ΝΗΡΙΚΟΣ-ΛΕΥΚΑΣ-ΚΑΣΤΡΟ Ἡ μακροβιότερη πρωτεύουσα τῆς Λευκάδας

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΜΟΥ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2010 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΝΗΡΙΚΟΣ-ΛΕΥΚΑΣ-ΚΑΣΤΡΟ Ἡ μακροβιότερη πρωτεύουσα τῆς Λευκάδας ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΧΑΡΑΣ ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ-ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ ΛΕΥΚΑΔΑ 2016

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Νένα Γαλανίδου ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΑΡΥΩΤΕΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ Εισαγωγή Aπό το 1990 μέχρι το 1996, κατά τη διάρκεια των σωστικών ανασκαφών που πραγματοποίησε η Αγγέλικα Ντούζουγλη στην αρχαία πόλη και το νότιο νεκροταφείο της Λευκάδας, ήρθε στο φως μεγάλος αριθμός εργαλείων και αποκρουσμάτων λαξευμένου λίθου. Η παρουσίασή τους στο πρώτο συνέδριο για την Παλαιολιθική Εποχή στην Ελλάδα και τις Γειτονικές Περιοχές στα Ιωάννινα τον Σεπτέμβριο του 1994 και η προκαταρκτική δημοσίευσή τους στον τόμο των πρακτικών του συνεδρίου1 εμπλούτισαν τον Παλαιολιθικό χάρτη του Ιονίου Πελάγους με ένα νέο σημείο, τους Καρυώτες. Έδωσαν το έναυσμα για περαιτέρω έρευνα στην πρώιμη ιστορία του νησιού2 και του συμπλέγματος των μικρότερων νησιών και βραχονησίδων που συγκροτούν το Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου στα ανατολικά της Λευκάδας και δυτικά της Ακαρνανικής ακτής. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η έντονη οικοδομική δραστηριότητα στο γεμάτο αρχαία μνημεία τοπίο των Καρυωτών, νοτιοανατολικά της σύγχρονης πόλης της Λευκάδας, οδήγησε σε ένα πρόγραμμα σωστικών ανασκαφών που πολλαπλασίασε το απόθεμα των Παλαιολιθικών ευρημάτων δίνοντας ένα από τα σπουδαιότερα του νησιού. Η παρούσα μελέτη έχει αντικείμενo την Παλαιολιθική λιθοτεχνία των Καρυωτών ιδωμένη μέσα από το πρίσμα της οικονομίας της πρώτης ύλης, των τεχνολογικών επιλογών των λιθοξόων και των εργαλειακών τύπων που εμπεριέχει. Ως οργανικό μέρος μιας μεγαλύτερης έρευνας για την ιστορία της Παλαιολιθικής κατοίκησης στη Λευκάδα και το Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου (Εικ. 1),3 η μελέτη εξετάζει την παλαιογεωγραφία και τη γεωλογία της αρχαιολογικής θέσης και επιχειρεί να εντάξει τη λιθοτεχνία των Καρυωτών στο χρονικό της παρουσίας Παλαιολιθικών κοινοτήτων στην περιοχή της δυτικής Ελλάδας. 1 2 3 Dousougli 1999. Galanidou κ.ά. υπό ετοιμασία. Galanidou 2012 2014α 2015. 83

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Εικ.: 1. Χάρτης της υπό συζήτηση περιοχής με τις σπουδαιότερες Παλαιολιθικές θέσεις. 84

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Τα Παλαιολιθικά ευρήματα στην αρχαιολογική και γεωλογική τους συνάφεια Η συλλογή των πυριτολιθικών τεχνέργων προέρχεται από ανασκαφές στο αλουβιακό ριπίδιο των Καρυωτών και σε μικρή απόσταση από τη σύγχρονη ακτογραμμή στα οικόπεδα Λογοθέτη, Χαλικιά, Ζαβιτσάνου και Βλάχου (Εικ. 2). Τα οικόπεδα αυτά βρίσκονται στην παράκτια ζώνη του νότιου νεκροταφείου4 και τον οικιστικό ιστό εντός των τειχών της αρχαίας οχυρωμένης πόλης της Λευκάδας. Σύμφωνα με τα ημερολόγια των ανασκαφών, στην πρώτη ζώνη τα ευρήματα εντοπίστηκαν σε κιτρινέρυθρο στρώμα με ασβεστολιθικούς κλάστες που εμπεριείχε τάφους του 5ου - 2ου αι. π.χ. Σε ορισμένα σημεία το στρώμα ήταν συνεκτικοποιημένο. Τα προϊστορικά τέχνεργα βρέθηκαν μέσα στους τάφους αλλά και στον περιβάλλοντα χώρο τους. Στη δεύτερη ζώνη τα τέχνεργα εντοπίσθηκαν στο στρώμα θεμελίωσης των οικιών του 5ου - 2ου αι. π.χ. Μια μεγάλη δοκιμαστική τομή που πραγματοποιήθηκε στο οικόπεδο Βλάχου έδειξε ότι το στρώμα με τα λίθινα τέχνεργα εκεί είχε πάχος 1,10μ. Το αλουβιακό ριπίδιο στους Καρυώτες έχει προσανατολισμό ΒΒΑ ΝΝΔ. Eκτείνεται στα ανατολικά ως τη μικρή αβαθή λιμνοθάλασσα των Αλυκών του Αλεξάνδρου και δεσπόζει στο τοπίο της βορειοανατολικής Λευκάδας (Εικ. 2 και 3). Ο υδροκρίτης των Καρυωτών είναι μια επιμήκης λεκάνη οριοθετημένη στα νότια από τον χείμαρρο Βραχά και στα βόρεια από μικρότερους χειμάρρους απορροής της λοφοσειράς του Κούλμου.5 Οι αποθέσεις του αλουβιακού ριπιδίου οφείλουν τη δημιουργία τους στην τεκτονική δραστηριότητα στη βόρεια Λευκάδα. Τα ρήγματα της περιοχής αυτής ανασηκώνουν και ταυτόχρονα καταβυθίζουν τμήματά της δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση του ριπιδίου. Το επίμηκες ριπίδιο των Καρυωτών είναι διάστικτο με λαξευμένα τέχνεργα που χρονολογούνται κυρίως στην Παλαιολιθική Εποχή. Κατά τη θεμελίωση των αρχαίων οικιών και την κατασκευή των τάφων, τα λίθινα τέχνεργα προϋπήρχαν στο έδαφος. 4 Σύμφωνα με τους Ντούζουγλη και Ζάχο (1994, σελ. 45-46), το νότιο νεκροταφείο της αρχαίας Λευκάδας «αρχίζει ακριβώς έξω από το νότιο σκέλος του τείχους, που από το ύψωμα του Κούλμου κατεβαίνει μέχρι τη θάλασσα. Ο πυρήνας του νεκροταφείου εντοπίζεται στις υπώρειες του Κούλμου, στη θέση Σπασμένη Βρύση, ενώ αραιότερες συστάδες τάφων ή οικογενειακοί ταφικοί περίβολοι υπάρχουν διάσπαρτοι και στην παραλιακή περιοχή καθώς και μέσα στον οικισμό των Καρυωτών». 5 Galanidou κ.ά. υπό ετοιμασία. 85

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Εικ.: 2. Χάρτης των Καρυωτών με τα αρχαία κατάλοιπα και τα οικόπεδα όπου ανασκάφηκαν Παλαιολιθικά ευρήματα. 86

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Εικ.: 3. Χάρτης της βόρειοανατολικής Λευκάδας με το ανάγλυφο, το υδρογραφικό δίκτυο, και τα δύο αλουβιακά ριπίδια της υπό συζήτηση περιοχής. 87

