Romam trahebatur νόθη αφαιρετική απόλυτη ονομάζεται η μετοχή της οποίας το λογικό υποκείμενο ταυτίζεται με το υποκείμενο του ρηματικού τύπου από τον οποίο εξαρτάται η χρήση της νόθης αφαιρετικής απόλυτης οφείλεται στην απουσία στη λατινική ενεργητικής μετοχής που να δηλώνει το προτερόχρονο, γι αυτό και στη μετάφραση και στην ανάλυσή της με δευτερεύουσα πρόταση αποδίδεται με ενεργητική σύνταξη Galli, deletis legionibus Romanorum, everterunt urbem Romam 9

ιδιόμορφη αφαιρετική απόλυτη σχηματίζεται χωρίς καμία μετοχή αλλά με δύο λέξεις από τις οποίες η μία λειτουργεί ως υποκείμενο και μπορεί να είναι όνομα ή (προσωπική ή δεικτική) αντωνυμία και η άλλη λειτουργεί ως κατηγορηματικός προσδιορισμός στο υποκείμενο και μπορεί να είναι ουσιαστικό που δηλώνει αξίωμα, ιδιαίτερη σχέση, ενέργεια, ηλικία ή επίθετο που δηλώνει μία ιδιαίτερη διάθεση ή κατάσταση Brenno duce Galli..everterunt urbem Romam Brenno duce: ιδιόμορφη αφαιρετική απόλυτη που δηλώνει τον χρόνο Brenno: υποκείμενο duce: κατηγορηματικός προσδ. στο Brenno Ε. Η ΥΡΟΝΙΚΗ ΥΕΗ ΜΕ ΣΟ ΡΗΜΑ 1. η μετοχή του ενεστώτα εκφράζει το σύγχρονο(πράξη σύγχρονη με αυτή του ρήματος) 2. η μετοχή του παρακειμένου εκφράζει το προτερόχρονο(πράξη προτερόχρονη από αυτή του ρήματος) 3. η μετοχή του μέλλοντα εκφράζει το υστερόχρονο(πράξη υστερόχρονη από αυτή του ρήματος) 10

LECTIO ALTERA ET VICESIMA ( XXII) Α. ΣΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Προτροπές προς τους Ρωμαίους Κείμενο Imitemur nostros Brutos, Camillos, Decios, Curios, Fabricios, Scipiones, innumerabiles alios qui hanc rem stabiliverunt ; quos equidem in deorum immortalium coetu ac numero repono. Amemus patriam, pareamus senatui, consulamus bonis; praesentes fructus neglegamus, posteritatis gloriae serviamus; id esse optimum putemus, quod est rectissimum; speremus quae volumus, sed feramus quod acciderit; arbitremur denique corpus virorum fortium magnorumque hominum esse mortale, animi vero motus et virtutis gloriam sempiternam esse. Μετάφραση Ας μιμηθούμε τους δικούς μας Βρούτους, τους Καμίλλους, τους Δεκίους, τους Κουρίους, τους Φαβρικίους, τους κιπίωνες, τους αμέτρητους άλλους, οι οποίοι στερέωσαν αυτή την πολιτεία αυτούς εγώ βέβαια τοποθετώ στη συνάθροιση και τον αριθμό των αθάνατων θεών. Ας αγαπάμε την πατρίδα, ας υπακούουμε στη ύγκλητο, ας φροντίζουμε για τους καλούς ας αδιαφορούμε για τα τωρινά κέρδη, ας υπηρετούμε τη δόξα του μέλλοντος ας θεωρούμε πως αυτό είναι άριστο, το οποίο είναι το πιο σωστό ας ελπίζουμε όσα θέλουμε, αλλά ας υπομένουμε ό,τι θα έχει συμβεί τέλος ας πιστεύουμε πως το σώμα των γενναίων ανδρών και των μεγάλων ανθρώπων είναι θνητό, όμως οι δυνάμεις της ψυχής και η δόξα της αρετής είναι αιώνια. 11

