11. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΝΕΑΣ ΑΓΧΙΑΛΟΥ Σκοπός των εφετινών άνασκαφών έτέθη ή άποκάλυψις τού τμήματος τής αρχαίας πόλεως περί την εν μέρει άναφανεΐσαν κατά τάς περυσινάς άνασκαφάς πλακόστρωτον λεωφόρον, τήν έκτεινομένην νοτιοανατολικώς τής μεγάλης βασιλικής Α, ήν ειχον παλαιότερον άποκαλύψει. Κατά τάς εφετινός άνασκαφάς ήδυνήθην νά ενεργήσω 1) την άποκάλυψιν τοΰ μεγάλου τμήματος τής λεωφόρου καί τον προσδιορισμόν τών εκατέρωθεν αυτής χτισμάτων 2) την συμπλήρωσιν τής έρεύνης των διαμερισμάτων τοϋ δεξιφ τής λεωφόρου μεγάλου λουτρού καί 3) τήν ερευνάν τών περιβόλων τής βασιλικής Α, εξ ών ήδυνήίίην νά προσδιορίσω τελείως τον μέγαν «εμβολον» άνατολικώς τής βασιλικής, δστι,ς ώδήγησεν ήμάς εις τήν άποκάλυψιν εκτεταμένου Νεκροταφείου, καί έν μέρει τούς λοιπούς περιβόλους αυτής. Α. Ή έρευνα της λεωφόρον και τών εκατέρωθεν αυτής κτιαμάτων (σχεδιογρ. εικ. 1). Ή λεωφόρος, επεστρωμένη διά κανονικώς τοποθετημένων πλακών εξ ερυθρωπού λίθου, εκτείνεται εις μήκος 60 μέτρων, έχει δέ πλάτος 3-3.40 μ. Τό άνασκαφέν τμήμα διακόπτεται υπό τής δημοσίας οδού Βόλου " Αλμυρού προχωρεί δέ στρεφόμενον δεξιφ, δεν κατέστη όμως δυνατόν εφέτος νά έρευνηθή λόγφ τής μεγάλης εις τό μέρος τούτο έπιχώσεως. Ή άνασκαφή τών εκατέρωθεν τής λεωφόρου χτισμάτων παρουσίασε πολλάς δυσκολίας, καθ δσον ταΰτα άφ ενός διεκόπτοντο υπό τής μνημονευθείσης δημοσίας δδοΰ Βόλου - 'Αλμυρού καί άφ ετέρου έξετείνοντο εις τον πέριξ τοϋ Μουσείου χώρον, άποτελοΰντα ήδη τον περίβολον αυτού. Εις τό σχεδιογράφημα, είκ. 1, διακρίνονται τά χτίσματα ταϋτα (τινά τών οποίων ήρεύνησα εξ ολοκλήρου εις άλλα δέ ήρκέσθην εις τον προσδιορισμόν τοΰ σχήματος αυτών, δι3 εκσκαφής τών θεμελίων των). Εις έν τών χτισμάτων τούτων άνεσύρθη πλήθος πήλινων αγγείων, ιδιαίτατα τεμάχια πίθων μέ εγχαράκτους γραμμικός διακοσμήσεις, λύχνοι παλαιοχριστιανικοί, σφραγίδες καί άλλα. Εις τό ανατολικόν τμήμα αυτού υπάρχει βαθύ εντός τετραγώνου περιβόλου φρέαρ, αριστερά δέ οχετός, συγκοινωνών διά πήλινων αποχετευτικών σωλήνων, δι3 ών διωχετεύετο τό ύδωρ εις τον μεγάλον οχετόν τής αρχαίας πόλεως. Ό οχετός οΰτος άνεφάνη βαίνων λοξώς ύπό τήν λεωφόρον καί διευθυ-
Γεωργίου Α. Σωτηρίου: Άνασκαφή Νέας Άγχιάλου ΙΟΟ Ιοο Ό θ 3 cb & Ε ίκ. 1. Χ ρ ισ τια ν ικά! Θεσσαλικα'ι Θ ήβαι (Ν. Ά γχίαλος). Κ άτοψ ις τής και το>ν εκατέρω θεν αυτής χτισμάτω ν.
