ΕΙΡΗΝΗ Θ. ΛΑΓΑΝΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1

ΕΙΡΗΝΗ Θ. ΛΑΓΑΝΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 Τις πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου 2003 διοργανώθηκε στον πύργο Κάροϋ (Κarolyi) στο Φεχιρβαρτσούργκο (Fehérvárcurgo) της Ουγγαρίας ένα διεθνές ιστορικό συνέδριο με θέμα «Τα παιδιάπρόσφυγες από την Ελλάδα στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο». Η πρωτοβουλία για τη διοργάνωση του συνεδρίου ανήκε στο ουγγρικό πολιτιστικό ίδρυμα «Γιόζεφ Κάροϋ» 2 που δραστηριοποιείται στον τομέα των πολιτιστικών εκδηλώσεων και τείνει να αναδειχθεί σε κέντρο αρχειακών πηγών και έρευνας της σύγχρονης ιστορίας της Ουγγαρίας και της μεταπολεμικής Ευρώπης. Πριν από πέντε περίπου δεκαετίες, το ίδιο αυτό κτίριο με το ιδιαίτερο ιστορικό και πνευματικό παρελθόν ανοικοδομημένο σε αγγλικό κλασικό στυλ από τον Κοχ Χένρικ το 1844 φιλοξένησε εκατοντάδες εκπατρισμένα ελληνόπουλα. Από το 1949 έως το 1955 παραχωρήθηκε ως παιδικός σταθμός για να καλύψει τις ανάγκες στέγασης και εκπαίδευσης των ελληνόπουλων που βρέθηκαν στην Ουγγαρία προς το τέλος του εμφυλίου πολέμου. 1. Μια συντομότερη εκδοχή του Προλόγου δημοσιεύτηκε ως άρθρο στην εφημερίδα Το Βήμα της Κυριακής, 3 Νοεμβρίου 2003. 2. Το όνομα της αριστοκρατικής και εύπορης οικογένειας Κάροϋ (Karolyi ) συνδέεται με την επανάσταση του 1918. O Μιχάλι Κάροϋ ειρηνιστής και πρώτος πρόεδρος της ουγγρικής Δημοκρατίας (Νοέμβριος Δεκέμβριος 1919) θεωρείται ο Ούγγρος «Κερένσκυ» καθώς παραχώρησε την εξουσία στον Μπέλα Κουν που ανακήρυξε με τη σειρά του τη βραχύβια Σοβιετική Δημοκρατία της Ουγγαρίας. 11

«ΠΑΙ ΟΜΑΖΩΜΑ» Ή «ΠΑΙ ΟΣΩΣΙΜΟ»; Τις μνήμες της εποχής αυτής ήρθαν να ζωντανέψουν τα ίδια τα παιδιά που φιλοξενήθηκαν τότε στο χώρο αυτό, ο τότε διευθυντής του παιδικού σταθμού Ρίγκο Ιστβάν, νηπιαγωγοί και δάσκαλοι των παιδιών. Πολλοί, μεταξύ τους και κάποιοι αειθαλείς Καπετάνιοι που δεν είναι πια στη ζωή, κατέφθασαν με κάθε μέσο από την Ελλάδα και άλλες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης για να παρακολουθήσουν το συνέδριο. Το καλωσόρισμα των συνέδρων είχε αναλάβει η «ψυχή» του πύργου αλλά και της διοργάνωσης του εν λόγω συνεδρίου, η Αγγέλικα Κάροϋ. Στο κεντρικό κτίριο με έντονη την πατίνα του χρόνου καθώς δεν είχε ανακαινισθεί ακόμα στην είσοδο με τους παλιούς καθρέφτες που είχε μετατραπεί σε γκαλερί, υποδεχόταν τους συνέδρους μια έκθεση φωτογραφιών. Μια έκθεση με μαυρόασπρες φωτογραφίες που διέγραφαν μια ολόκληρη διαδρομή μέσα στο χρόνο: από την αποβίβαση των παιδιών προσφύγων στην αποβάθρα των τραίνων στην Ουγγαρία, την υποδοχή τους στο Φεχιρβαρτσούργκο, το πρώτο τους λουτρό, το άλλαγμα των παλιών ρούχων και παπουτσιών με καινούργια, σκηνές από τα μαθήματα και τις σχολικές εκδηλώσεις, τις μεταγενέστερες συναντήσεις των παιδιών ως ενηλίκων πλέον στην Ουγγαρία και αλλού. Τα τότε παιδιά μπροστά στη θέα των φωτογραφιών άρχισαν να θυμούνται, ν αναγνωρίζουν τόπους και πρόσωπα και το συνέδριο μετατρεπόταν σ ένα ταξίδι στο χρόνο με σημείο εκκίνησης τον πύργο Κάροϋ. Ο χρόνος γι αυτά αποκτούσε άλλη διάσταση, η ένταση ήταν έκδηλη στα πρόσωπά τους. Το μεγαλοπρεπές κτίριο που είχε γίνει καταφύγιο για τα ελληνόπουλα του εμφυλίου, φιλοξενούσε τώρα ιστορικούς και κοινωνικούς ανθρωπολόγους. Είχαν έρθει από γνωστά πανεπιστήμια της Ευρώπης και των ΗΠΑ να μιλήσουν για τις έρευνες και τις μελέτες τους με αντικείμενο τα παιδιά που απομακρύνθηκαν από 12