Κείμενο Imitemur nostros Brutos, Camillos, Decios, Curios, Fabricios, Scioiones, innumerabiles alios qui hanc rem publicam stabiliverunt; Amemus patriam, pareamus senatui, consulamus bonis; praesentes fructus neglegamus, posteritatis gloriae serviamus; id esse optimum putemus, quod est rectissimum; speremus quae volumus, sed feramus quod acciderit; arbitremur denique corpus virorum fortium magnorumque hominum esse mortale, animi vero motus et virtutis gloriam sempiternam esse. Μετάφραση Ας μιμηθούμε τους δικούς μας Βρούτους, τους Καμίλλους, τους Δεκίους, τους Κουρίους, τους Φαβρικίους, τους κιπίωνες, τους αμέτρητους άλλους, οι οποίοι στερέωσαν αυτή την πολιτεία Ας αγαπάμε την πατρίδα, ας υπακούουμε στη ύγκλητο, ας φροντίζουμε για τους καλούς ας αδιαφορούμε για τα τωρινά κέρδη, ας υπηρετούμε τη δόξα του μέλλοντος ας θεωρούμε πως αυτό είναι άριστο, το οποίο είναι το πιο σωστό ας ελπίζουμε όσα θέλουμε, αλλά ας υπομένουμε ό,τι θα έχει συμβεί τέλος ας πιστεύουμε πως το σώμα των γενναίων ανδρών και των μεγάλων ανθρώπων είναι θνητό, όμως οι δυνάμεις της ψυχής και η δόξα της αρετής είναι αιώνια. 12

ΟΤΙΑΣΙΚΑ 1 η Κλίση 2 η Κλίση patria, patriae (θηλ.) gloria, gloriae (θηλ.) Brutus, -i (αρσ.) (singularia tantum) Camillus, -i (αρσ.) (singularia tantum) Decius ii (-i) (αρσ.) (singularia tantum) Curius, -ii (-i) (αρσ.) (singularia tantum) Fabricius, -ii (-i) (αρσ.) (singularia tantum) deus, dei (αρσ.) deus, dei, deo, deum, deus/dive, deo dei/dii/di, deorum/deum, deis/diis/dis deos, dei/dii/di, deis/diis/dis numerus, numeri (αρσ.) boni, bonorum (αρσ.) (pluralia tantum) vir, viri (αρσ.) animus, animi (αρσ.) 3 η Κλίση 4 η Κλίση Scipio, Scipionis (αρσ.) (sing. tantum) posteritas, posteritatis (θηλ.) corpus, corporis (ουδ.) homo, hominis (αρσ.) virtus, virtutis (θηλ.) coetus, coetus (αρσ.) senatus, senatus (αρσ.) (singularia tantum) δοτική ενικ: senatu(i) fructus, fructus (αρσ.) motus, motus (αρσ.) 5 η Κλίση res, rei (θηλ.) (res publica: πολιτεία) 13

ΕΠΙΘΕΣΑ 2 η Κλίση 3 η Κλίση bonus -a -um, melior -ior -ius, optimus -a -um innumerabilis -is -e rectus -a -um, rectior ior ius, rectissimus a -um immortalis -is -e magnus a um, maior ior ius, maximus a -um fortis is e, fortior -ior -ius, fortissimus a -um sempiternus a -um mortalis is -e ΑΝΣΩΝΤΜΙΕ noster, nostra, nostrum (κτητική, α πρόσωπο, πολλοί κτήτορες) alius, alia, aliud (αντωνυμικό επίθετο) qui, quae, quod (αναφορική) hic, haec, hoc (δεικτική) is, ea, id (οριστική) ΡΗΜΑΣΑ 1 η υζυγία 2 η υζυγία imitor, imitatus sum, imitatum, imitari (αποθετικό) amo, amavi, amatum, amare spero, sreravi, steratum, sperare arbitror, arbitratus sum, arbitratum, arbitrari (αποθετικό) pareo, parui, paritum, parere 3 η υζυγία 4 η υζυγία repono, reposui, repositum, reponere consulo, consului, consultum, consulere negle(i)go, neglexi, neglectum, negle(i)gere fero, tuli, latum, ferre (β εν. προστ. ενεστ: fer) accido, accidi, -, accidere stabilio, stabilivi, stabilitum, stabilire servio, servivi, servitum, servire Βοηθητικό ρήμα ύνθετα του sum praesum, praefui, -, praeesse sum, fui, -, esse volo, volui, -, velle Ανώμαλα 14

ΑΚΛΙΣΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΣΑ equidem denique in (+ αφαιρετική) ΠΡΟΘΕΕΙ ΤΝΔΕΜΟΙ ac (συμπλεκτικός) sed (αντιθετικός) vero (αντιθετικός) et (συμπλεκτικός) 15

Β. ΣΟ ΤΝΣΑΚΣΙΚΟ ΣΗ ΕΝΟΣΗΣΑ ΤΠΟΣΑΚΣΙΚΗ Η χρήση της υποτακτικής είναι πιο συχνή στα λατινικά από ό,τι στα αρχαία ελληνικά. Σο εγκλιτικό σύστημα της λατινικής είναι ουσιαστικά διπολικό, καθώς βασίζεται στην αντίθεση της οριστικής με την υποτακτική. Η υποτακτική είναι η έγκλιση της υποκειμενικής έκφρασης. υγχωνεύει χρήσεις που στα αρχαία ελληνικά συναντάμε στην υποτακτική, στην ευκτική, στην προστακτική και στην οριστική. Α. ΤΠΟΣΑΚΣΙΚΗ Ε ΠΡΟΣΑΕΙ ΚΡΙΕΩ (άρνηση non) δυνητική Δηλώνει το δυνατό να γίνει στο παρόν ή στο μέλλον (σε ενεστώτα ή παρακείμενο) ή στο παρελθόν (σε παρατατικό) Plurima quidem proferre possimus. (Πάρα πολλά βέβαια θα μπορούσαμε να αναφέρουμε) του απραγματοποίητου Δηλώνει το απραγματοποίητο στο παρόν (σε παρατατικό) ή στο παρελθόν (σε υπερσυντέλικο) nisi filium haberem, libera in libera patria mortua essem (43) Β. ΤΠΟΣΑΚΣΙΚΗ Ε ΠΡΟΣΑΕΙ ΕΠΙΘΤΜΙΑ (άρνηση ne) απορηματική Χρησιμοποιείται σε ευθείες ερωτήσεις και εκφράζει απορία. Σίθεται σε ενεστώτα για το παρόν και σε παρατατικό για το παρελθόν. Quid agam? (Σι να κάνω;) Quid agerem? (Σι να έκανα;) προτρεπτική Σίθεται συνήθως στο α πληθυντικό πρόσωπο του ενεστώτα, για να δηλωθεί προτροπή. Amemus patriam (22) Imitemur nostros Brutos, Camillos, Decios...(22) 16

ευχετική Σίθεται σε όλους τους χρόνους με την πρόταξη συνήθως του ευχετικού μορίου utinam (μακάρι, είθε). Utinam errem. (Μακάρι να κάνω λάθος) Cuius exemplum utinam imperatores nostri sequi voluissent! (Μακάρι το παράδειγμα αυτού να είχαν θελήσει να ακολουθήσουν και οι δικοί μας αρχιστράτηγοι) επιτακτική Σίθεται σε ενεστώτα (συνήθως στο β και γ πρόσωπο) και εκφράζει προσταγή. Eam ab iniuriam defendas. (Να την προστατέψεις από την αδικία) απαγορευτική Δηλώνει απγόρευση σε χρόνο παρακείμενο με πρόταξη του απαγορευτικού ne Ne feceris id. (Μην κάνεις αυτό) παραχωρητική Δηλώνει παραχώρηση και τίθεται σε ενεστώτα ή παρακείμενο. Μπορεί να συνοδεύεται από τα μόρια sane, licet, ut και ne. Ne sit summum malum dolor, malum certe est. (Έστω ότι η λύπη δεν είναι το μεγαλύτερο κακό, οπωσδήποτε όμως είναι κακό) 17