134 Πρακτικά τής 'Αρχαιολογικής Εταιρείας 1955 νόμενος προφανώς προς τήν θάλασσαν μικρά τμήματα τοΰτου ειχον εύρεθή παρά τον δυτικόν περίβολον τής βασιλικής Α, χρησιμοποιηθέντα ως υπόνομος τής κωμοπόλεως. Εις τό άνασκαφέν ΰφ ημών τμήμα διωχετευοντο τά ΰδατα τών προσ- Εΐκ. 2. Λουτρόν τής βασιλικής Α τών χριστιανικών Θεσσαλικών Θηβών (Ν. Άγχιάλου). κτισμάτων, λεπτομέρειας δε τοϋ σχήματος και τών διαστάσεων τοΰ συμπλέγματος τοϋ μεγάλου δχετοϋ και τών αποχετευτικών σωλήνων θά δημοσιευσωμεν εις προσεχή έκθεσιν. Β.' Συμπλήρωαις τής έρεύνης τών διαμερισμάτων τοϋ δεξιά τής λεωφόρου λουτρού (σχεδιογρ. εικ. 2). Τό ελλιπώς άποκαλυφθέν παλαιότερον λουτρόν, άπέχον 60 μέτρα τής
Γεωργίου Α. Σωτηρίου: Άνασκαφή Νέας Άγχιάλου 135 βασιλικής Α και ευρισκόμενον σήμερον εντός τοϋ περιβόλου τοΰ Μουσείου, ήρευνήθη λεπτομερέστερον, ήλθον δε εις φώς τά διάφορα αυτοϋ διαμερίσματα, ώς δεικνύει τό ύπ άριθ. 2 σχεδιογράφημα. Εκτείνεται τοϋτο νοτίως και δυτικώς τοΰ περιγραφέντος εν ΑΕ 1929, σελ. 50 κ.έ. μετά διπλοΰ ύποκαύστου, άπεκαλυφθησαν δέ συνεχόμενοι εκατέρωθεν αυτοϋ μεμονωμένοι λουτήρες, τό frigidarium κα'ι εκτεταμένα διαμερίσματα τής Παλαίστρας (Γυμνάσιου, πλακόστρωτου διαμέρισμα μετά συνεχομένων αιθουσών), αριστερά δέ πιθανώτατα α ίθουσαι αναμονής, βιβλιοθήκη (;) κλπ. Αξιοσημείωτοι είναι οί άποκαλυφθέντες αγωγοί διοχετεΰσεως, έντέχνως διανεμημένοι εις τους λουτήρας πάντως ή ερμηνεία τοϋ άξιολογωτάτου τοΰτου λουτροϋ χρήζει ιδιαιτέρας μελέτης. Έκ των ευρημάτων (κεραμικών) φαίνεται δτι τό λουτρόν τοϋτο ανάγεται εις υστερο-ρωμαϊκούς ίσως χρόνους, χρησιμοποιηθέν μεταγενεστέρως και κατά την χριστιανικήν εποχήν καί περιορισθέν εις τά κυριώτερα αυτοϋ μέρη. Οί περίβολοι της βασιλικής καί ή άποκάλνψις νεκροταφείου (σχεδιογρ. εικ. 3). Ή κυριωτέρα έρευνα τής εφετινής άνασκαφής έγένετο εις τά περί τήν βασιλικήν Α μέρη, ή έπίχωσις τών οποίων ήτο μεγάλη, διό καί περιωρίσθην εις τήν τελείαν άποκάλυψιν τών άνατολικώς τής βασιλικής κτισμάτων καί τον έν μέρει προσδιορισμόν τών περιβόλων τών λοιπών πλευρών αυτής. Άνατολικώς τής βασιλικής άπεκαλϋφθη μέγας «έμβολος», ήτοι στοά σχηματιζομένη διά κιόνων καί τοίχων κατά τήν ανατολικήν πλευράν. Τό μήκος τής στοάς είναι 36 μ. τό δέ πλάτος άσυμμετρον άνευρέθησαν τεμάχια κυλινδρικών κορμών κιόνων καί λαμπρόν ιωνικόν κιονόκρανον, δηλωτικόν τής μεγαλοπρέπειας τής στοάς, ήτις έκ τών ευρημάτων δέν δΰναται ν άναπαρασταθή τελείως- οπωσδήποτε συνεδέετο κατά τινα τρόπον προς τους πλαγίους περιβόλους τής βασιλικής, δεξιά μέν άσυμμέτρως, αριστερά δέ συνεχομένη μετά προσκτισμάτων, πιθανώς κρηνών, ώς άποδεικνυουν οί άνευρεθέντες οχετοί. Ή μεγάλη περί τήν βασιλικήν