ΕΙΡΗΝΗ Θ. ΛΑΓΑΝΗ την Ελλάδα στη δίνη του Εμφυλίου και εγκαταστάθηκαν στις χώρες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Το πρωτόγνωρο και αναπάντεχο στη συνάντηση αυτή, τουλάχιστον για τους πανεπιστημιακούς και τους ερευνητές που συμμετείχαν στο συνέδριο ως ομιλητές, ήταν ότι το ακροατήριο του συνεδρίου το αποτελούσαν κατεξοχήν οι πρωταγωνιστές της ιστορίας τα τότε παιδιά που είχαν συρρεύσει στο Φεχιρβαρτσούργκο. Η επικοινωνία μεταξύ των πρωταγωνιστών της ιστορίας και των επιστημόνων δεν ήταν αυτονόητη. «Πώς θα μιλήσουν κάποιοι για εμάς που δεν έζησαν τα γεγονότα, δεν γνώρισαν τότε την Ουγγαρία, δεν μας ξέρουν; Γιατί τώρα, ύστερα από τόσα χρόνια;» αναρωτιόνταν με δυσπιστία οι πρώτοι για τους δεύτερους. Βαθμιαία, ο πάγος έσπασε. Οι ανακοινώσεις, οι περισσότερες «στεγνές», επιστημονικές γαρ, ακούστηκαν με προσοχή σε μια μεστή αίθουσα όπου περίσσευαν το συναίσθημα και η συγκίνηση του ακροατηρίου. Οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις δεν έλειψαν. Πώς θα ήταν άλλωστε δυνατό να αποφευχθεί αυτό για μια τέτοια περίοδο και μάλιστα για ένα θέμα αμφιλεγόμενο ως σήμερα, που επίσημα στην Ελλάδα χαρακτηρίστηκε «παιδομάζωμα» ενώ από τους εμπνευστές του, αλλά και από πολλά παιδιά και γονείς που διέφυγαν ως πολιτικοί πρόσφυγες στις ανατολικές χώρες, ονομάστηκε «παιδοσώσιμο»; Αναμφίβολα και οι κοινοί τόποι μεταξύ των ερευνητών και των ίδιων των πρωταγωνιστών δεν έλειψαν. Αντίθετα μάλιστα. Διέφερε ωστόσο η οπτική, η «απόσταση» και η συναισθηματική φόρτιση. Κατά κανόνα δεν αμφισβητήθηκαν: Η μέριμνα, η ιδιαίτερη φροντίδα των προσφυγόπουλων από τις χώρες που τα δέχτηκαν, που κάλυπτε με το παραπάνω τις υλικές τους ανάγκες σε μια εποχή, μάλιστα, ιδιαίτερα 13

«ΠΑΙ ΟΜΑΖΩΜΑ» Ή «ΠΑΙ ΟΣΩΣΙΜΟ»; δύσκολη για τις χώρες αυτές. Αυτό που διαφοροποιεί ωστόσο την οπτική στο θέμα ήταν το κίνητρο της στάσης των χωρών αυτών απέναντι στα παιδιά. Από άλλους μεν, αποδόθηκε στον ανθρωπισμό, στην αυθόρμητη ανταπόκριση που πήγαζε από τη διεθνιστική αλληλεγγύη και τον θαυμασμό προς τους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού, από άλλους δε, στον εξαναγκασμό που επιβλήθηκε από τις κυβερνήσεις των σοσιαλιστικών χωρών στους λαούς τους προκειμένου να περιθάλψουν τα προσφυγόπουλα στα πλαίσια μιας πολιτικής σκοπιμότητας. Η μεγάλη πολιτισμική διαφορά μεταξύ του τόπου προέλευσης (κατά κανόνα αγροτικές περιοχές) των προσφυγόπουλων και των νέων τόπων εγκατάστασής τους, κυρίως κοντά σε αστικά και βιομηχανικά κέντρα. Η μη ένταξη των παιδιών σε ντόπιες οικογένειες στις χώρες υποδοχής, προκειμένου να διατηρήσουν την εθνική τους συνείδηση. Η έμφαση στη διατήρηση της ελληνικής ταυτότητας των παιδιών μέσα από την εκπαίδευση και τη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας. Η εκπαίδευση των σλαβομακεδονόπουλων και στη μητρική τους γλώσσα, κυρίως στις χώρες με σλαβική παράδοση. Η προοδευτική ένταξη των παιδιών στο εκπαιδευτικό σύστημα των χωρών υποδοχής μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού με την παράλληλη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου χρησιμοποιήθηκε διαφορετική ορολογία από τους ερευνητές για τον χαρακτηρισμό μερίδας των παιδιών του εμφυλίου με βάση μόνο τη γλώσσα σε (ελληνόπουλα) 14