LECTIO TERTIA ET VICESIMA (XXIII) Α. ΣΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ένας υπέροχος άνθρωπος Aegrotabat Caecina Paetus, maritus Arriae, aegrotabat et filius. Filius mortuus est. Huic Arria funus ita paravit, ut ignoraretur a marito ; quin immo cum illa cubiculum mariti intraverat, vivere filium simulabat, ac marito persaepe interroganti, quid ageret puer, respondebat: «bene quievit, libenter cibum sumpsit. Deinde, cum lacrimae suae, diu cohibitae, vincerent prorumperentque, egrediebatur ; tum se dolori dabat et paulo post siccis oculis redibat. Scribonianus arma in Illyrico contra Claudium moverat ; fuerat Paetus in partibus eius et, occiso Scriboniano, Romam trahebatur. Erat ascensurus navem ; Arria milites orabat, ut simul imponeretur. Non impetravit: conduxit piscatoriam naviculam ingentemque navem secuta est. Mετάφραση Ο Καικίνας Παίτος, ο σύζυγος της Αρρίας, ήταν άρρωστος, άρρωστος ήταν και ο γιος (τους). Ο γιος (τους) πέθανε. Η Αρρία του έκανε την κηδεία με τέτοιο τρόπο, ώστε να αγνοείται από τον σύζυγό της κι όχι μόνο αυτό, αλλά κάθε φορά που εκείνη έμπαινε στην κρεβατοκάμαρα του συζύγου (της), προσποιούταν ότι ο γιος τους ζούσε και στον σύζυγό της, που ρωτούσε πολύ συχνά πώς ήταν το παιδί, απαντούσε: «κοιμήθηκε καλά, έφαγε με όρεξη». Αργότερα, όταν τα δάκρυά της, που τα είχε συγκρατήσει για πολύ, υπερίσχυαν και ξέσπαγαν, έβγαινε έξω τότε παραδινόταν στη θλίψη (της) και λίγο αργότερα ξαναγύριζε με τα μάτια στεγνά. Ο κριβωνιανός είχε στασιάσει στην Ιλλυρία εναντίον του Κλαυδίου. Ο Παίτος είχε πάει με το μέρος του, και, αφού σκοτώθηκε ο κριβωνιανός, συρόταν σιδηροδέσμιος στη Ρώμη. Επρόκειτο να ανέβει στο καράβι η Αρρία παρακαλούσε τους στρατιώτες να επιβιβαστεί μαζί του. Δεν το κατόρθωσε: νοίκιασε ένα ψαροκάικο κι ακολούθησε το πελώριο καράβι. 18

Κείμενο Caecina Paetus, maritus Arriae, aegrotabat, aegrotabat et filius. Filius mortuus est. Arria huic paravit funus ita ut a marito ignoraretur; quin immo cum illa intraverat cubiculum mariti simulabat filium vivere, et marito, interrroganti persaepe, quid ageret puer, respondebat: quievit bene, cibum sumpsit libenter. Deinde, cum lacrimae suae, cohibitae diu, vincerent prorumperentque, egrediebatur; tum se dabat dolori et paulo post redibat siccis oculis. Scribonianus arma moverat in Illyrico contra Claudium. Paetus fuerat in partibus eius et, occiso Scriboniano, trahebatur Romam. Erat ascensurus navem ; Arria milites orabat ut simul imponeretur. Non impetravit: conduxit piscatoriam naviculam ingentemque navem secuta est. Μετάφραση Ο Καικίνας Παίτος, ο σύζυγος της Αρρίας, ήταν άρρωστος, άρρωστος ήταν και ο γιος τους. Ο γιος τους πέθανε. Η Αρρία του έκανε την κηδεία με τέτοιο τρόπο που ο σύζυγός της να το αγνοεί κι όχι μόνο αυτό, αλλά όταν έμπαινε στην κρεβατοκάμαρα του συζύγου της προσποιούταν ότι ο γιος τους ζούσε, και στον σύζυγό της, που ρωτούσε πολύ συχνά πώς ήταν το παιδί, απαντούσε: «κοιμήθηκε, καλά, έφαγε με όρεξη». Αργότερα, όταν τα δάκρυά της, που τα είχε συγκρατήσει για πολύ, υπερίσχυαν και ξέσπαγαν, έβγαινε έξω τότε παραδινόταν στη θλίψη της και λίγο αργότερα ξαναγύριζε με τα μάτια στεγνά. Ο κριβωνιανός είχε στασιάσει στην Ιλλυρία εναντίον του Κλαυδίου. Ο Παίτος είχε πάει με το μέρος του, και, αφού σκοτώθηκε ο κριβωνιανός, συρόταν σιδεροδέσμιος στη Ρώμη. Επρόκειτο να ανέβει στο καράβι η Αρρία παρακαλούσε τους στρατιώτες να επιβιβαστεί μαζί του. Δεν το κατόρθωσε: νοίκιασε ένα ψαροκάικο και ακολούθησε το πελώριο καράβι. 19

Κατάταξη των λέξεων του κειμένου ΟΤΙΑΣΙΚΑ 1 η Κλίση 2 η Κλίση Caecina ae (αρσ.) (singularia tantum) Arria-ae (θηλ.) (singularia tantum) lacrima ae (θηλ.) Roma, Romae (θηλ.) (singularia tantum) navicula ae (θηλ.) Paetus i (αρσ.) (singularia tantum) maritus i (αρσ.) filius, filii/fili (αρσ.) cubiculum i (ουδ.) puer, pueri (αρσ.) cibus i (αρσ.) dolor, doloris (αρσ.) oculus,oculi (αρσ.) Scribonianus i (αρσ.) (singularia tantum) arma, armorum (ουδ.) (pluralia tantum) Illyricum i (singularia tantum) Claudius, Claudii/i (αρσ.) (singularia tantum) 3 η Κλίση funus, funeris (ουδ.) partes, partium (θηλ.) ( αιτ. πληθ.:-es/-is) ενικός: μέρος, τμήμα πληθ.: πολιτική παράταξη navis, navis (θηλ.) (αφ. ενικ.:-e,-i / γεν. πληθ.: ium / αιτ. πληθ.: -es, is) miles, militis (αρσ.) ΕΠΙΘΕΣΑ 2 η Κλίση 3 η Κλίση paulus, paula, paulum (paulo:αφ. ενικ. ουδ.) siccus-a-um, siccior-ior-ius, siccissimus-a-um piscatorius, piscatorial, piscatorium ingens, ingentior-ior-ius, ingentissimus a-um 20

ΑΝΣΩΝΤΜΙΕ hic, haec, hoc (δεικτική) ille, illa, illud (δεικτική) quis, quis, quid (ερωτηματική) suus, sua, suum (κτητική, γ πρόσωπο, ένας κτήτορας) se (προσωπική) is, ea, id (οριστική) aegroto avi-atum-are paro-avi-atum-are ignoro-avi-atum-are intro-avi-atum-are simulo-avi-atum-are interrogo-avi-atum-are do, dedi, datum, dare oro-avi-atum-are impetro-avi-atum-are ΡΗΜΑΣΑ 1 η υζυγία 2 η υζυγία respondeo, respondi, responsum, respondere cohibeo, cohibui, cohibitum, cohibere moveo, movi, motum, movere 3 η υζυγία Ανώμαλα morior, mortuus sum, mori(αποθετικό io) μτχ.μελλ.:moriturus-a-um vivo, vixi, victum, vivere ago, egi, actum, agere quiesco, quievi, quietum, quiescere sumo, sumpsi, sumptum, sumere vinco, vici, victum, vincere prorumpo, prorupi, proruptum, prorumpere egredior, egressus sum, egredi (αποθετικό io) occido,occidi, occisum, occidere traho, traxi, tractum, trahere ascendo, ascendi, ascensum, ascendere ascensurus erat: ενεργ. περιφρ. συζυγία impono, imposui, impositum, imponere conduco,conduxi, conductum, conducere redeo, redivi/redii, reditum, redire Βοηθητικό ρήμα ύνθετα του sum sum, fui, esse 21

sequor, secutus sum, secutum, sequi (αποθ.) ΑΚΛΙΣΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΣΑ ita persaepe bene (<bonus, bona, bonum), melius, optime libenter, libentius, libentissime deinde diu, diutius, diutissime tum post ΠΡΟΘΕΕΙ a (+αφαιρετική) et (συμπλεκτικός) ΤΝΔΕΜΟΙ in (+αφαιρετική) contra (+αιτιατική) ut (συμπερασματικός) quin immo ( η φράση εισάγει κατά παράταξη και λειτουργεί σαν αντιθετικός σύνδεσμος) cum (χρονικός, επαναληπτικός) ac (συμπλεκτικός) cum (χρονικός, ιστορικός ή διηγηματικός) -que (συμπλεκτικός) ut (βουλητικός) simul (χρονικός) 22

Β. Η ΓΡΑΜΜΑΣΙΚΗ ΚΑΙΣΟ ΤΝΣΑΚΣΙΚΟ ΣΗ ΕΝΟΣΗΣΑ Η ΑΚΟΛΟΤΘΙΑ ΣΩΝ ΧΡΟΝΩΝ τη χρήση των χρόνων στις δευτερεύουσες προτάσεις με υποτακτική πρέπει να εξετάζουμε αν η πράξη της εξαρτημένης/δευτερεύουσας πρότασης είναι σύγχρονη (σύγχρονο) ή προγενέστερη (προτερόχρονο) ή μεταγενέστερη (υστερόχρονο) της πρότασης εξάρτησης Πίνακας ακολουθίας των δευτερευουσών προτάσεων που εκφέρονται με υποτακτική χρόνος εξάρτησης χρόνος δευτερεύουσας χρονική σχέση εξάρτησης με τη δευτερεύουσα πρόταση 1. αρκτικός ενεστώτας σύγχρονο στο παρόν ιστορικός παρατατικός σύγχρονο στο παρελθόν 2. αρκτικός παρακείμενος προτερόχρονο στο παρόν ιστορικός υπερσυντέλικος προτερόχρονο στο παρελθόν 3. αρκτικός ενεστώτας ενεργητικής περιφραστικής συζυγίας υστερόχρονο στο παρόν ιστορικός παρατατικός ενεργητικής περιφραστικής συζυγίας υστερόχρονο στο παρελθόν παραδείγματα: 1. Caecina Paetus interrogat quid agat puer. Caecina Paetus intrrogabat quid ageret puer. 2. Caecina Paetus interrogat quid egerit puer. Caecina Paetus interrogabat quid egisset puer. 3. Caecina Paetus interrogat quid acturus sit puer. Caecina Paetus interrogabat quid acturus esset puer 23

Ιδιόμορφη ακολουθία των χρόνων Μερικές δευτερεύουσες προτάσεις παρουσιάζουν ιδιομορφία στην ακολουθία των χρόνων. Οι προτάσεις αυτές είναι οι εξής: βουλητικές ενδοιαστικές συμπερασματικές τελικές οι προτάσεις του quominus και του quin χρόνος εξάρτησης χρόνος δευτερεύουσας χρονική σχέση εξάρτησης με τη δευτερεύουσα αρκτικός ενεστώτας συγχρονισμός κύριας και δευτερεύουσας ιστορικός παρατατικός συγχρονισμός κύριας και δευτερεύουσας παραδείγματα 1. Arria milites orat ut simul imponatur. Arria milites orabat ut simul imponeretur. 2. Milites timent ne hostes veniant. Milites timebant ne hostes venirent. 3. Legatos mittunt ut pacem nuntient. Legatos miserunt ut pacem nuntiarent. 24

LECTIO QUARTA ET VICESIMA (XXIV) A. TΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Σο πάθημα ενός ψεύτη Κείμενο Cum P. Cornelius Nasica ad Ennium poetam venisset eique ab ostio quaerenti Ennium ancilla dixisset eum domi non esse, Nasica sensit illam domini iussu id dixisse et illum intus esse. Accipe nunc quid postea Nasica fecerit. Paucis post diebus cum Ennius ad Nasicam venisset et eum a ianua quaereret, exclamavit Nasica se domi non esse, etsi domi erat. Tum Ennius indignatus quod Nasica tam aperte mentiebatur: «Quid?» inquit Ego non cognosco vocem tuam? Visne scire quid Nasica responderit? «Homo es impudens. Ego cum te quaererem, ancillae tuae credidi te domi non esse; tu mihi ipsi non credis?» Μετάφραση Όταν ο Πόπλιος Κορνήλιος Νασικάς είχε πάει στον Έννιο τον ποιητή και σ αυτόν που ζητούσε τον Έννιο από την πόρτα, η υπηρέτρια είπε πως αυτός δεν ήταν στο σπίτι, ο Νασικάς κατάλαβε πως εκείνη το είπε αυτό με διαταγή του αφεντικού της και πως εκείνος ήταν μέσα. Άκου τώρα τι έκανε μετά ο Νασικάς. Λίγες μέρες αργότερα, όταν ο Έννιος είχε πάει στον Νασικά και τον ζητούσε από την πόρτα, ο Νασικάς φώναξε πως δεν ήταν στο σπίτι, παρόλο που ήταν στο σπίτι. Σότε ο Έννιος αγανακτισμένος που ο Νασικάς έλεγε ψέματα τόσο φανερά, (του) είπε: «Σι λοιπόν; Εγώ δεν γνωρίζω τη φωνή σου;» Μήπως θέλεις να μάθεις τι απάντησε ο Νασικάς; «Είσαι αναιδής άνθρωπος. Εγώ, όταν σε ζητούσα, πίστεψα την υπηρέτριά σου πως εσύ δεν ήσουν στο σπίτι. Εσύ δεν πιστεύεις εμένα τον ίδιο;» 25

Κείμενο Cum P. Cornelius Nasica ad Ennium poetam venisset eique ab ostio quaerenti Ennium ancilla dixisset eum domi non esse, Nasica sensit illam id dixisse domini iussu et illum intus esse. Accipe nunc quid postea Nasica fecerit. Paucis post diebus cum Ennius ad Nasicam venisset et eum a ianua quaereret, exclamavit Nasica se domi non esse, etsi domi erat. Tum Ennius indignatus quod Nasica tam aperte mentiebatur: inquit: Quid? Ego non cognosco vocem tuam? Visne scire quid Nasica responderit? Homo es impudens. Ego, cum te quaererem, ancillae tuae credidi te domi non esse; tu mihi ipsi non credis? Μετάφραση Όταν ο Πόπλιος Κορνήλιος Νασικάς είχε πάει στον Έννιο τον ποιητή και σ αυτόν που ζητούσε τον Έννιο από την πόρτα, η υπηρέτρια είπε πως αυτός δεν ήταν στο σπίτι, ο Νασικάς κατάλαβε πως εκείνη το είπε αυτό με διαταγή του αφεντικού της και πως εκείνος ήταν μέσα. Άκου τώρα τι έκανε μετά ο Νασικάς. Λίγες μέρες αργότερα, όταν ο Έννιος είχε πάει στον Νασικά και τον ζητούσε από την πόρτα, ο Νασικάς φώναξε πως δεν ήταν στο σπίτι, παρόλο που ήταν στο σπίτι. Σότε ο Έννιος αγανακτισμένος που ο Νασικάς έλεγε ψέματα τόσο φανερά, (του) είπε: «Σι λοιπόν; Εγώ δεν γνωρίζω τη φωνή σου;» Μήπως θέλεις να μάθεις τι απάντησε ο Νασικάς; «Είσαι αναιδής άνθρωπος. Εγώ, όταν σε ζητούσα, πίστεψα την υπηρέτριά σου πως εσύ δεν ήσουν στο σπίτι. Εσύ δεν πιστεύεις εμένα τον ίδιo; 26

Κατάταξη των λέξεων του κειμένου ΟΤΙΑΣΙΚΑ 1 η Κλίση 2 η Κλίση Nasica -ae (αρσ.) (singularia tantum) poeta -ae (αρσ.) ancilla -ae (θηλ.) ianua -ae (θηλ.) Cornelius- ii (-i) (αρσ.) (singularia tantum) Ennius ii (-i) (αρσ.) (singularia tantum) ostium ii (-i) (ουδ.) dominus -i (αρσ.) 3 η Κλίση 5 η Κλίση vox, vocis (θηλ.) dies, diei (αρσ.) homo, hominis (αρσ.) 4 η Κλίση domus, domus (-i) (θηλ.) iussus, iussus (αρσ.) domus, domus(i), domui, domum, domus, domo domus, domuum(domorum),domibus, domos, domus, domibus domi: επιρρηματικοποιημενη γενική στάση σε τόπο domum: επιρρηματικοποιημενη αιτιατ. κίνηση σε τόπο domo: επιρρηματικοποιημενη αφαιρ. κίνηση από τόπο είναι εύχρηστο μόνο στην αφαιρετική του ενικού και χρησιμοποιείται επιρρηματικά ΕΠΙΘΕΣΑ 2 η Κλίση 3 η Κλίση paucus a -um, paucior ior -ius, paucissimus a -um impudens (-entis), impudentior ior -ius impudentissimus a -um 27

ΑΝΣΩΝΤΜΙΕ is, ea, id (οριστική) ille, illa, illud (δεικτική) quis, quis, quid (ερωτηματική ουσιαστική ) se (προσωπική, γ πρόσωπο) ego (προσωπική, α πρόσωπο) tuus, tua, tuum (κτητική, β πρόσωπο) tu (προσωπική, β πρόσωπο) ipse, ipsa, ipsum (οριστική) ΡΗΜΑΣΑ 1 η υζυγία 2 η υζυγία exclamo, exclamavi, exclamatum, exclamare indignor, indignatus sum, idignatum indignari (αποθ.) respondeo,respondi,responsum, respondere 3 η υζυγία 4 η υζυγία quaero, quaesivi, quaesitum, quaerere dico, dixi, dictum, dicere (β εν προστ. ενεστ: dic) accipio, accepi, acceptum, accipere (-io) facio, feci, factum, facere (-io) (β εν. προστ. ενεστ.: fac) cognosco, cognovi, cognitum, cognoscere credo, credidi, creditum, credere venio, veni, ventum, venire sentio, sensi, sensum, sentire mentior, mentitus sum, mentitum, mentiri (αποθ.) scio, scivi (scii), scitum, scire (προστ. ενεστ: scito, scitote) sum, fui, -, esse Βοηθητικό ρήμα ύνθετα του sum volo, volui, -, velle Ανώμαλα Ελλειπτικά inquam (inquit: γ ενικό οριστ. παρακ.) 28

ΑΚΛΙΣΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΣΑ intus nunc postea post tum tam aperte (από το επίθετο apertus-a-um), apertius, apertissime ad (+ αιτιατική) ΠΡΟΘΕΕΙ a(b) (+ αφαιρετική) ΤΝΔΕΜΟΙ cum (χρονικός, ιστορικός ή διηγηματικός) -que (συμπλεκτικός) et (συμπλεκτικός) etsi (εναντιωματικός) quod (αιτιολογικός υποτακτικός) -ne (ερωτηματικό μόριο) 29

Β. ΣΟ ΤΝΣΑΚΣΙΚΟ ΣΗ ΕΝΟΣΗΣΑ I. Η ΧΡΗΗ ΣΟΤ ΚΑΘΑΡΑ ΧΡΟΝΙΚΟΤ ΚΑΙ ΣΟΤ ΙΣΟΡΙΚΟΤ Η ΔΙΗΓΗΜΑΣΙΚΟΤ CUM ΓΙΑ ΣΙ ΔΙΗΓΗΕΙ ΣΟΤ ΠΑΡΕΛΘΟΝΣΟ χρονικός +οριστική: μας πληροφορεί απλώς για τον χρόνο που έγινε κάτι ( στην προσδιοριζόμενη πρόταση υπάρχουν συνήθως χρονικά επιρρήματα όπως: tum, tunc, nunc, eo die, eo tempore) Tum intellexi, quos fidos amicos habuissem, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre poteram (44) ιστορικός ή διηγηματικός + υποτακτική παρατατικού ή υπερσυντελίκου: υπογραμμίζει τη βαθύτερη σχέση της δευτερεύουσας με την κύρια και δημιουργεί μια σχέση αιτίου και αιτιατού ανάμεσά τους είναι φανερός ο ρόλος του υποκειμενικού στοιχείου που υπάρχει στην υποτακτική Cum ei ab ostio quaerenti Ennium ancilla dixisset eum domi non esse, Nasica sensit illam domini iussu id dixisse (24) Βλέπε και ενότητα 38 II. ΑΙΣΙΟΛΟΓΙΚΕ ΟΤΙΑΣΙΚΕ ΠΡΟΣΑΕΙ Μετά από ρήματα που δηλώνουν ψυχικό πάθος (gaudeo, indignor κ.λπ.) ακολουθούν αιτιολογικές ουσιαστικές προτάσεις που εισάγονται με τον quod και εκφέρονται με οριστική και με υποτακτική. Tum Ennius indignatus, quod Nasica tam aperte mentiebatur, inquit (24) (η αιτιολογική λειτουργεί ως αντικείμενο στη μετοχή indignatus) Βλέπε και ενότητα 35 30