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Οι κάτοικοι της κλασικής εποχής ζούσαν και έθαβαν τους νεκρούς τους στην περιοχή όπου είχαν αποτεθεί τα πρώιμα αυτά εργαλεία κατασκευασμένα πολλές χιλιετίες πριν, από κοινότητες Παλαιολιθικών κυνηγών τροφοσυλλεκτών. Παρόλο που τα αντικείμενα αυτά είχαν έναν κύκλο ζωής (λάξευση, χρήση και πρωτογενή απόθεση) στο Πλειστόκαινο, η γεωλογική ηλικία του στρώματος που τα εμπεριείχε είναι το Ολόκαινο.6 Αποκαλύφθηκαν λοιπόν σε δευτερογενή απόθεση και το διφυές ερώτημα που ανακύπτει είναι από πού προήλθαν και πότε εναποτέθηκαν στην παράκτια ζώνη. Η παρουσία των Παλαιολιθικών ευρημάτων στο αλουβιακό ριπίδιο αποτελεί μαρτυρία για τον εντοπισμό τους σε δευτερογενή απόθεση. Η ροή του υλικού ανάμεσα στο οποίο και τεχνέργων προέρχεται από την ανάντι του ριπιδίου. Τα λίθινα εργαλεία, αποκρούσματα και πυρήνες μεταφέρθηκαν από τα υψηλότερα σημεία του τοπίου στην αλουβιακή πεδιάδα από το τοπικό δίκτυο απορροής ή από το ξέπλυμα και τη μεταφορά υλικού από τις πλαγιές στα δυτικά (Εικ. 3). Με βάση το γεγονός ότι η πλειονότητα των ευρημάτων προέρχεται από το βόρειο και στενότερο τμήμα του ριπιδίου, σε μια ζώνη από το χωριό Καρυώτες μέχρι το Καλλιγόνι, φαίνεται ότι η λιθοτεχνία μεταφέρθηκε από το δίκτυο των μικρότερων χειμάρρων απορροής του Κούλμου, στο βόρειο τμήμα της λεκάνης, και όχι από τον Βραχά, που βρίσκεται στο νότιο τμήμα της (Εικ. 3). Ο συλλογισμός αυτός οδηγεί στην υπόθεση εργασίας ότι οι επίπεδες αναβαθμίδες στην κορυφή του Κούλμου και οι ανώτερες υπώρειές του ήταν τα πιθανότερα σημεία της δραστηριότητας των Παλαιολιθικών ομάδων και της αρχικής απόρριψης των εργαλείων, αποκρουσμάτων και πυρήνων. Η υπόθεση αυτή αξίζει να διερευνηθεί περαιτέρω στο πεδίο. Το χρονικό διάνυσμα, η έναρξη και η διάρκεια δηλαδή, της αποθετικής διαδικασίας είναι το δεύτερο σκέλος του ερωτήματος. Επρόκειτο για μια σταδιακή, επαναλαμβανόμενη μεταφορά αποτελούμενη από πολλά επεισόδια συσσώρευσης στο ανάπτυγμα του χρόνου ή για ξαφνική και σύντομης διάρκειας μεταφορά των αρχαιολογικών ευρημάτων; Η Αγγέλικα Ντούζουγλη ορθά έχει προτείνει ότι τα Παλαιολιθικά ευρήματα βρίσκονταν αρχικά στα ασβεστολιθικά υψώματα που βρίσκονται δυτικά της παράκτιας ζώνης και Σύμφωνα με τους Walker κ.ά. (2009, σελ. 3), «το όριο μετάβασης από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο υπολογίζεται στα 11700 ημερολογιακά έτη πριν από το 2000 μ.χ.». Η ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την αρχαιότητα έλαβε χώρα στο Ύστερο Ολόκαινο, που ξεκίνησε πριν από 4200 χρόνια (Walker κ.ά. 2014, σελ. 985). 6 88

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ μετατοπίστηκαν κατά τη διάρκεια ενός ή περισσοτέρων επεισοδίων μεταφοράς υλικού.7 Η εξέταση της διατήρησης των ευρημάτων έδειξε ότι ένας μόνο μικρός αριθμός φέρει κοφτερές ακμές. Τα αντικείμενα αυτά δεν φαίνεται να έχουν υποστεί μεγάλης κλίμακας φθορές ως αποτέλεσμα μετακύλισης ή μεταφοράς υλικών σε αποθέσεις υψηλής ενέργειας. Έντονα απόστρογγυλεμένες ακμές καταγράφηκαν σε λίγα τέχνεργα από τα οικόπεδα Χαλικιά και Βλάχου, γεγονός που υποδηλώνει διαφορετική ταφονομική ιστορία στα σημεία εκείνα σε σύγκριση με τα υπόλοιπα που απέδωσαν Παλαιολιθικά ευρήματα. Τέτοιου είδους στομωμένες ακμές είναι αποτέλεσμα τριβής των πυριτολιθικών τεχνέργων με άλλα υλικά κατά τη μεταφορά τους και τις συναντάμε σε αντικείμενα που ανασύρονται από ποταμοχειμάρριες, υψηλής ενέργειας αποθέσεις. Το γεγονός ότι τα οικόπεδα αυτά δεν εμφανίζουν γεωγραφική συνέχεια υποδηλώνει μια σύνθετη αποθετική και ταφονομική ιστορία στο ριπίδιο των Καρυωτών η οποία δεν μπορεί να υπαχθεί σε γενίκευση. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι ένας σημαντικός αριθμός λίθινων ευρημάτων φέρει στην επιφάνειά του ασβεστιτική επιφλοίωση όμοια με αυτή που παρατηρείται στην επιφάνεια αντικειμένων που προέρχονται από λιμναία ή καρστικά περιβάλλοντα ή ναυάγια. Πέρα από τη μακροσκοπική παρατήρηση, η πιο λεπτομερής ανάγνωση της επιφλοίωσης αυτής του αν δηλαδή είναι οργανικής ή ανόργανης προέλευσης απαιτεί μιαν αναλυτική προσέγγιση. Οι ακμές των συγκεκριμένων ευρημάτων δεν είναι αποστρογγυλεμένες. Η λιθοτεχνία Το δείγμα της παρούσας μελέτης αποτελείται από 472 τέχνεργα. Επιλέχθηκε με στρωματοποιημένη τυχαία δειγματοληψία ώστε να αντιπροσωπευθούν όλα τα στάδια της τεχνικής πράξης για την κατασκευή των εργαλείων που απαντώνται στους Καρυώτες (Πίνακας 1). Περιλαμβάνει κονδύλους ακατέργαστης πρώτης ύλης, έναν σκληρό κρουστήρα, πυρήνες, αποκρούσματα λάξευσης, και εργαλεία. Τα τελευταία είναι κατάσκευασμένα είτε σε υπόβαθρα φολίδων και λεπίδων είτε σε κονδύλους πυριτόλιθου. Στη λιθοτεχνία των Καρυωτών συνυπάρχουν και οι δύο εκδοχές λάξευσης του λίθου: η κατάτμηση της πρώτης ύλης για την απόσπαση αποκρουσμάτων από πυ7 Dousougli 1999. 89

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; ρήνες (Εικ. 4, 5, 6, 8 και 9) και η διαμόρφωση πυρηνικών εργαλείων στον φυσικό όγκο της πρώτης ύλης (Εικ. 7) 8 σε αναλογία 98.5 προς 1.45. Πυρήνας Φολίδα Φολίδα Levallois Λεπίδα Τεχνικό απόκρουσµα Εργαλείο σε απόκρουσµα Πυρηνικό εργαλείο (λιάνιστρο) Μεγάλο κοπτικό εργαλείο Σκληρός κρουστήρας Ακατέργαστη πρώτη ύλη Σύνολο Ν % 42 42 19 4 7 329 4 1 1 4 472 8,9 12,9 4 0,8 1,5 69,7 1 0,2 0,2 0,8 100 Πίνακας 1. Τα διαφορετικά στάδια της τεχνική πράξης που αντιπροσωπεύονται ονται στο λιθοτεχνικό σύνολο των Καρυωτών σε απόλυτο αριθμό και ποσοστό. Μελετώντας τα χαρακτηριστικά της πρώτης ύλης της λιθοτεχνίας παρατηρούμε πως εκτός από τον εξαιρετικής ποιότητας λεπτόκοκκο πυριτόλιθο, που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι και διάφανος, συχνά χρησιμοποιείται και αδρόκοκκος πυριτόλιθος με εγκλείσματα. Σε μικρότερη συχνότητα βρίσκουμε εργαλεία και αποκρούσματα λαξευμένα σε κερατόλιθο, ενώ υπάρχει και μια φολίδα λαξευμένη σε ασβεστόλιθο. Σε γενικές γραμμές μπορούν να εξαχθούν περιορισμένα συμπεράσματα για το χρώμα του πυριτόλιθου εξαιτίας της αλλοίωσης που φέρει η πλειονότητα των τεχνέργων στην επιφάνειά τους, της πατίνας. Στα ευρήματα που δεν φέρουν πατίνα και σε αντικείμενα προσφάτως σπασμένα παρατηρείται ποικιλία αποχρώσεων, κυρίως μπεζ, γκρι, λευκό, μελί και λαδί. Κρίνοντας από τα είδη φτέρνας των αποκρουσμάτων, η λάξευση γινόταν κυρίως με σκληρό κρουστήρα. Ένας σκληρός κρουστήρας, με διαστάσεις 57x47x37εκ., εντοπίστηκε στο οικόπεδο Ζαβιτσάνου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις (2,9% επί του συνόλου των αποκρουσμάτων) φαίνεται πως χρησιμοποι8 Inizan κ.ά. 1993 Αγραφιώτη 1996. 90