ΕΙΡΗΝΗ Θ. ΛΑΓΑΝΗ «σλαβόφωνα» ή με βάση την εθνοτική καταγωγή σε «σλαβομακεδονόπουλα» ή σε «μακεδονόπουλα» που διακρίνονταν από τα ελληνόπουλα. Η τελευταία αυτή διάκριση τείνει στην ταύτιση του όρου «Μακεδόνας» με τους σλαβικής καταγωγής κατοίκους της γεωγραφικής περιοχής της Μακεδονίας, αποκλείοντας όμως με τον τρόπο αυτό τους Έλληνες Μακεδόνες. Το ζήτημα αυτό καταγράφεται ως μια διαφοροποίηση και τάση στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αποτελείται από τα κείμενα των εισηγητών και το δεύτερο από το βιωματικό λόγο των πρωταγωνιστών (δασκάλων, «μανάδων» 3 και παιδιών). Οι προφορικές μαρτυρίες των πρωταγωνιστών απομαγνητοφωνήθηκαν και αποδόθηκαν χωρίς επεξεργασία χάριν αυθεντικότητας. Ακολουθούν αυτοβιογραφικές παρουσιάσεις των παιδιών του εμφυλίου που συντάχθηκαν λίγα χρόνια μετά την άφιξή τους στην Ουγγαρία στο πλαίσιο της σχολικής διαδικασίας. Τα κείμενα αυτά διασώθηκαν από Ουγγαρέζα δασκάλα των παιδιών και μας παραχωρήθηκαν από την Αγγέλα Κάροϋ. Η παράθεσή τους κρίθηκε σκόπιμη γιατί αποδίδουν ανάγλυφα τις συνθήκες της εποχής και άπτονται άμεσα του θέματος του συνεδρίου. Ακολουθούν τα βιογραφικά σημειώματα των εισηγητών και των μαρτύρωνπρωταγωνιστών 4. Στο πρώτο μέρος, ο καθηγητής Ήλιος Γιαννακάκης αποπειράθηκε μια συνολική παρουσίαση του θέματος υπό την επιρροή προσω 3. «Μάνες» αποκαλούνταν οι γυναίκες που συνόδεψαν τα παιδιά κατά την έξοδό τους από την Ελλάδα και συνέχισαν να τα φροντίζουν στους νέους τόπους εγκατάστασης. 4. Στα βιογραφικά σημειώματα των μαρτύρων που παρατίθενται δεν περιλαμβάνονται του Γιώργου Δημηρόπουλου, του Κώστα Ριζογιάννη, του Ιστβάν Ρίγκο, και της Ιουλίας Κούντερα, καθώς δεν περιήλθαν στη διάθεσή μας. 15

«ΠΑΙ ΟΜΑΖΩΜΑ» Ή «ΠΑΙ ΟΣΩΣΙΜΟ»; πικών βιωμάτων του από τη Γιουγκοσλαβία και την Τσεχοσλοβακία, η ιστορικός της εκπαίδευσης Μαρία Μποντίλα έκανε μια κριτική παρουσίαση των σχολικών βιβλίων που προορίζονταν για τα παιδιά πρόσφυγες του Εμφυλίου (1949 1964). Η ιστορικός Ειρήνη Λαγάνη ανέλυσε διεξοδικά την ελληνική πολιτική που ακολουθήθηκε σχετικά με τον επαναπατρισμό των παιδιών ειδικότερα από τη Γιουγκοσλαβία (1948 μέχρι το 1952). Ο ιστορικός Ιάκωβος Μιχαηλίδης παρουσίασε τη μεταφορά των παιδιών στη Γιουγκοσλαβία από το 1945 και μετά, τη μετεγκατάστασή τους στη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας και τη στάση της γιουγκοσλαβικής ηγεσίας απέναντι στον επαναπατρισμό τους. Ο ιστορικός Πάβελ Χράντεσνυ που δε βρίσκεται πια στη ζωή και η πανεπιστημιακός Ανθούλα Μπότου μίλησαν για την πολιτική του Κομμουνιστικού Κόμματος Τσεχοσλοβακίας (Κ.Κ.Τσ.) απέναντι στον επαναπατρισμό των παιδιών, αναλύοντας τη στάση του. Οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι Έφη Βουτυρά και Αίγλη Μπρούσκου αποπειράθηκαν να φωτίσουν την ανθρώπινη πλευρά, ακολουθώντας τα μονοπάτια μετάβασης και επιστροφής ασυνόδευτων παιδιών του Εμφυλίου προς και από τη Ρουμανία. Η Ρίκη Βαν Μπουσχότεν και ο Λόρινγκ Ντάνφορθ, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, κατέθεσαν προφορικές μαρτυρίες παιδιώνπροσφύγων στην Ουγγαρία και παιδιών που, επαναπατρισμένα πλέον, συγκρίνουν τη ζωή τους στην προσφυγιά και στο χωριό τους στην Ελλάδα, όπου επέστρεψαν. Ο ιστορικός Στέφαν Τρεμπστ ανέλυσε τους λόγους εγκατάστασης μικρού αριθμού προσφύγων στην Ανατολική Γερμανία, ανατρέχοντας στη σοβιετική πολιτική απέναντι στη χώρα αυτή. Τέλος, ο καθηγητής Ρίτσαρντ Κλογκ αναφέρθηκε στην κομμουνιστική Διασπορά στο πλαίσιο της γενικότερης ελληνικής Διασποράς. 5 5. Οι εισηγήσεις των καθηγητών Ρίκυ Βαν Μπουσχότεν και Ρίτσαρντ Κλογκ δεν περιέχονται στον παρόντα τόμο καθώς δεν παραδόθηκαν προς δημοσίευση. 16

ΕΙΡΗΝΗ Θ. ΛΑΓΑΝΗ Στο δεύτερο μέρος, ο λόγος ανήκει στα τότε παιδιά πρόσφυγες στην Ουγγαρία, στις «μάνες» που συνόδευαν τα παιδιά καθώς και στους δασκάλους Έλληνες και Ούγγρους. Οι μαρτυρίες των άλλοτε παιδιών με γκρίζα μαλλιά σήμερα ήταν αφοπλιστικές. Διατύπωναν την ευγνωμοσύνη τους προς την Ουγγαρία και τον ουγγρικό λαό, που όχι μόνο τα περιέθαλψαν αλλά τους παρείχαν ξεχωριστές συνθήκες διαβίωσης και μόρφωσης. «Δεν ξεχάσαμε τη γλώσσα μας, δεν χάσαμε την ταυτότητά μας και αυτό χάρη στους δασκάλους μας και στον ουγγρικό λαό». «Τα ρούχα μας όταν πάλιωναν τα δίναμε στα φτωχά ουγγαρόπουλα». «Γυρίσαμε πίσω στο χωριό μας επιστήμονες γνωρίζοντας τρεις γλώσσες: ελληνικά, ουγγρικά, ρωσικά». Απ τα λόγια τους διέκρινε κανείς μια αδιόρατη νοσταλγία για την εποχή εκείνη, όπως και πίκρα για προβλήματα που δεν έχουν ακόμα λυθεί στην Ελλάδα. Μια ηλικιωμένη σήμερα γυναίκα, τότε 14χρονο κορίτσι από το χωριό Λια, που είχε επιφορτιστεί με τη φροντίδα και την ευθύνη των μικρότερων απ αυτήν παιδιών, καταθέτοντας την προσωπική της μαρτυρία αναρωτήθηκε: «Ποιος μου δίνει εμένα τα παιδικά μου χρόνια; Ποιος; Κανένας. Μόνο η Ιστορία». Υπήρξαν και άλλοι που δεν πήραν το λόγο. Σίγουρα όμως, είχαν πολλά να πουν. Σ αυτούς μάλλον κατατάσσονται και όσα σλαβόφωνα μακεδονόπουλα απομακρύνθηκαν από την Ελλάδα και έτυχε να παρακολουθούν το συνέδριο. Προτίμησαν τη σιωπή. Στάση ίσως εύλογη καθώς η ιστορία του Εμφυλίου παραμένει επίκαιρη και εκτυλίσσεται ακόμα γι αυτά. Ειρήνη Θ. Λαγάνη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 17

«ΠΑΙ ΟΜΑΖΩΜΑ» Ή «ΠΑΙ ΟΣΩΣΙΜΟ»; 18