έπίχωσις δέν έπέτρεψε τήν συνέχισιν τής έρευνης, ήτις έπιβάλλεται, καθ δσον εις τινα σημεία, άτινα ήδυνήθην νά ερευνήσω, ιδία τοϋ νοτίου περιβόλου, άπεκαλϋφθησαν θεμέλια κτισμάτων, συνεχομένων προς τήν βασιλικήν (κατά τήν ΝΑ. γωνίαν) καί μέγα πρόπυλον, έκτεινόμενον πέραν τοΰ πρόπυλου τής δυτικής πλευράς τής βασιλικής. Έξωθεν τοϋ σκευοφυλακείου ήρευνήθη αξιόλογος κρήνη μετά μαρμαροστρώτου δαπέδου. Ό περίβολος τής βόρειας πλευράς τής βασιλικής έμεινεν ανεξερεύνητος. Νεκροταφεΐον; Έκ τών σπουδαιοτέρων ευρημάτων τής έφετινής άνα-
136 Πρακτικά τής Αρχαιολογικής Εταιρείας 1955 σκαφής ήτο ή έξωθεν τοϋ δεξιού άκρου τής άνατολικώς τής βασιλικής στοάς αποκάλυψης εκτεταμένου νεκροταφείου, οΰτινος τμήματα μόνον άνέσκαψα τούτων έπεχείρησα την άναπαράστασιν διά τού άςιχιτέκτονος κ. Μουτσοπούλου (σχεδιογρ. είκ. 3). Το νεκροταφεΐον τούτο περιέχει οικογενειακούς τάφους και Είκ. 3. Οικογενειακοί τάφοι ιών Θεσσαλικών χριστιανικών Θηβών. μεμονωμένους καλυπτομένους διά πλακών' οί μεμονωμένοι τάφοι εύρίσκονται ά'νωθεν έπιχώσεων καί καλύπτονται ενίοτε και διά τεθραυσμένων αρχιτεκτονικών μελών, προερχομένων έκ τής βασιλικής, ενφ οί οικογενειακοί τάφοι είναι έκτισμένοι επί τού κανονικού δαπέδου" διακρίνομεν επομένως ταφάς δύο εποχών: τούς προ τής καταστροφής τής βασιλικής καί τούς μεμονωμένους μεταγενεστέρους, οΐτινες δμως δεν δύνανται νά χρονολογηθώσι πέρα τού 8ου αίώνος μ.χ., εποχής τής τελείας καταστροφής τής πόλεως. Ίδιάζοντα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τών οικογενειακών τάφων είναι ή ύπαρξις δυτικώς αυτών στήλης (ύψους 0,85 μ.) μετ αναγλύφου μεγάλου
Γεωργίου Α. Σωτηρίου: Άνασκαφή Νέας Άγχιάλου 137 σταυρού, έχούσης επί τής όίνω επιφάνειας αυτής τετράγωνον οπήν προ τής στήλης υπάρχει μαρμάρινη στρογγυλή λεκάνη (διάμ. 0.76 μ). Τά ανωτέρω είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα των νεκρικών εθίμων τής εποχής (τελέσεως νεκροδείπνων κ. ά.). Οί σκελετοί τάφων τινών διατηρούνται καλώς, έστραμμένοι προς άνατολάς, δεν περιεΐχον δέ οί τάφοι κτερίσματα πλήν πήλινων τινών παλαιοχριστιανικών λύχνων' έλάχισται επιγραφαι άνευρέθησαν, σπουδαιότερα τών οποίων είναι ή εγχάρακτος επί μαρμάρου επιγραφή : Μνη μόρων Γερμανού \ Διδασκάλου και Αλεξανδρίας δυναμένη νά χρονολογηθή εκ τής παλαιογραφίας της εις τον 6ον μ.