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ ήθηκε και μαλακός κρουστήρας από οστό ή κέρατο, αντικείμενα που λόγω της οργανικής τους προέλευσης είναι εξαιρετικά δύσκολο να διατηρηθούν ως τις μέρες μας. Από τους 42 πυρήνες που μελετήθηκαν, οι 35 φέρουν κάποιου είδους προετοιμασία του επιπέδου επίκρουσης, οι περισσότεροι (45%) εκ των οποίων είναι δισκοειδείς και κεντροφερείς Levallois. Ένα μικρότερο ποσοστό (26,2%) φέρει παράλληλα μονοπολικά ή αμφιπολικά αρνητικά (Πίνακας 2 και Εικ. 4 και 5). Τέλος, υπάρχουν λιγοστά παραδείγματα αδιάγνωστων πυρήνων (16,7%) και πυρήνων με προετοιμασμένα επίπεδα επίκρουσης αλλά χωρίς κεντροφερή ή παράλληλα αρνητικά (11,9%). Ν % Κεντροφερείς (Levallois και δισκοειδείς) 19 45,2 Παράλληλοι (µονοπολικοί και αµφιπολικοί) 11 26,2 Προετοιµασµένοι 5 11,9 Αδιάγνωστοι 7 16,7 Σύνολο 42 100 Πίνακας 2. Τα είδη πυρήνων από τους Καρυώτες σε απόλυτο αριθμό και ποσοστό Το μέγεθος των τεχνέργων σχετίζεται στενά με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της πρώτης ύλης. Στους Καρυώτες διαπιστώνουμε μεγάλο εύρος στο μήκος των αποκρουσμάτων και των εργαλείων, με ελάχιστο μήκος τα 1,8 εκ. και μέγιστο τα 10,1 εκ. (Πίνακας 3). Τα μικρότερα ευρήματα είναι κατασκευασμένα σε λεπτόκοκκο, καλής ποιότητας πυριτόλιθο. Τα μεγαλύτερα αντικείμενα έχουν συνήθως παραχθεί σε πιο αδρόκοκκο πυριτόλιθο. Αντίθετα, ο κερατόλιθος δεν συναντάται καθόλου σε μικρού μεγέθους εργαλεία. Ορισμένα Μεσοπαλαιολιθικά αποκρούσματα, εργαλεία και κυρίως πυρήνες, είναι αξιοσημείωτα μεγάλα (Εικ. 5). Το χαρακτηριστικό αυτό θα μπορούσε να είναι είτε ένδειξη χρονολογική, δηλαδή στοιχείο μιας πρώιμης λιθοτεχνίας της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής (ΜΠΕ), είτε ένδειξη του τρόπου και του τόπου διαχείρισης της πρώτης ύλης, με τη λάξευση και την παραγωγή εργαλείων να λαμβάνει χώρα κοντά στην πηγή μεγάλων κονδύλων πυριτόλιθου. Το μεγάλο μέγεθος μπορεί να οφείλεται και σε συνδυασμό των δύο παραπάνω. 91

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Εικ.: 4. Πυρήνες από τους Καρυώτες (κλίμακα σε εκατοστά). 92

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Εικ.: 5. Μεγάλος στο Ύστερο Ολόκαινο, που ξεκίνησε πριν από 4200 χρόνια (Walker κ.ά. 2014, σελ. 985). Φολίδες Λεπίδες Εργαλεία Μήκος Πλάτος Πάχος Μήκος Πλάτος Πάχος Μήκος Πλάτος Πάχος Min 21 19 5 48 17 5 18 15 4 Max 90 88 26 60 28 10 101 93 40 Πίνακας 3. Οι διαστάσεις σε χιλιοστά των υποβάθρων (φολίδων και λεπίδων) και των εργαλείων από τους Καρυώτες. 93

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Φολίδες Levallois κεντροφερούς απόκρουσης εντοπίζονται σε σημαντικό αριθμό (16% επί του συνόλου των αποκρουσμάτων χωρίς επεξεργασία) (Εικ. 6). Οι περισσότερες φολίδες και επιμήκεις φολίδες είναι αδιάγνωστες (51,2% επί του συνόλου των αποκρουσμάτων χωρίς επεξεργασία). Υπάρχουν, επίσης, επιμήκεις φολίδες και λεπίδες κατασκευασμένες από πυρήνες μονοπολικής και αμφιπολικής απόσπασης αποκρουσμάτων. Η προετοιμασία των πυρήνων φαίνεται και σε πολλές διεδρικές και πολυεδρικές φτέρνες (Εικ. 6: 7 και Εικ. 8: 48, 51), αν και στην πλειονότητά τους τα αποκρούσματα και τα εργαλεία έχουν λείες φτέρνες. Η εργαλειοτεχνία περιλαμβάνει 5 πυρηνικά εργαλεία και 329 εργαλεία σε αποκρούσματα (Πίνακας 4). Από την πρώτη ομάδα τέσσερα λιάνιστρα κατασκευασμένα σε κονδύλους πυριτόλιθου θα μπορούσαν να είναι είτε κατάλοιπα μιας λιθοτεχνίας της πρώιμης Παλαιολιθικής είτε μιας υστερότερης φάσης. Το πέμπτο είναι ένα μεγάλο τριεδρικό εργαλείο με εγκάρσια κόψη κατασκευασμένο σε κόνδυλο κερατόλιθου (Εικ. 7). Διατηρεί σημαντικό μέρος του φλοιού στο παχύ κάτω τμήμα του από το οποίο κρατιόταν κατά τη χρήση. Με κριτήριο τη μορφολογία και την τεχνολογία του, το μεγάλο αυτό κοπτικό εργαλείο θα μπορούσε να έχει κατασκευασθεί στην Κατώτερη ή στην Μέση Παλαιολιθική Εποχή. Τα υπόλοιπα εργαλεία αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα μιας λιθοτεχνίας της ΜΠΕ με έμφαση στα ξέστρα και τις ράσπες (14%) και τα οδοντωτά (10,7%) (Εικ. 6, 8). Ανάμεσα στα χαρακτηριστικά εργαλεία βρίσκονται 4 αιχμές Levallois (1,2%) και 3 αιχμές pseudo-levallois (0,9%) με γραμμική επεξεργασία (Εικ. 9). Υπάρχουν επίσης εγκοπές (2,8%) και μαχαίρια με φυσική ράχη (2,4%) (Εικ. 6: 9). Ο συχνότερος τύπος εργαλείων (31,5%), ωστόσο, είναι φολίδες και λεπίδες με περιορισμένη και ασυνεχή επεξεργασία που είτε συνδέονται με μια πρόχειρη επεξεργασία είτε είναι ίχνη χρήσης. Τέλος, υπάρχουν και εργαλεία που συχνά αναφέρονται ως «τύποι της Ανώτερης Παλαιολιθικής» στην τυπολογία του F. Bordes.9 Τα εργαλεία αυτά είναι: τερματικά ξέστρα (7,9%), οπείς (5,8%), γλυφίδες (2,8%), εργαλεία με κολόβωση (1,8%), μαχαίρια με ράχη (0,6%) και εργαλεία που συνδυάζουν τους παραπάνω τύπους (π.χ. ξέστρο και οπέας) και ταξινομούνται ως σύνθετα εργαλεία (8,5%). 9 Bordes 1961. 94

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Εικ.: 6. Εργαλεία και αποκρούσματα τῆς ΜΠΕ από τους Καρυώτες (κλίμακα σε εκατοστά). 95

Εικ.: 7. Μεγάλο κοπτικό εργαλείο λαξευμένο σε κόνδυλο κεατολίθου από τους Καρυώτες (κλίμακα σε εκατοστά). ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; 96

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Εικ.: 8. Ξέστρο και οδοντωτό εργαλείο από τους Καρυώτες (κλίμακα σε εκατοστά). Εικ.: 9. Αιχμές Levallois και pseudo-levallois από τους Καρυώτες (κλίμακα σε εκατοστά). 97

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Τύπος εργαλείου Ν % Ξέστρο 46 14 Οδοντωτό 35 10,7 Εγκοπή 9 2,8 Αιχµή Levallois 4 1,2 Αιχµή pseudo-levallois µε επεξεργασία 3 0,9 Φολίδα Levallois µε επεξεργασία 31 9,5 Φολίδα µε επεξεργασία 85 25,8 Λεπίδα µε επεξεργασία 13 3,9 Απόκρουσµα µε επεξεργασία 6 1,8 Μαχαίρι µε φυσική ράχη 8 2,4 Τερµατικό ξέστρο 26 7,9 Μαχαίρι µε ράχη 2 0,6 Γλυφίδα 9 2,8 Κολόβωση 4 1,2 Οπέας 19 5,7 Σύνθετο εργαλείο 28 8,5 Σύνολο 329 100 Πίνακας 4. Οι τύποι των εργαλείων από τους Καρυώτες σε απόλυτο αριθμό και ποσοστό. Το μεγαλύτερο μέρος του λιθοτεχνικού συνόλου από τους Καρυώτες εντάσσεται στην τεχνολογική παράδοση της ΜΠΕ. Περιλαμβάνει πυρήνες και αποκρούσματα κατασκευασμένα με τη γραμμική ή την επαναλαμβανόμενη τεχνική Levallois καθώς και αιχμές κατασκευασμένες με τη συγκλίνουσα τεχνική Levallois. Η εικόνα από τους Καρυώτες διαφέρει από την εικόνα που αποκομίσαμε από τη μελέτη των λίθινων ευρημάτων από το Ακρωτήρι Δουκάτο, στο νοτιοδυτικό τμήμα της Λευκάδας, που επίσης ανήκει στη ΜΠΕ 98

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ (Εικ. 1).10 Από τους Καρυώτες απουσιάζουν ορισμένα διαγνωστικά εργαλεία που εντοπίζουμε στο Δουκάτο, όπως π.χ. τα χαρακτηριστικά ξέστρα με επεξεργασία τύπου Quina.11 Στους Καρυώτες, εκτός από τα ξέστρα που διαμορφώνονται πάνω σε μεγάλες ή/και επιμήκεις φολίδες Levallois, υπάρχει η τάση για κατασκευή οπέων ή ξέστρων με μυτερή απόληξη, χαρακτηριστικό που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ανήκει σε μια υστερότερη φάση, όπως και οι γλυφίδες και τα εργαλεία με ολική η μερική κολόβωση. Είναι αυτό άραγε στοιχείο λιθοτεχνίας της Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής (ΑΠΕ) που μας διαφεύγει μέσα στο 'παλίμψηστο' του δείγματος ή η τάση αυτή πρέπει να συνδεθεί με το είδος των δραστηριοτήτων που ανέπτυσσαν οι Μεσοπαλαιολιθικές ομάδες στον Κούλμο; Στο θέμα της σύγκρισης των δύο αυτών λιθοτεχνιών θα επανέλθουμε στο πλαίσιο της συγκριτικής παρουσίασης όλων των λιθοτεχνιών της Λευκάδας.12 Συζήτηση Με κριτήρια τεχνολογικά και μορφολογικά η συλλογή των ευρημάτων λαξευμένου λίθου από τους Καρυώτες κατατάσσεται σε δύο μεγάλες αρχαιολογικές υποδιαιρέσεις της πρώιμης ιστορίας του ανθρώπου, τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή και την Ανώτερη Παλαιολιθική Εποχή, ενώ δεν αποκλείεται ένα ή δύο πυρηνικά εργαλεία να ανήκουν και στην Κατώτερη Παλαιολιθική. Διαγνωστικά ευρήματα της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής απουσιάζουν από τα υπόλοιπα λιθοτεχνικά σύνολα της Λευκάδας.13 Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της επιφανειακής έρευνας του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου εντοπίσαμε στον Κυθρό, μια μικρή νησίδα νοτιοδυτικά του Μεγανησίου (Εικ. 1), έναν κοπέα κι ένα μεγάλο διπλό λιάνιστρο σε κερατόλιθο. Μαζί με το τριεδρικό εργαλείο από τους Καρυώτες ίσως να είναι σπαράγματα από πρώιμες επισκέψεις ανθρωπιδών στην περιοχή, προερχόμενα είτε από την Κατώτερη Παλαιολιθική είτε από μια τοπική εκδοχή 'Μουστέριας λιθοτεχνίας Αχελαίας παράδοσης'. 10 Dousougli 1999 Galanidou κ.ά. υπό ετοιμασία. Galanidou κ.ά. υπό έκδοση, όπου και συζήτηση για τα εργαλεία με αμφιπρόσωπη επεξεργασία από τον Ελλαδικό χώρο. 12 Ό.π. Galanidou κ.ά. υπό ετοιμασία. 13 Ό.π. 11 99

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Στη δυτική ηπειρωτική Ελλάδα μεγάλα κοπτικά εργαλεία με αμφιπρόσωπη επεξεργασία έχουν ανακαλυφθεί στον Κοκκινόπηλο, το Μεγάλο Καρβουνάρι και το Πλατιγυάλι Αστακού.14 Η τελευταία θέση έχει αποδώσει ένα επιφανειακό εύρημα για την προέλευση του οποίου λίγα πράγματα μας είναι γνωστά. Οι δύο πρώτες είναι υπαίθριες θέσεις σε αρχαίους υγρότοπους για τις οποίες η πιθανότητα εύρεσης αρχαιολογικών καταλοίπων κατά χώραν παραμένει ανοιχτό θέμα συζήτησης. Τα ευρήματα από το Μεγάλο Καρβουνάρι ανήκουν σε μια τεχνολογική παράδοση της ΜΠΕ που εμπεριέχει εργαλεία δουλεμένα αμφιπρόσωπα.15 Στον Κοκκινόπηλο τα εργαλεία με αμφιπρόσωπη επεξεργασία16 μπορούν να ανήκουν τόσο στην ύστερη Κατώτερη Παλαιολιθική όσο και στη Μέση Παλαιολιθική Εποχή.17 Στην σημαντική αυτή υπαίθρια θέση που βρίσκεται κοντά στις πηγές του Ποταμού Λούρου τα ερωτήματα της αρχαιολογικής συνάφειας και της ηλικίας των αρχαιολογικών καταλοίπων δεν έχουν ακόμα λάβει πειστική απάντηση. Πρόσφατες έρευνες και απόλυτες χρονολογήσεις τοποθετούν ορισμένους γεωλογικούς ορίζοντες του Κοκκινόπηλου μεταξύ 250 και 150 χιλιάδων ετών πριν από το παρόν και υποστηρίζουν την κατά χώραν εύρεση τεχνέργων σε αυτούς.18 Υπάρχει εντούτοις μια αναντιστοιχία μεταξύ των αρχαιολογικών και των γεωαρχαιολογικών δεδομένων η οποία εγείρει τρία ερωτήματα. Το πρώτο αφορά το αμφιπρόσωπο εργαλείο b της εικόνας 1019 το οποίο με κριτήρια μορφολογικά και τεχνολογικά φαίνεται ότι ανήκει στην κατηγορία των πρώιμων 'Keilmesser'. Tα Keilmesser εντοπίζονται σε λιθοτεχνικά σύνολα της ύστερης ΜΠΕ που εμπεριέχουν εργαλεία με αμφιπρόσωπη επεξεργασία από την Πορτογαλλία μέχρι τη Συροπαλαιστίνη αλλά επιχωριάζουν στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Χρονολογούνται πριν και μετά το πρώτο βαθυπαγετώδες της τελευταίας παγετώδους (Ισοτοπικό Στάδιο 4).20 Το δεύτερο ερώτημα αφορά το όριο μεταξύ Κατώτερης και Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής που παραμένει ερευνητικό ζητούμενο, αν και χαμηλής προτεραιότητας, και όχι δεδομένο. Όπως και στην υπόλοιπη Ευρασία έτσι και στη 14 15 16 17 18 19 20 Galanidou κ.ά. υπό έκδοση Papagianni 2000 Runnels και van Andel 1993 Tourloukis 2009. Galanidou κ.ά. υπό έκδοση. Όπ. π. Runnels και van Andel 1993 Tourloukis 2009. Otte 2010 Galanidou κ.α. υπό έκδοση Tourloukis κ.α. 2015. Όπ. π. εικ. 10, b. Jöris 2006, σελ. 301. 100

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ δυτική Ελλάδα το τέλος του Μέσου Πλειστοκαίνου δεν μπορεί να συνδέεται de facto με την αρχαιολογία της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής ή με την αρχαιολογία ανθρωπιδών που προηγήθηκαν εξελικτικά των Homo neanderthalensis.21 Χρήζει τεκμηρίωσης από κλειστά αρχαιολογικά σύνολα τα οποία δεν είναι μέχρι στιγμής διαθέσιμα. Πέρα από την αρχαιολογική ιδιόλεκτο για την περιοδολόγηση, το τρίτο ερώτημα είναι το ποιοι ήταν οι δημιουργοί των εργαλείων με αμφιπρόσωπη επεξεργασία. Στα τέλη του Μέσου Πλειστοκαίνου ενδεχομένως να ζούσαν συγχρόνως στη δυτική Ελλάδα και ομάδες πρώιμων Νεάντερταλ και ομάδες ύστερων Homo heidelbergensis, είδη που κατασκεύαζαν μεγάλα αμφιπρόσωπα εργαλεία. Στη συζήτηση της γεωχωρικής συνάφειας των ευρήματων από τον Κοκκινόπηλο κομβικής σημασίας είναι η χρήση των εννοιών 'γεωλογικώς κατά χώραν' και 'αρχαιολογικώς κατά χώραν'.22 Δεδομένου ότι οι Παλαιολιθικές ομάδες ανέπτυσσαν δραστηριότητα στις παρυφές ενός υγροτὀπου σε μια περιοχή με έντονη τεκτονική δραστηριότητα, η ηλικία του στρώματος που περιέχει τα ευρήματα, όσο αξιόπιστη κι αν είναι αυτή η ίδια, προσδιορίζει ατελώς την ηλικία κατασκευής και χρήσης των αμφιπρόσωπων εργαλείων. Ζητούμενο παραμένει η κατανόηση του πώς οι αλλαγές στο υδάτινο και χερσαίο τοπίο στο πέρασμα του χρόνου συνδέονται με τις διαδικασίες απόθεσης ή επαναπόθεσης των τεχνέργων στους γεωλογικούς ορίζοντες και κυρίως πώς συνδέονται με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η μερίδα του λέοντος της λιθοτεχνίας από τους Καρυώτες προέρχεται από την ΜΠΕ. Στην ηπειρωτική Ελλάδα τα ευρήματα της περιόδου χρονολογούνται από την τελευταία μεσοπαγετώδη εποχή, πριν από 126.000 χρόνια, μέχρι περίπου τα 40.000 χρόνια πριν από το παρόν, καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος του Ανώτερου Πλειστοκαίνου.23 Καθώς οι έρευνες πεδίου συνεχίζονται, δεν αποκλείεται η έναρξη της ΜΠΕ να μετατοπιστεί πιο πίσω στο χρόνο. Τα διαθέσιμα παλαιοανθρωπολογικά κατάλοιπα από τη νότια ηπειρωτική Ελλάδα συνδέουν την αρχαιολογία της περιόδου με τον Homo neanderthalensis.24 Το οστεολογικό δείγμα του είδους είναι εξαιρετικά μικρό και προέρχεται από τρία σπήλαια στη χερσόνησο της Μάνης: τα Καλαμάκια, το Απήδημα και το Λακωνίς 1. Σε αντιδιαστολή προς αυτό, το αρχαιολογικό δείγμα είναι πολύ μεγαλύτερο και εντοπίζεται στη νησιωτική και 21 22 23 24 Dennell κ.α. 2011. Tourloukis κ.α. 2015. Darlas 2007. Γαλανίδου & Ευστρατίου 2014, όπου και αναλυτική βιβλιογραφία. 101

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; ηπειρωτική Ελλάδα σε υπαίθριες θέσεις και καρστικά έγκοιλα που άλλοτε βρίσκονται στα πεδινά παράκτια τοπία και άλλοτε στα υψίπεδα των ορεινών της όγκων.25 Η συλλογή από τους Καρυώτες περιλαμβάνει λίγα μόνο τέχνεργα που δημιουργήθηκαν κατά την ΑΠΕ από τον Homo sapiens. Το δείγμα της περιόδου είναι τόσο μικρό και αποσπασματικό ώστε να περιορίζει μια πιο αναλυτική συζήτηση των τεχνολογικών ή άλλων χαρακτηριστικών της λιθοτεχνίας και της δραστηριότητας των ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων στους Καρυώτες. Τα διαθέσιμα στοιχεία επιτρέπουν όχι μόνο να προσθέσουμε ένα σημείο στον χάρτη της περιόδου στη βορειοανατολική Λευκάδα αλλά και να υπογραμμίσουμε τη διαχρονική σημασία που είχε η περιοχή αυτή για τους κυνηγούς/τροφοσυλλέκτες της Παλαιολιθικής Εποχής. Οι αρχαιολόγοι που πήραν τη σκυτάλη της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Λευκάδα από τον Κώστα και την Αγγέλικα Ντούζουγλη μάς πληροφορούν ότι, όποτε πραγματοποιείται ανασκαφή στους Καρυώτες για οικοδομικές, αρχαιολογικές ή άλλες εργασίες, έρχονται στο φως καινούργια ευρήματα λαξευμένου λίθου. Η μελέτη των ευρημάτων αυτών αναμένεται να βοηθήσει στην περαιτέρω κατανόηση της κατοίκησης στην περιοχή κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Στους Καρυώτες εντοπίζεται μια πολύ σημαντική σε έκταση και αριθμό ευρημάτων Παλαιολιθική θέση της Λευκάδας, κυριολεκτικά κάτω από την αρχαία Νήρικο. Οι Καρυώτες δεν είναι η μοναδική περιοχή με Παλαιολιθικά κατάλοιπα στη βόρεια Λευκάδα. Η αρχαιολογική σκαπάνη του Κώστα Ζάχου και της Αγγέλικας Ντούζουγλη στον περιβάλλοντα χώρο του σπηλαίου Χοιρότρυπα στη γειτονική Απόλπαινα, μόλις 3 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Κούλμου (Εικ. 1), έφερε στο φως λιθοτεχνία της ΜΠΕ η δημοσίευση της οποίας αναμένεται να φωτίσει αρκετές πτυχές της πρώιμης ιστορίας του νησιού.26 Και οι δύο αρχαιολογικές θέσεις αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου δικτύου τοποθεσιών όπου το αποτύπωμα δραστηριότητας ομάδων της ΜΠΕ είναι έντονο. Τα φυσιογεωγραφικά χαρακτηριστικά του τοπίου στον άξονα Λευκάδα Απόλπαινα Καρυώτες φαίνεται πως το έκαναν ιδιαίτερα ελκυστικό για τους κυνηγούς/τροφοσυλλέκτες. Το ομαλό ανάγλυφο σε συνδυασμό με χαμηλούς λόφους βρίσκεται σε αντίθεση με αυτό του υπόλοιπου νησιού, το οποίο χαρακτηρίζεται από ορεινούς όγκους με στενά οροπέδια και φαράγ25 26 Όπ. π. Galanidou 2014β. Ζάχος και Ντούζουγλη 2003, σελ. 23. 102

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ για στην ενδοχώρα και αλίμενες ακτές με απόκρημνους γκρεμούς στα δυτικά (Εικ. 1 και 3).27 Από τη σύγχρονη πόλη μέχρι τη δυτική Ακαρνανία στην περιοχή της Πλαγιάς, το τοπίο συνίσταται σε παράκτια ζώνη με πεδινές εκτάσεις και υγροβιότοπους που δημιουργούν τα αβαθή νερά της λιμνοθάλασσας και των τεναγών. Εδώ συναντάμε ένα πλούσιο βιογεωγραφικό ψηφιδωτό που το συνθέτουν υφάλμυροι υγρότοποι, θίνες, πλούσια υδρόβια βλάστηση, χερσαία πανίδα και ορνιθοπανίδα. Το ήπιο αυτό ανάγλυφο στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού οριοθετούν στα δυτικά οι όγκοι της Μεγάλης Ράχης και της Ζωοδόχου Πηγής με γεωλογικό υπόβαθρο τους ασβεστόλιθους του Παντοκράτορος (Εικ. 3).28 Στους όγκους αυτούς υπήρχαν σημεία θέασης και εποπτείας της γύρω περιοχής στα βόρεια, βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά, και στη ρίζα τους υπήρχαν καρστικά έγκοιλα που προσέφεραν καταφύγιο για εγκατάσταση και προστασία από τον καιρό και τους υπόλοιπους θηρευτές. Η ευρύτερη περιοχή διέθετε πυριτόλιθο καλής ποιότητας για την κατασκευή εργαλειακού εξοπλισμού. Οι δύο Παλαιολιθικές θέσεις στην βόρεια Λευκάδα, η πρώτη στους Καρυώτες και η δεύτερη μπροστά από το σπήλαιο Χοιρότρυπα συνδέονται με δραστηριότητα στην ύπαιθρο του νησιού, στον Κούλμο, και στα καρστικά έγκοιλα και τον περιβάλλοντα χώρο τους κοντά στην Απόλπαινα (Εικ. 1). Και οι δύο αυτές θέσεις, παρά την αρχική τους διαφοροποίηση ως προς το χώρο και το χαρακτήρα τους, εντοπίζονται σε αλλουβιακά ριπίδια. Η πρώτη βρίσκεται στο μικρότερο των Καρυωτών και η δεύτερη στο μεγαλύτερο ριπίδιο της πόλης της Λευκάδας. Παρά τις πιθανές διαφορές των δραστηριοτήτων των Παλαιολιθικών ομάδων στην ύπαιθρο και στον περιβάλλοντα χώρο ενός σπηλαίου, ο μηχανισμός απόθεσης αρχαιολογικού υλικού είναι κοινός. Διαφέρει από τον αποθετικό μηχανισμό που παρατηρείται στην τρίτη μεγάλη Παλαιολιθική θέση, στο Ακρωτήρι Δουκάτο, στο νοτιοδυτικό τμήμα του νησιού (Εικ. 1). Εδώ τα Παλαιολιθικά τέχνεργα βρίσκονται σε αποθέσεις ερυθρογής εντός μιας καρστικής λεκάνης. Είναι κατάλοιπα δραστηριότητας των Παλαιολιθικών ομάδων που λάμβανε χώρα σε υπαίθριο χώρο στις παρυφές ενός υδάτινου όγκου, εποχιακού ή μόνιμου. Η παρατήρηση των ομοιοτήτων και διαφορών από θέση σε θέση αναδεικνύει όχι μόνο τη σημασία της σύνθεσης αρχαιολογικής και γεωαρχαιολογικής παρατήρησης στο πεδίο αλλά και την ανάγκη ανάγνωσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς που 27 28 Όπ. π. Μπορνόβας 1964. Όπ. π. 103

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; αποτυπώνεται στην αρχαιολογική μαρτυρία, από τη γεωλογική συνάφεια και τις αποθετικές διαδικασίες που συνδέονται με τη μαρτυρία αυτή. Κατά τη διάρκεια του Πλειστοκαίνου και κατά τη ΜΠΕ, που μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα, ο χώρος, το περιβάλλον και οι ακτογραμμές της δυτικής Ελλάδας και των νησιών του Ιονίου πελάγους διέφεραν σημαντικά από τη σημερινή τους εικόνα. Για να κατανοήσουμε τις διαφορές στο τοπίο πρέπει πρώτα να σταθούμε στην κλιματική αλλαγή που τις καθόριζε. O Σέρβος αστροφυσικός Μ. Millankovitch πρότεινε ότι οι μεταβολές του κλίματος του Πλειστοκαίνου από παγετώδεις σε μεσοπαγετώδεις οφείλονται στη διασπορά και το ποσοστό της ηλιακής ακτινοβολίας που προσλαμβάνει η γη.29 Τα φαινόμενα αυτά οφείλονται στη γεωμετρία της γης και τον τρόπο που κινείται γύρω από τον ήλιο. Συγκεκριμένα, η εκκεντρότητα της Γης μεταβάλλεται από ελλειπτική σε κυκλική κάθε 100.000 χρόνια. Η κλίση του άξονα της Γης σε σχέση με το επίπεδο της τροχιάς της γύρω από τον ήλιο (γωνία εκλειπτικής) αλλάζει από 22ο σε 24ο κάθε 41.000 χρόνια. Επιπλέον παρατηρείται αλλαγή της θέσης του άξονα της γης ή μετάπτωση των ισημεριών, η οποία ολοκληρώνεται κάθε 19.000 με 23.000 χρόνια με συνέπεια την αύξηση ή μείωση των εποχιακών αλλαγών σε κάθε ημισφαίριο. Σους τρεις αυτούς κύκλους, γνωστούς και ως κύκλους του Millankovitch ήδη από την δεκαετία του 1930, απόδίδεται η δημιουργία και οι μεταβολές της ποσότητας καλυμμάτων πάγου στη γη. Πτώσεις της θερμοκρασίας και ιδιαίτερη ξηρασία παρατηρούνται κατά τις παγετώδεις περιόδους, που διαρκούν 100.000 χρόνια και αντιστοιχούν σε χαμηλά επίπεδα της θαλάσσιας στάθμης λόγω της δέσμευσης του νερού από τους ωκεανούς στους παγετώνες των πόλων. Το αντίστροφο φαινόμενο παρατηρείται κατά τις μεσοπαγετώδεις περιόδους, που έχουν διάρκεια 10.000 χρόνων. Τότε έχουμε αύξηση της θερμοκρασίας, λιώσιμο των πάγων και υψηλότερα επίπεδα της θαλάσσιας στάθμης. Αυτή η περιοδική αλλαγή στην κατανομή της χέρσου και της θάλασσας όχι μόνο επέφερε αλλαγές στο τοπίο και στους διαθέσιμους φυσικούς πόρους αλλά και επηρέαζε τον τρόπο ζωής και τις προσαρμογές των Παλαιολιθικών κοινοτήτων.30 Κατά τη διάρκεια των παγετωδών εποχών, όταν χαμήλωνε η θαλάσσια στάθμη, η Λευκάδα και πολλά από τα νησιά του Εσωτερικού Αρχιπελάγους του Ιονίου συνδέονταν με την απέναντι χέρσο, ενώ κατά την κορύφωση των μεσοπαγετωδών αποκτούσαν πάλι τη νησιωτική τους μορφή, περίπου όπως τη βλέ29 30 Millankovitch 1941. Flemming κ.ά. 2014. 104

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ πουμε σήμερα. Οι μεταβολές αυτές της θαλάσσιας στάθμης περιγράφονται με τον όρο ευστατισμός. Εκτός από τον ευστατισμό, στη σημερινή εικόνα των ακτογραμμών στην περιοχή του Ιονίου συνέβαλλαν ο τεκτονισμός και η ισοστασία.31 Αν και αποκαλείται νησί, η Λευκάδα χωρίζεται από την ηπειρωτική Ελλάδα από μία στενή και ρηχή λωρίδα θάλασσας. Κατ ουσίαν η Λευκάδα είναι οργανικό κομμάτι μιας ενότητας, γεωγραφικής, αρχαιολογικής και ιστορικής, που ενσωματώνει το Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου και τη δυτική Ακαρνανική ακτή. Τα θαλάσσια βάθη ανάμεσα στη βόρεια Λευκάδα και την Ακαρνανία, στη λιμνοθάλασσα και τα τενάγη, είναι μικρά έως πολύ μικρά εξίσου μικρή είναι και η απόσταση των δύο ακτών. Σε συνθήκες παγετώδους εποχής, όταν το νερό των ωκεανών κλειδωνόταν στους παγετώνες και η θαλάσσια στάθμη έπεφτε, ο πορθμός του Διαύλου ήταν χερσαία γέφυρα από και προς τη Λευκάδα. Νοτιότερα στον κόλπο του Δρεπάνου, παρότι τα βάθη μεγαλώνουν, δεν είναι τόσο μεγάλα ώστε να απομονώνουν τη Λευκάδα από το Μεγανήσι και τα υπόλοιπα μικρά νησιά του Εσωτερικού Αρχιπελάγους, και όλα μαζί τα σημερινά νησιά από την Ακαρνανική χέρσο. Ακόμη και στις συνθήκες της τρέχουσας μεσοπαγετώδους εποχής η λειτουργία του επονομαζόμενου «διαύλου» ως θαλασσίου δρόμου για τη διέλευση πλοίων γίνεται με ανθρώπινη επέμβαση η οποία δεν θα ξεκινήσει πριν τον 7ο αιώνα π.χ (Εικόνες 2 και 3). Η διατήρηση του αμφιγείου αυτού σήμερα απαιτεί μια διαρκή τεχνική επέμβαση. Επιπλέον, τα Παλαιολιθικά ευρήματα από τις επιφανειακές επισκοπήσεις της Γερμανικής αποστολής στην περιοχή της Πλαγιάς32 και του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Μεγανήσι, τη Θηλειά και τον Κυθρό33 και τα πορίσματα της μελέτης των Παλαιολιθικών συλλογών από τη Λευκάδα34 τεκμηριώνουν την υπόθεση ότι οι περιοχές αυτές αποτελούν μια ενότητα όχι μόνο ως προς τα φυσιογεωγραφικά χαρακτηριστικά αλλά και ως προς το Παλαιολιθικό της αποτύπωμα. Η υπόθεση αυτή προσεγγίζεται και μέσα από τη συνέργεια αρχαιολογίας και θαλάσσιας γεωφυσικής για τη χαρτογράφηση του καταποντισμένου 31 32 33 34 Lambeck και Purcell 2005 Sakellariou και Galanidou 2015. Κουρτέση-Φιλιππάκη προσ. επικ. 2014. Galanidou 2012 2014α 2015. Galanidou κ.ά. υπό ετοιμασία. 105

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; τοπίου του Εσωτερικού Αρχιπελάγους του Ιονίου το οποίο κάποτε αποτελούσε τη στεριά όπου ζούσαν οι κοινότητες των κυνηγών/τροφοσυλλεκτών.35 Η ολοκλήρωσή της αναμένεται να προσφέρει αξιόπιστες αναπαραστάσεις των παλαιοακτογραμμών, του αναγλύφου και των φυσικών πόρων, που βρίσκονται σήμερα στο βυθό κατά τα τελευταία διακόσιες χιλιάδες χρόνια.36 Συμπεράσματα Εν κατακλείδι, διαθέτουμε ένα σύνολο ευρημάτων λαξευμένου λίθου από τους Καρυώτες, που εμφανίζει ποικιλομορφία σε τεχνικές και εργαλειότυπους εντός της τεχνολογικής παράδοσης της ΜΠΕ. Το σύνολο αυτό περιλαμβάνει και στοιχεία που ενδεχομένως να συνδέονται με μια ύστερη Μεσοπαλαιολιθκή παράδοση (π.χ. ορισμένα λεπτοφυή εργαλεία) καθώς και με μια πρώιμη παράδοση της ίδιας περιόδου (π.χ. μεγάλοι πυρήνες και απόκρούσματα, λιάνιστρα και μεγάλα κοπτικά εργαλεία). Δείγματα της τελευταίας δεν συναντώνται σε άλλες αρχαιολογικές θέσεις του νησιού. Λιγοστά ευρήματα που κατατάσσονται στην ΑΠΕ είναι επίσης παρόντα. Επειδή η λιθοτεχνία από τους Καρυώτες, μολονότι ανεσκαμμένη, εντοπίστηκε σε δευτερογενή απόθεση, λειτουργεί ως ένα ανοιχτό σύνολο. Οποιαδήποτε απόπειρα περαιτέρω προσδιορισμού της ηλικίας των επιμέρους συνιστωσών της αποτελεί ένα αμφίβολο εγχείρημα. Σύμφωνα με στρωματογραφικές και γεωαρχαιολογικές παρατηρήσεις, τα Παλαιολιθικά ευρήματα από τους Καρυώτες μεταφέρθηκαν από την περιοχή ανάντι του δικτύου απορροής του υδροκρίτη. Η μεταφορά του υλικού αυτού συνέβη σε χρόνο πρότερο της Κλασικής Εποχής. Τα λαξευμένα αντικείμενα αποτέλεσαν στοιχεία του εδάφους πάνω στο οποίο έζησαν οι κάτοικοι της Αρχαίας Λευκάδας, έκτισαν τα σπίτια τους και έθαψαν τους νεκρούς τους. Και οι δύο ομάδες εντόπισαν και αξιοποίησαν με τα δικά τους κριτήρια τα πλεονεκτήματα της τοποθεσίας για τις ανάγκες της καθημερινότητας Ζαβιτσάνου κ.α. 2015. Η χαρτογράφηση πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστημίο Κρήτης σε συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών το καλοκαίρι του 2014. Χρηματοδοτήθηκε από το Honor Frost Foundation, Λονδίνο βλ. http://honorfrostfoundation.org/index.php/ exploring-the-submerged-caves-and-prehistoric-landscapes-of-the-inner-ionian-sea-archipelago/. H έρευνα αποτελεί μέρος μιας συντεταγμένης και πολυεπιστημονικής προσπάθειας να αναγνωριστούν τα υποθαλάσσια προϊστορικά τοπία ως οργανικό κομμάτι της Ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, βλ. Flemming κ.ά. 2014. 35 36 106

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ και του πολιτισμού τους. Η Παλαιολιθική θέση μαζί με την Αρχαία θέση συγκροτούν μαζί ένα σπάνιο παλίμψηστο στο «χειρόγραφο της γης», μέσα από το οποίο γεννιέται το αίτημα της διεπιστημονικής ανάγνωσης της Αρχαίας Νηρίκου. Η παρούσα μελέτη την προσέγγισε από τη σκοπιά της πρώιμης τεχνολογικής ιστορίας και της παλαιογεωγραφίας του νησιού. Θα ήταν ενδιαφέρον στο μέλλον να μελετηθεί και από τη σκοπιά της κλασικής αρχαιολογίας και των ερευνητικών εργαλείων της. Το Παλαιολιθικό σύνολο που ήρθε στο φως σε διάφορα σημεία στους Καρυώτες συγκροτεί ένα παλίμψηστο διαφορετικών τεχνικών και τεχνολογικών παραδόσεων της ΜΠΕ, και σε πολύ μικρότερο ποσοστό της ΑΠΕ. Καταδεικνύει την επαναλαμβανόμενη χρήση της βορειοανατολικής Λευκάδας, του υπόλοιπου νησιού, της Ακαρνανίας αλλά και του Μεγανησίου και του Κυθρού από τους προϊστορικούς κυνηγούς/τροφοσυλλέκτες. Όλη αυτή η περιοχή διέθετε ποικιλία φυσικών πόρων, λίθινες πρώτες ύλες, ανάγλυφο με εξαιρετικά σημεία θέασης του τοπίου, υγρότοπους και θηράματα, που την καθιστούσαν ιδιαίτερα ελκυστική στις Παλαιολιθικές κοινότητες. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, τα Παλαιολιθικά ευρήματα από τους Καρυώτες μάς δίνουν την αφορμή να ανοίξουμε τη συζήτηση για «το παρελθόν στο παρελθόν»37 για τον τρόπο, δηλαδή, που οι κάτοικοι της αρχαίας Νηρίκου αντιλαμβάνονταν τα προϊστορικά αντικείμενα. Η περίπτωση της Νηρίκου δεν αποτελεί μια τυπική περίπτωση ιστορικής συνέχειας στην κατοίκηση του χώρου, επανάχρησης αρχιτεκτονικών καταλοίπων ή ενσωμάτωσης παλαιότερης υλικής παραγωγής σε νέες ανάγκες. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες δείχνουν ότι οι κάτοικοι των Αρχαίων χρόνων θεωρούσαν τα Παλαιολιθικά ευρήματα ως φυσικά στοιχεία του εδάφους. Τέλος, η έρευνά μας απαντά σε κάποια ερωτήματα, ανοίγει όμως ακόμα περισσότερα. Οι απαντήσεις βρίσκονται σε αδιατάρακτα στρώματα μέσα στη γη της Λευκάδας και των νησιών του Εσωτερικού Αρχιπελάγους του Ιονίου αλλά και στο βυθό που χωρίζει το νησιωτικό αυτό σύμπλεγμα από την ηπειρωτική Ελλάδα Ευχαριστίες Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην Αγγέλικα Ντούζουγλη και τον Κώστα Ζάχο, διευθυντές αρχαιοτήτων, γιατί με μύησαν στην αρχαιολογία της Λευκάδας και μου εμπιστεύθηκαν τη μελέτη των Παλαιολιθικών ευρημάτων που 37 Bradley 2002. 107

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; αποκάλυψαν. Επίσης ευχαριστώ τη Μαρία Σταυροπούλου - Γάτση, διευθύντρια αρχαιοτήτων, και τη Βίβιαν Στάικου, συνοδοιπόρο στις Παλαιολιθικές αναζητήσεις στη δυτική Ελλάδα, οι οποίες διευκόλυναν τη μελέτη του υλικού και προσέφεραν πληροφορίες για τα αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως στους Καρυώτες τα τελευταία χρόνια. Ο Γιώργος Ηλιόπουλος, επίκουρος καθηγητής γεωλογίας και επί χρόνια συνεργάτης μου στο πεδίο, με βοήθησε να δω την αρχαιολογία της Λευκάδας μέσα από γεωαρχαιολογική οπτική γωνία η συμβολή του στην ολοκλήρωση της παρούσας έρευνας είναι πολύτιμη. Ευχαριστίες οφείλω στη Χριστίνα Παπούλια, υποψήφια διδάκτορα αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, για τη σημαντική συνδρομή της στην καταγραφή και μελέτη του υλικού, τη δημιουργία των πινάκων και την πρώτη σχεδίαση των ευρημάτων 9 και 51. Τα υπόλοιπα ευρήματα σχεδιάστηκαν και μελανώθηκαν με αρτιότητα από τη Νικολέτα Ντόλια. Ο Κωστής Πρασσάς υπομονετικά σχεδίασε και ξανασχεδίασε τους χάρτες. Η Βαρβάρα Γκιζά, αρχαιολόγος, και οι Βαρβάρα Μάλιου και Κατερίνα Σιώζου, αρχαιοφύλακες, φρόντισαν ώστε οι συνθήκες μελέτης του υλικού στο μουσείο της Λευκάδας και την αποθήκη της οδού Πεφανερωμένης να είναι ανθρώπινες και ζεστές. Ευχαριστίες τέλος οφείλω στην κ. Χαρά Παπαδάτου - Γιαννοπούλου για την εκδοτική επιμέλεια και την Ιώβεια υπομονή της κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του παρόντος τόμου. Η μελέτη χρηματοδοτήθηκε από το MacDonald Institute for Archaeological Research του Πανεπιστημίου του Cambridge και από τον Ειδικό Λογαριασμό Κονδυλίων Έρευνας του Πανεπιστημίου Κρήτης (Κ.Α. 3632). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bordes, F. 1961. Typologie du Paléolithique ancien et moyen. Publications de l'institut de Préhistoire de l'université de Bordeaux, Mémoire 1. Bordeaux: Delmas. Bradley, R., 2002. The Past in Prehistoric Societies. London & New York: Routledge. Darlas, A. 2007. Le Moustérien de Grèce à la lumière des récentes recherches. L Anthropologie 111(3): 346 366. 108

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Dennell, R.W., Martinón-Torres, M., και Bermúdez de Castro, J. 2011. Hominin variability, climatic instability and population demography in Middle Pleistocene Europe, Quaternary Science Reviews 30: 1511 1524. Dousougli, Α. 1999. Palaeolithic Leukas. Στο The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. Proceedings of the ICOPAG Conference, Ioannina, Bailey, G.N., Adam, E., Panagopoulou, E., Perlès, C., και Zachos, K. (επιμ.), Monograph of the British School at Athens 3: 288 292. London: British School at Athens. Flemming, N.C., Çağatay, M.N., Chiocci, F.L., Galanidou, N., Jöns, H. Lericolais, G., Missiaen, T., Moore, F., Rosentau A., Sakellariou, D., Skar, B., Stevenson, A., και Weerts, H. 2014. Land Beneath the Waves: Submerged landscapes and sea level change. A joint geosciences-humanities strategy for European Continental Shelf Prehistoric Research. Chu, N.C. and McDonough, N. (επιμ.), European Marine Board Position Paper 21. Ostend. Galanidou, N. 2012. Inner Ionian sea archipelago survey, Chronique des fouilles en ligne / AG Online, http://chronique.efa.gr/index.php/fiches/voir/2620/ Galanidou, N. 2014α. Inner Ionian sea archipelago: Archaeological survey. Στο Encyclopedia of Global Archaeology, Smith, C. (επιμ.), 3882 3888. New York: Springer. Galanidou, Ν. 2014β. Advances in the Palaeolithic and Mesolithic archaeology of Greece for the new millennium, Pharos 20(1): 1 40. Galanidou N. 2015. Seascape survey on the Inner Ionian Sea Archipelago. Στο Field Archaeology from Around the World. Ideas and Approaches, Carver, M., Gaydarska, B., και Monton-Subias, S. (επιμ.), 101 106. New York: Springer. Galanidou, N., Papoulia, C., και Ligkovanlis, S. υπό έκδοση. The Middle Palaeolithic bifacial tools from Megalo Karvounari. Στο Forsén, Β., Galanidou, N., και Tikkala, E. (επιμ.), Thesprotia Expedition IIII. Helsinki: Foundation of the Finish Institute at Athens. Galanidou, Ν., Iliopoulos, G. Papoulia, C. και Staikou, V. υπό ετοιμασία. The Palaeolithic settlement of Lefkas. Inizan, M.-L., Reduron-Ballinger, M., Roche, H., και Tixier, J. 1999. Technology and Terminology of Knapped Stone. Nanterre: CREP. Jöris, J., 2006. Bifacially backed knives (Keilmesser) in the Central European Middle Palaeolithic. Στο Axe Age, Acheulian Tool-making from Quarry to Discard, Goren-Inbar, N. και Sharon, G. (επιμ.), 287 310. London: Equinox Publishing Ltd. Lambeck, K. και Purcell, A. 2005. Sea-level change in the Mediterranean Sea since the LGM: model predictions for tectonically stable areas, Quaternary Science Reviews 24: 1969 1988. Millankovitch, Μ., 1941. Kanon der Erdbestrahlung und seine Anwendung auf das Eiszeitenproblem. Belgrade. Otte, M. 2010. Before Levallois, Quaternary International 223-224 (1): 273 280. 109

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΝΗΡΙΚΟ ΤΙ; Papagianni, D. 2000. Middle Palaeolithic occupation and technology in northwestern Greece: the evidence from open-air sites. British Archaeological Reports International Series 882. Oxford: Archaeopress. Runnels, C. και van Andel, T. 1993. A handaxe from Kokkinopilos, Epirus, and its implications for the Palaeolithic of Greece, Journal of Field Archaeology 20: 191 203. Sakellariou, D. και Galanidou, N. 2015. Pleistocene submerged landscapes and Palaeolithic archaeology in the tectonically active Aegean region. Στο Geology and Archaeology: Submerged Landscapes of the Continental Shelf, Harf, J., Bailey, G.N., και Lüth, F. (επιμ.), Geological Society, London, Special Publications 411, http://doi.org/10.1144/sp411.9. Tourloukis, V. 2009. New Bifaces from the Palaeolithic site of Kokkinopilos, Greece and their stratigraphic significance, Antiquity (Project Gallery) 83(320). Tourloukis, V., Karkanas, P. και Wallinga, J. 2015. Revisiting Kokkinopilos: Middle Pleistocene radiometric dates for stratified archaeological remains in Greece, Journal of Archaeological Science 57: 355-369. Walker, M.J.C., Johnsen, S., Rasmussen, S.O., Popp, T., Steffensen, J-P., Gibbard, P., Hoek, W., Lowe, J., Andrews,J., Bjorck, S., Cwynar, L.C., Hughen, K., Kershaw, P., Kromer, B., T. Litt, Lowe, D.J., Nakagawa, Τ., Newnham, R., και Schwander, J. 2009. Formal definition and dating of the GSSP (Global Stratotype Section and Point) for the base of the Holocene using the Greenland NGRIP ice core, and selected auxiliary records, Journal of Quaternary Science 24(1): 3 17. Walker, M.J.C., Gibbard, P.L., Berkelhammer, M., Bjorck, S., Cwynar, L.C., Fisher, D.A., Long, A.J., Lowe, J.J., Newnham, R.M., Rasmussen, S.O., και Weiss, H. 2014. Formal Subdivision of the Holocene Series/Epoch. Στο Strati 2013: First International Congress on Stratigraphy at the Cutting Edge of Stratigraphy, Rocha, R., Pais, J., Kullberg, J.C., και Finney, S. (επιμ.), 983 989. New York: Springer. Γαλανίδου, Ν. και Ευστρατίου, Ν. 2014. Νεάντερταλ στη Μακεδονία. Στο Εκατό Χρόνια Έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία 1912-2012, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 22-24 Νοεμβρίου 2012, Στεφανή, Ε., Μερούσης, Ν. και Δημουλά, Α. (επιμ.), 77 90. Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Ζαβιτσάνου, Α., Σακελλαρίου, Δ., Ρουσάκης, Γ., Γεωργίου, Π. και Γαλανίδου, Ν. 2015. Paleographic reconstruction of the Inner Ionian Sea during Late Pleistocene low sea level stands: Preliminary results. Proceedings of the 11th Panhellenic Symposium on Oceanography & Fisheries, Mytilene, Greece, 997 1000. Ζάχος, K. και Ντούζουγλη, Α. 2003. Λευκάδα. Ιστορική Αρχαιολογική Επισκόπηση μέσα από τα Εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού ΙΒ ΕΠΚΑ. Μουνδρέα-Αγραφιώτη, Α. 1996. Η λάξευση του λίθου στην παλαιολιθική εποχή. Τεχνικές και σταθερότυποι, Αρχαιολογία και Τέχνες 61: 17 26. 110

ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ Μπορνόβας, Ι.Μ. 1964. Η Γεωλογία της Νήσου Λευκάδος, Αθήνα, ΙΓΜΕ Γεωλογικαί και Γεωφυσικαί Μελέται Χ(1). Αθήνα: ΙΓΜΕ. Ντούζουγλη, A. και Ζάχος, K. 1994. Αρχαιολογικές Έρευνες στην Ήπειρο και τη Λευκάδα: 1989-1990, Ηπειρωτικά Χρονικά 31: 11 50. ABSTRACT Before ancient Nerikos, what? Palaeolithic finds from Karyotes Lefkas This paper presents the Palaeolithic chipped stone assemblage which came to light during excavations of the ancient city and the south cemetery of Lefkas by Angelika Douzougli. Special attention is given to the production technology and the tool types present. The vast majority of the artifacts has affinities with a Middle Palaeolithic technological tradition; a much smaller number has affinities with Upper Palaeolithic assemblages. The context of recovery and the mechanism of deposition are also addressed. The palaeogeographic features that attracted prehistoric hunter-gatherers to northeast Lefkas are discussed and compared with those in other parts of Lefkas where Palaeolithic sites occur. These finds are used as a starting-point to open a window to the past in the past. At Karyotes we observe the phenomenon of an archaeological palimpsest in the manuscript of the earth. The inhabitants of the Classical period lived and buried their dead in the area where Middle Palaeolithic communities had passed through. Each group identified and exploited the advantages of the area, on the basis of its own particular criteria, with regard to both the geomorphology and the natural resources available. Nerikos is not a typical case of historical continuity in the habitation of an area; nevertheless it invites a series of questions regarding the inhabitants of ancient times. The archaeological evidence suggests that the Classical community understood the abundant Palaeolithic finds as natural features of the land. 111

ISBN: 978-618-82060-2-1