χ. αιώνα. Άξιοσημείωτον είναι τό δνομα «διδασκάλου», εν φ εις τάς μέχρι τούδε άνευρεθείσας επιτύμβιους ή κτητορικάς έπιγραφάς, ένθα αναγράφονται ονόματα Κατηχητών ή σχολικών προσώπων, χαράσσεται δ δρος «παιδοτρίβης» ενταύθα ό δρος τού ^διδασκάλου» πιθανόν νά ενέχη διάφορον έννοιαν. Άναακαψή άστικοϋ οικήματος. Τελευταίαν μικράν άνασκαφήν ένήργησα εις θέσιν άπέχουσαν περί τά 50 μέτρα βορείως τής βασιλικής Α, ένθα είχεν άλλοτε άναφανή μικρόν τμήμα αστικού οικήματος άτυχώς σημαντικά τμήματα αυτού εκτείνονται εις έσχάτως δημιουργηθεΐσαν πλαγίαν οδόν τής κωμοπόλεως, Τά άποκαλυφθέντα έν τούτοις εφέτος μέρη τού οικήματος τούτου είναι αξιόλογα. Άπεκαλύφθη αυλή μετά προπύλου έκ δύο κυλινδρικών κιόνων άνευρεθέντων κατά τήν έρευναν, ως καί τμήμα πώρινου αρχαίου μετά ραβδώσεων κορμού κίονος, άξιολόγου κατά τούτο, δτι εκεί πλησίον πρέπει νά άναζητηθή τό μαρτυρούμενον άρχαϊον πανθεσσαλικόν ιερόν τής Δήμητρος καί Κόρης (δύο έτερα τμήματα έκ τής αυτής περίπου θέσεως έχω περισυλλέξει καί καταθέσει εις τό Μουσεϊον Ν. Άγχιάλου). Προ τής αυλής τού οικήματος άπεκαλύφτθη καλώς έκτισμένον φρέαρ, εκατέρωθεν δέ τής αυλής διαμερίσματα μη δυνάμενα νά έξακριβωθώσι, καθ δσον διακόπτονται υπό τής ανωτέρω μνημονευθείσης οδού. Αριστερά τούτων άνεφάνη τμήμα ετέρου οικήματος, διασταυρούμενοι δέ οχετοί διανέμουν εις τά οικήματα τό ύδωρ. Μεταγενέστεροι τέλος προσθήκαι άμελώς έκτισμέναι παρεμόρφωσαν τό άρχαϊον κτίσμα. Ή συστάς αυτή τών οικημάτων θά εκτείνεται ασφαλώς εις τήν περιοχήν αυτήν, δπου ειχεν άνασυρθή παλαιότερον μέγας πίθος ευρισκόμενος νύν κατά χώραν. ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΗΘΕΙΣΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ Τά ευρήματα τής ένεργηθείσης εφέτος εις εύρυτάτην κλίμακα άνασκα- φής έν Νέμ Άγχιάλφ ήσαν άφθονώτατα. Πλήν τών πολλών τεθραυσμένοον τμημάτων αρχιτεκτονικών καί διακοσμητικών μελών (θωρακίων κ ά.) συνελέ-
138 Πρακτικά τής Αρχαιολογικής Εταιρείας 1955 γησαν πήλινοι παλαιοχριστιανικοί λύχνοι καί σφραγίδες μετά σπανίων διακοσμήσεων, ενδιαφέροντα σιδηρά οικοδομικά καί θεριστικά εργαλεία, πολλά τεμάχια πίθων παντός σχήματος, ύάλινα δοχεία ακέραια καί εις τεμάχια, ιδιαιτέρως δε αξιόλογοι έπιγραφαί. Έκ τούτων άναφέρομεν τά σπουδαιότερα: 1. Έκ των Αρχιτεκτονικών καί διακοσμητικών μελών σπουδαιότερα είναι: ιωνικόν κιονόκρανου καλής τέχνης των αρχών τοϋ 5ου αιώνος, έκ τής άνασκαφείσης στοάς προ τής Α. πλευράς τής βασιλικής, δπερ έμνημονεΰσαμεν καί ανωτέρω, ως καί ακέραιον θωράκων μετά σταυρού τού 7ου αιώνος. 2. Έπιγραφαί: Άνευρέθησαν 3 χριστιανικοί καί πέντε έ'τεραι ρωμαϊκών χρόνων. Έκ τών χριστιανικών, πλήν τής άνευρεθείσης εις τό νεκροταφείου επιγραφής τοϋ «διδασκάλου», άνευρέθη καί έτέρα επιτύμβιος εγχάρακτος επί μαρμάρου έ'χουσα οϋτω: t Κοιμητηριον Καλοποδίου 5Α\ναγνίππον ιατρόν f f f. Διά τών δύο τούτων επιτύμβιων επιγραφών μανθάνομεν τό πρώτον έκ τών άνασκαφών τής παλαιοχριστιανικής πόλεως δύο έπαγγέλματα ή αξιώματα (διδασκάλου καί ιατρού). Σπουδαιότερα είναι ή πρώτη χριστιανική έπιγραφή ή άνευρεθεϊσα παρά την γωνίαν τής βασιλικής Β Ή έπιγραφή αΰτη είναι κτητορική καί άναγινώσκεται ούτω: Βουλησ(ε)ι Θ(εο)ϋ,Επιφάν(ιος)... " Αρχι(ερεύς) ευράμενος τά ο(κηνη μαρτύρων \) εκτισεν τη Θηβαίων (πόλει...) εοχηκώς υπουργόν Σ(τέφανον ;) τον ϋ ανμ(α)ο(τόν ;) 3Επαρχικόν κ(αίί) Έκ(κληοίαν;) Ή έπιγραφή, έγχάρακτος έπί κυανομέλανος μαρμάρου (σωζ. πλατ. 0.4δ μ., ΰψ. 0.025 μ. καί πάχ. 0.02 μ.), δεν διασορζεται έξ ολοκλήρου- αί σημειούμεναι συμπληρώσεις, τολμηροί ίσως, παρέχουν τήν πιθανότητα ΰπάρξεως εις τήν παλαιοχριστιανικήν ταύτην πόλιν μαρτυρικών τάφων. Αναγράφεται έν αυτή τό ό'νομα μή μαρτυρουμένου έν ταΐς πηγαΐς άρχιερέως (τοϋ Έπιφανίου), ίδρυτοΰ Εκκλησίας (Μαρτυρίου;) βοηθουμένου (έσχηκώς υπουργόν) υπό τοϋ Έπαρχικοΰ Στεφάνου είς θέσιν, δπου ευρε τά σκήνη πιθανώς αγίων. Κατά τάς έφετινάς άνασκαφάς τών περιβόλων τής βασιλικής Α άνευρέθησαν ούχΐ κατά χώραν καί αί κατωτέρω ρωμαϊκών χρόνων έπιγραφαί, χρησιμοποιηθεϊσαι, πιθανώς, ως οίκοδομήσιμον υλικόν. α) Τμήμα (0.50X0.67 μ.) έμμετρου επιγραφής κεχαραγμένης είς τό σωζόμενον μέρος τής tabula ansata:...λαμπα]<5ηφόρον \...ημενον ενκλεέστατον (ή)γλαϊσμένον \ πανστόρροις τρόποις... αιώνος δόμο).
Γεωργίου Α. Σωτηρίου : Άνασκαφή Νέας Άγχιάλου 139 β) Θραύσμα (0.49X0.10 μ.) ναϊδιοσχή μου άποκεκρουμένης κατά την έπίστεψιν τού γείσου: 'Ερμογένης Εϋνεικος. γ) Έτέρα ομοίως ναϊδιόσχημος (θραύσμα 0.41 Χ0.40 μ.): Κυναγος άρ... Δαμοτίωνος Δαμο... δ) Κοναρταρούφας \ χαΐρε (0.50X0.43 μ.). Τό όνομα τούτο πιθανώς προέρχεται εκ τού έξελληνισθέντος λατινικού Quartus Rufus. 3. Πήλινα καί ύάλινα ευρήματα. α) Λύχνοι παλαιοχριστιανικοί και σφραγίδες. Περισυνελέγησαν ακέραιοι κα'ι εις τμήματα περί τούς 20 πήλινοι λύχνοι συνήθους παλαιοχριστιανικού σχήματος. β) Όμοίως έκ των πήλινων σφραγίδων άξιολογωτάτη είναι ή κοσμουμένη δι αναγλύφου σταυρού έν τφ μέσφ, κάτωθεν τόξου, μέ τριπλήν βάσιν και εχουσα εις την παρυφήν έλικας, πτηνά και σταυρούς εντός κύκλων, γ) Ύάλινα δοχεία εύρεθέντα εις τούς τάφους εν τούτων ακέραιον. 4. Νομίαματα Σπουδαίαν συμβολήν διά την χρονολόγησιν των άνασκαφέντων μερών ενέχουν τά εύρεθέντα νομίσματα: τό έν ελληνικών χρόνων τού έτους 140 π. X. (Θεσσαλών), έτερον ρωμαϊκόν (Κομμόδου) και 10 χριστιανικά (Γαλερίου- Μαξιμιανού, Αναστασίου, Ιουστινιανού Α" και Ηρακλείου, καταταγέντα κατά παράκλησίν μου υπό τής κ. Βαρούχα). Έκ τών άνευρεθέντων νομισμάτων πιστούται δτι τά άνασκαφέντα μέρη δεν έχρησιμοποιήθησαν εις μέσο βυζαντινούς χρόνους. Θά χρησιμοποιήσωμεν ταύτα, ως και τά λοιπά ευρήματα, εις προσεχή έν τή Αρχαιολογική Έφημερίδι μελέτην. ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΣΩΤΗΡΙΟΥ