ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΤΜΗΜΑ : ΓΕΩΕΠΙΣΤΗΜΕΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΜΕΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ & ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΓΕΩΧΗΜΕΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΤΜΗΜΑ : ΓΕΩΕΠΙΣΤΗΜΕΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΜΕΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ & ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΓΕΩΧΗΜΕΙΑ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΟ Ν. ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΑ ΒΑΡΕΑ ΜΕΤΑΛΛΑ ΚΑΤΑΦΙΩΤΗ ΜΑΛΑΜΑΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ Σ. ΠΑΤΡΑ 2008

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 ΣΚΟΠΟΣ 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΦΥΣΙΚΟ & ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1. ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 9 1.1 Γεωμορφολογία 9 1.2 Γεωλογική Δομή 10 1.3 Χρήσεις Γης - Χλωρίδα 12 1.4 Ευαίσθητες Προστατευόμενες Περιοχές 14 2. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 14 2.1 Δημογραφικά Στοιχεία 14 2.2 Πηγές Ρύπανσης στο Ν. Χαλκιδικής 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 1. ΤΕΧΝΙΚΑ ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΒΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 19 1.1 Μεταλλευτικό Κέντρο ΒΑ Χαλκιδικής 19 1.1.1 Εισαγωγή 19 1.1.2 Ιστορικό 20 1.1.3 Κλιματικά Στοιχεία 24 1.1.4 Γεωλογικά Κοιτασματολογικά Χαρακτηριστικά της ΒΑ Χαλκιδικής 28 1.2 Μεταλλείο Μαντέμ Λάκκος, Μαύρες Πέτρες & Μεταλλευτικές Εγκαταστάσεις Στρατωνίου 30 1.2.1 Εισαγωγή 30 1.2.2 Κοιτασματολογικά Χαρακτηριστικά 31 1.2.3 Τεχνικά Χαρακτηριστικά του Μεταλλείου Μαντέμ Λάκκου- Μαύρων Πετρών 33 1.2.4 Απορρίμματα 37 1.3 Μεταλλείο Ολυμπιάδας 40 1.3.1 Εισαγωγή 40 1.3.2 Κοιτασματολογικά Χαρακτηριστικά 41 1.3.3 Τεχνικά Χαρακτηριστικά Μεταλλείου Ολυμπιάδας 42 1.3.4 Απορρίμματα 45

1.4 Δημόσιο Μεταλλείο Βαρβάρας 47 1.4.1 Εισαγωγή 47 1.4.2 Κοιτασματολογικά Χαρακτηριστικά 48 1.4.3 Τεχνικά Χαρακτηριστικά του Μεταλλείου 49 1.5 Μεταλλείο Μαγγανίου Πιάβιτσας 50 1.5.1 Εισαγωγή 50 1.5.2 Κοιτασματολογικά Χαρακτηριστικά 50 1.5.3 Τεχνικά Χαρακτηριστικά Μεταλλείου 52 1.6 Μεταλλουργικά Απορρίμματα (Σκουριές) 53 1.6.1 Μεταλλουργικά Απορρίμματα 53 1.6.2 Θέσεις αποθέσεων Σκουριών - Ποσοτικοποίηση 54 2. ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 57 2.1 Εισαγωγή 57 2.2 Παρούσα κατάσταση του περιβάλλοντος - Μεταλλείο Μαύρες Πέτρες- Μαντέμ Λάκκος 58 2.2.1 Υδάτινοι Πόροι 58 2.2.1.1 Επιφανειακά Νερά - Υδρολογία περιοχής Στρατωνίου 58 2.2.1.2 Υπόγεια Νερά - Υδρογεωλογία περιοχής Στρατωνίου 60 2.2.1.3 Ποιότητα Επιφανειακών Νερών & Υπόγειων Νερών 61 2.2.1.4 Συμπεράσματα 63 2.2.2 Ανάγλυφο-Έδαφος και φυτικά-ζωικά υποσυστήματα 64 2.2.3 Πολιτισμικό περιβάλλον 64 2.2.4 Καταγραφή στερεών μεταλλευτικών καταλοίπων που αποτελούν δυνητικές πηγές υποβάθμισης του περιβάλλοντος 64 2.3 Παρούσα Κατάσταση Περιβάλλοντος - Ολυμπιάδα 69 2.3.1 Υδάτινοι Πόροι 69 2.3.1.1 Επιφανειακά νερά 69 2.3.1.2 Υπόγεια Νερά 69 2.3.1.3 Υδροχημική σύσταση των επιφανειακών και υπόγειων νερών 69 2.3.1.4 Συμπεράσματα 71 2.3.2 Έδαφος 71 2.3.3 Ανάγλυφο Έδαφος και Φυτικά Ζωικά Υποσυστήματα 72 2.3.4 Πολιτισμικό περιβάλλον 72 2.3.5 Συμπεράσματα 73 2.4 Παρούσα Κατάσταση Περιβάλλοντος Δημόσιο Μεταλλείο Βαρβάρας 74 2.4.1 Φυσικό και Ανθρωπογενές περιβάλλον 74 2.4.2 Συμπεράσματα 75

2.5 Παρούσα Κατάσταση Περιβάλλοντος Μεταλλείο Πιάβιτσας 76 2.5.1 Απορρίμματα 76 2.5.2 Υδάτινοι Πόροι 77 2.5.2.1 Επιφανειακά Νερά - Υδρολογία 77 2.5.2.2 Υπόγεια Νερά - Υδρογεωλογία 78 2.5.2.3 Ποιότητα Επιφανειακών και Υπόγειων Υδάτων 78 2.5.3 Ανάγλυφο - Έδαφος και Φυτικά-Ζωικά Υποσυστήματα 79 2.5.4 Πολιτισμικό Περιβάλλον 80 2.5.5 Συμπεράσματα Προτάσεις 81 2.6 Παρούσα κατάσταση του θαλάσσιου περιβάλλοντος 82 3. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ 84 3.1 Σχέδιο Αποκατάστασης 84 3.2 Προτεινόμενα Μέτρα 85 3.3 Εργασίες αποκατάστασης 86 3.4 Συμπεράσματα 90 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ: ΧΥΤΗΡΙΟ ΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΜΟΛΥΒΔΟΥ 1. ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ 91 1.1 Εισαγωγή 91 1.2 Κλιματολογικά στοιχεία 91 1.3 Περιγραφή της δραστηριότητας 92 1.4 Επεξεργασία Παραγόμενων Αποβλήτων 96 2. ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ 103 2.1 Εισαγωγή 103 2.2 Επιπτώσεις της μονάδας στην ατμόσφαιρα 103 2.3 Επιπτώσεις της μονάδας στην υδρόσφαιρα 105 2.4 Μορφολογία Ζωικά & Φυτικά υποσυστήματα 106 2.5 Πολιτισμικό περιβάλλον 106 3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ: ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ 1. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΣΤΟ Ν. ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 108 1.1 Εισαγωγή 108 1.2 Γεωθερμικό Πεδίο, Περιοχή Ελαιοχωρίων-Πετραλώνων 109 1.2.1 Γεωλογικά και Υδρολογικά Στοιχεία 109 1.2.2 Γεωθερμικά Στοιχεία 110

2. ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 112 3. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 117 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 118 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 120 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 121

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΣΕΛ Πίνακας Α.1 Χρήση Εδαφικών Πόρων Στο Ν. Χαλκιδικής 13 Πίνακας Α.2 Αναλυτικά Στοιχεία των ΟΤΑ του Ν. Χαλκιδικής 16 Πίνακας Β.1 Μετεωρολογικά Δεδομένα Σταθμού Αρναίας Περίοδος 1978-2001 25 Πίνακας Β.2 Σταθμός Αρναίας Συχνότητα Ισχύος και Κατευθύνσεις Ανέμων 27 Πίνακας Β.3 Γεωλογικά Αποθέματα Στρατωνίου 32 Πίνακας Β.4 Μεταλλευτικά Αποθέματα Στρατωνίου 32 Πίνακας Β.5 Εξορυχθείσες ποσότητες Μεταλλεύματος και Στείρων την Περίοδο 1008-2001 από τα Μεταλλεία Μαύρων Πετρών & Μαντέμ Λάκκου 36 Πίνακας Β.6 Χημικές Αναλύσεις Τελμάτων Στρατωνίου 38 Πίνακας Β.7 Γεωλογικά & Μεταλλευτικά Αποθέματα Κοιτάσματος Ολυμπιάδας 41 Πίνακας Β.8 Χημικές Αναλύσεις του Χρυσοφόρου Σιδηροπυρίτη Ολυμπιάδας 43 Πίνακας Β.9 Χημικές Αναλύσεις Τελμάτων Ολυμπιάδας 46 Πίνακας Β.10 Συγκεντρωτικά Γεωχημικά Μεγέθη των περιοχών Βαρβάρας- Πιάβιτσας-Μαντέμ Λάκκου-Μπασδέκ Λάκκου-Ολυμπιάδας-Ζέπκου 51 Πίνακας Β.11 Χημικές Αναλύσεις Τελμάτων Μεταλλουργικών Απορριμμάτων (σκουριών) ΒΑ Χαλκιδικής 54 Πίνακας Β.12 Φυσικά Χαρακτηριστικά φρύγματος Σιδηροπυρίτη 67 Πίνακας Β.13 Μέση Χημική Σύσταση στα Φρύγματα Σιδηροπυρίτη 67 Πίνακας Β.14 Συμπυκνώματα & Ενδιάμεσα Mn/μεταλλεύματα Εναποτεθειμένα στους σωρούς του μεταλλείου Πιάβιτσας 76 Πίνακας Β.15 Χημικές Αναλύσεις Μαγγανιούχων Απορριμμάτων Πιάβιτσας 76 Πίνακας Β.16 Υδροχημική Σύσταση Επιφανειακών & Υπόγειων νερών στην περιοχή ΠΙάβιτσας 79 Πίνακας Β.17 Συγκεντρώσεις Βαρέων Μετάλλων σε Επιφανειακά Ιζήματα 82

Πίνακας Γ.1 Κατάσταση μηχανημάτων Παραγωγικής Διαδικασίας 101 Πίνακας Γ.2 Κατάσταση μηχανημάτων Προστασίας Περιβάλλοντος 101 Πίνακας Δ.1 Συγκριτικά Στοιχεία Β και Αs των Εδαφών για τα Έτη 2005-2006 στην Περιοχή Ν. Τρίγλιας 113 Πίνακας Δ.2 Συγκριτικά Στοιχεία Β και Αs των Εδαφών για τα Έτη 2005-2006 στην Περιοχή Πετραλώνων 114 Πίνακας Δ.3 Συγκριτικά Αποτελέσματα των Αναλύσεων Φύλλων και Καρπών για τα Έτη 2005-2006 στην περιοχή Ν. Τρίγλιας και Πετραλώνων 115 Πίνακας Δ.4 Σχετική Αντοχή καλλιεργειών Σταφυλιού και Ελιάς στο Β 115

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΙΚΟΝΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΣΕΛ Εικόνα 1 Τρόποι μεταφοράς βαρέων μετάλλων στον άνθρωπο 2 Εικόνα Α.1 Δορυφορική Εικόνα Ν. Χαλκιδικής 9 Εικόνα Α.2 Κύριοι κλάδοι υδρογραφικού δικτύου του Ν. Χαλκιδικής 10 Εικόνα Α.3 Γεωλογικός χάρτης Ν. Χαλκιδικής 11 Εικόνα Α.4 Απεικόνιση των Εδαφικών Πόρων σε % στο Ν. Χαλκιδικής 13 Εικόνα Α.5 Χάρτης Διοικητικής Διαίρεσης Ν. Χαλκιδικής με το νόμο 15 «Καποδίστρια» Εικόνα Β.1 Μεταλλευτική Δραστηριότητα ΒΑ Χαλκιδική Θέσεις Μεταλλείων 19 Εικόνα Β.2 Μέσες τιμές της Θερμοκρασίας του Σταθμού Αρναίας 25 Εικόνα Β.3 Μέσες τιμές του ύψους βροχής του Σταθμού Αρναίας 26 Εικόνα Β.4 Μέσες τιμές της σχετικής υγρασίας του Σταθμού Αρναίας 26 Εικόνα Β.5 Μέσες τιμές της εξάτμισης του Σταθμού Αρναίας 27 Εικόνα Β.6 Γεωλογικός Χάρτης ΒΑ Χαλκιδικής 28 Εικόνα Β.7 Γενική Διάταξη των Μεταλλευτικών Εγκαταστάσεων Στρατωνίου 30 Εικόνα Β.8 Σχηματικό διάγραμμα κύριων φάσεων εργασιών Μεταλλευτικές 33 Εγκαταστάσεις Στρατωνίου Εικόνα Β.9,10 Ανάχωμα Καρακόλι και Λίμνες Σεβαλιέ 34 Εικόνα Β.11 Μεταλλευτικές Εγκαταστάσεις Ολυμπιάδας 40 Εικόνα Β.12 Χώρος Απόθεσης Χρυσοφόρου Σιδηροπυρίτη στη Λεκάνη Ολυμπιάδας 44 Εικόνα Β.13 Σχηματικό Διάγραμμα Ροής των κύριων φάσεων εργασιών που λαμβάνουν χώρα στις Μεταλλευτικές Εγκαταστάσεις Ολυμπιάδας 45 Εικόνα Β.14 Σκουριές στις Μαύρες Πέτρες ανατολικά της Στρατονίκης 55 Εικόνα Β.15 Σημαντικές ποσότητες σκουριών στο Μπαξίνα ρέμα στα ΝΔ όρια της λεκάνης Ολυμπιάδας 56 Εικόνα Β.16 Καλυμμένοι σωροί συμπυκνώματος Σιδηροπυρίτη. Πλατεία Καρρά 66 Εικόνα Β.17 Απορρίμματα χειροδιαλογής σχηματίζουν αναβαθμίδα στη νότια πλευρά του μεταλλείου Βαρβάρας 74

Εικόνα Β.18 Ενδιάμεσα προϊόντα εμπλουτισμού στην Πιάβιτσα 77 Εικόνα Γ.1 Θέση Χυτηρίου Ανάκτησης Μολύβδου 92 Εικόνα Γ.2 Σκαρίφημα διαγράμματος ροής αερολύματος 97 Εικόνα Γ.3 Διάγραμμα ροής παραγωγικής διαδικασίας Χυτηρίου Μολύβδου 102 Εικόνα Γ.4,5 Μονάδα Επεξεργασίας Μολύβδου 105 Εικόνα Δ.1 Χάρτης Ν. Χαλκιδικής με τις θέσεις γεωθερμικού ενδιαφέροντος 108

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας σκοπό έχει τη μελέτη των περιβαλλοντικών προβλημάτων όπου υπάρχουν στο Ν. Χαλκιδικής λόγω βαρέων μετάλλων και να προτείνει λύσεις αντιμετώπισης τους. Σίγουρα ο Ν. Χαλκιδικής δεν αναγνωρίζεται για την έντονη βιομηχανική δραστηριότητα αλλά αποτελεί σημαντικό μεταλλευτικό κέντρο με έντονη την εξορυκτική δράση. Επομένως ειδικότερος στόχος της διπλωματικής εργασίας είναι να γίνει εκτίμηση των περιβαλλοντικών συνθηκών του Νομού Χαλκιδικής όσον αφορά τα βαρέα μέταλλα με κύριο στόχο την ευαισθητοποιήση κάθε αναπτυσσόμενης δραστηριότητας σε θέματα περιβάλλοντος και βιώσιμη ανάπτυξη. Μόνο με την απόκτηση της περιβαλλοντικής συνείδησης, η βιομηχανική ανάπτυξη συμβαδίζει με την ποιότητα ζωής. Θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου για την βοήθεια του στον επιβλέποντα καθηγητή κ. Σωτήριο Βαρνάβα υπεύθυνο της κατεύθυνσης Περιβαλλοντική και Θαλάσσια Γεωχημεία του μεταπτυχιακού προγράμματος ειδίκευσης Γεωεπιστήμες και Περιβάλλον. Επίσης σημαντικό ρόλο στην καθοδήγηση και στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας κατέχει και ο καθηγητής μου κ. Ιωάννης Καλαβρουζιώτης, τον οποίο ευχαριστώ πολύ. Τέλος θέλω να ευχαρηστίσω και τον προϊστάμενο του τμήματος περιβάλλοντος της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Χαλκιδικής κ. Γεώργιο Πεύκο Χημικό και των υπάλληλο του τμήματος, κ. Ιωακείμ Κοτσερίδη Περιβαλλοντολόγο, τον Γεωλόγο κ. Αθανάσιο Ξεφτέρη υπέυθυνο του τμήματος Διέυθυνση Υδατικών Πόρων της Νομαρχίας Αυτοδιοίκησης Χαλκιδικής κ. και τέλος στο στέλεχος της εταιρείας των μεταλλείων κ. Βηθλεέμ Γαζέα Μεταλλειολόγο Μηχανικό. Επιπλέον σημαντική βοήθεια δόθηκε και από τον Γεωλόγο κ. Νίκο Βεράνη. 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ένα τέταρτο περίπου του φλοιού της γης αποτελείται από μέταλλα. Εκείνα τα οποία έχουν ειδικό βάρος μεγαλύτερο από εκείνο του σιδήρου όπως ο χαλκός, ο μόλυβδος, το χρώμιο, το κάδμιο, ο ψευδάργυρος κ.ά., καλούνται Βαρέα Μέταλλα. Τα βαρέα μέταλλα θεωρούνται από τους πιο επικίνδυνους ρύπους του περιβάλλοντος και αυτό επειδή τα βαρέα μέταλλα και οι ενώσεις τους σε αντίθεση με τις οργανικές τοξικές ουσίες δεν αποικοδομούνται, εισέρχονται απλώς σε κάποιο μικρό ή μεγάλο βιογεωχημικό κύκλο και παραμένουν στο περιβάλλον για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα τοξικά μέταλλα έχουν την ιδιότητα να εισέρχονται στους διάφορους βιοχημικούς κύκλους και να συσσωρεύονται σε ζώντες οργανισμούς (άνθρωπο, φυτά, ζώα), προκαλώντας έτσι διαταραχές στις βιολογικές δράσεις, χρόνιες βλάβες ή ακόμη και το θάνατο. Στην Εικόνα 1. παριστάνονται οι σπουδαιότεροι τρόποι διακίνησης με τους οποίους καταλήγουν τα βαρέα μέταλλα και άλλα τοξικά στοιχεία στον άνθρωπο. Απελευθέρωση μετάλλων στο περιβάλλον Οι κυριότερες πηγές των μετάλλων στο περιβάλλον είναι η γεωλογική αποσάθρωση, η επεξεργασία των μετάλλων και ο εμπλουτισμός των μεταλλευμάτων, η χρησιμοποίηση των μετάλλων και των ενώσεων τους, η απόπλυση μετάλλων από τα σκουπίδια και τα στερεά απόβλητα βιομηχανιών και οι εκκρίσεις του ανθρώπου και των ζώων. Εικόνα 1: Τρόποι μεταφοράς βαρέων μετάλλων στον άνθρωπο 2

Οι βιομηχανικές δραστηριότητες απελευθερώνουν συγκεντρώσεις μετάλλων στον αέρα. Ιδιαίτερα η εξόρυξη και επεξεργασία των μετάλλων μολύνουν την ατμόσφαιρα σε μεγάλο βαθμό. Βέβαια δεν επιτρέπεται να παραληφθεί ότι σε ορισμένες περιοχές, ιδιαίτερες πηγές μόλυνσης της ατμόσφαιρας με τοξικά μέταλλα είναι τα γεωθερμικά πεδία και οι ηφαιστειακές εκρήξεις. Από τη άλλη και η εξόρυξη και ο εμπλουτισμός των μετάλλων σε μεταλλευτικές περιοχές οδηγεί στον εμπλουτισμό του εδάφους σε μέταλλα. Για παράδειγμα, η επεξεργασία θειούχων ορυκτών οδηγεί, στην απελευθέρωση Αu, Αg, Cu, Ζn, Ρb, Sn και W. Η επεξεργασία περιλαμβάνει κονιοποίηση και επίπλευση καθώς και τη δημιουργία πολύ πλούσιου σε μέταλλα υπολείμματος (Sludge). Η απόπλυση της περιοχής με τα νερά της βροχής δημιουργεί πρόβλημα ρύπανσης σε μεγάλες εκτάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μόλυνσης του εδάφους από μέταλλα που προέρχονται από βιομηχανική επεξεργασία κοιτασμάτων αποτελεί η περίπτωση της νοτιοδυτικής Αγγλίας όπου για πολλούς αιώνες γίνεται εξόρυξη χαλκού και κασσίτερου. Ανάλογα παραδείγματα μόλυνσης των νερών και του εδάφους από μεταλλευτικές δραστηριότητες αναφέρονται από πολλές περιοχές του κόσμου (π.χ. Η.Π.Α., Αυστραλία, Ιαπωνία, Γερμανία, Πολωνία, κ.α.). Επιπτώσεις Πολλά βαρέα μέταλλα (σε υπερεπάρκεια) και τοξικά στοιχεία μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα υγείας όταν η απορρόφηση τους υπερβεί ορισμένα όρια π.χ. το Cd το οποίο προκαλεί δυσλειτουργία των νεφρών όταν η συγκέντρωση του στα επινεφρίδια υπερβεί τα 200 mg/kgr, ο Pb που μπορεί να προκαλέσει διανοητική βλάβη σε νέα παιδιά, ο υδράργυρος που μπορεί να προκαλέσει σοβαρές επιπτώσεις στο νευρικό σύστημα, τερατογενέσεις, μεταλλάξεις, καρκινογένεση κ.λ.π. (Alloway et al 1995). Αντίθετα η έλλειψη ορισμένων βαρέων μετάλλων όπως π.χ. του ψευδαργύρου προκαλεί δερματοπάθειες, αύξηση καρκινογένεσης, ανεπάρκεια στο ανοσοποιητικό σύστημα, καρδιαγγειακές παθήσεις, προβλήματα στο γεννητικό σύστημα καθώς και τερατογενέσεις στα ζώα και στον άνθρωπο. Παρακάτω ακολουθούν τα σημαντικότερα βαρέα μέταλλα όπου συναντάμε στο νομό Χαλκιδικής και οι επιπτώσεις τους στην υγεία του ανθρώπου. 3

Σίδηρος (Fe): Ανεπιθύμητο στοιχείο, με ανώτατο επιτρεπτό όριο τα 200 και ενδεικτικό τα 50 μg/l. Σε πολύ μεγάλες συγκεντρώσεις στο πόσιμο νερό προκαλεί τοξική δράση στο κυκλοφορικό και στο ήπαρ. Μπορεί να παρουσιαστούν εμετοί, διάρροιες και κολικοειδή άλγη. Επίσης επηρεάζει το νευρικό σύστημα με σπασμούς και κώμα (Hourdakis 1996).Ο σίδηρος όμως, όχι μόνο είναι ελάχιστα τοξικός, αλλά και λόγω της ιδιομορφίας του μεταβολισμού του, δύσκολα συγκεντρώνεται στους ζωικούς οργανισμούς. Μαγγάνιο (Mn): Ανεπιθύμητο και ευκίνητο στοιχείο, με ανώτατο επιτρεπτό όριο τα 50 και ενδεικτικό τα 20 μg/l. Απαντάται στη φύση με τη μορφή δισθενούς, τρισθενούς και τετρασθενούς στοιχείου. Η πλέον αφομοιώσιμη μορφή είναι το δισθενές μαγγάνιο και λιγότερο το τρισθενές, η δε αφομοίωση του από τον οργανισμό σχετίζεται στενά με το pη. Το μαγγάνιο είναι απαραίτητο στον οργανισμό ιχνοστοιχείο και συμμετέχει σε ενζυμικές αντιδράσεις. Απορροφάται από το έντερο και εναποθηκεύεται στους νεφρούς, στο ήπαρ, στα οστά και σε μικρές συγκεντρώσεις στον εγκέφαλο. Απεκκρίνεται από την γαστρεντερική οδό δια μέσου της χολής. Αυξημένες συγκεντρώσεις στα πόσιμα νερά μπορεί να προκαλέσουν, πονοκεφάλους, αδυναμία, υπερευαισθησία, αϋπνία, νοητικές διαταραχές και ψυχώσεις. Επίσης νευρολογικές διαταραχές όπως η νόσος του Parkinson. Χαρακτηριστικό είναι το βάδισμα με το σώμα να γέρνει προς τα εμπρός. Χαλκός (Cu): Ανεπιθύμητο στοιχείο, με ενδεικτικό όριο τα 100 μg/l στην έξοδο των εγκαταστάσεων αντλήσεως ή 3.000 μg/l μετά από 12 ώρες ηρεμίας στις σωληνώσεις και στο σημείο της θέσεως του στη διάθεση του καταναλωτή. Βασικό στοιχείο του μεταβολισμού και σε πολύ μεγάλες όμως συγκεντρώσεις είναι ένα από τα τοξικά βαρέα μέταλλα. Απορροφάται από το γαστρεντερικό σύστημα και μπορεί να προκαλέσει διάφορες διαταραχές στην υγεία του ανθρώπου (π.χ. αιματολογικές). Ψευδάργυρος (Ζn): Ανεπιθύμητο στοιχείο με ενδεικτικό όριο τα 100 μg/l στην έξοδο των εγκαταστάσεων αντλήσεως ή 5.000 μg/l μετά από 12 ώρες ηρεμίας στις σωληνώσεις και στο σημείο της θέσεως του στη διάθεση του καταναλωτή. Ο 4

ψευδάργυρος είναι απαραίτητος στον ανθρώπινο οργανισμό αλλά όχι σε συνδυασμό με κάδμιο με το οποίο όμως έχει μεγάλη χημική συγγένεια. Δεν είναι δε τοξικός σε απουσία του καδμίου. Τα επιβλαβή αποτελέσματα της υπερβολικής απορρόφησης ψευδαργύρου από τον οργανισμό είναι διαταραχές του αναπνευστικού συστήματος, κυρίως του ανώτερου, υποχρωμική αναιμία, δερματίτιδα, φλογώσεις των βλεφάρων, ναυτία, πονοκέφαλο και γαστρεντερικές διαταραχές, λόγω της καταστροφής του βλεννογόνου που προκαλείται από το σχηματισμό ΖnCl 2 στο στομάχι, σαν προϊόν αντίδρασης μεταξύ ψευδαργύρου και γαστρικών υγρών. Κάδμιο (Cd): Τοξικό μέταλλο, με ανώτατο επιτρεπτό όριο στο πόσιμο νερό τα 5 μg/l. Η απορρόφηση του από την γαστρεντερική οδό είναι φτωχή, όμως η ανεπάρκεια σε ασβέστιο, σίδηρο και πρωτεΐνες διευκολύνουν την απορρόφηση του. Συνδέεται με τις σφαιρίνες του πλάσματος και συσσωρεύεται στο ήπαρ και τους νεφρούς. Στους καπνιστές η αύξηση είναι μεγαλύτερη. Παραμένει στο σώμα από 7 μέχρι 30 χρόνια και απεκκρίνεται μέσω των νεφρών αφού όμως πρώτα ασκήσει την βλαπτική του δράση. Οι τοξικές επιδράσεις του είναι νεφρική βλάβη, πρωτεϊνουρία, ζακχαρουρία και απώλεια αμινοξέων από τα ούρα, προσβολή του προστάτη των ανδρών, αρτηριακή υπέρταση, γαστρεντερικές διαταραχές, κίτρινους δακτυλίους και δόντια, ανοσμία, διαταραχές στο μεταβολισμό του ασβεστίου και απώλεια του από τον οργανισμό με συνέπεια την οστεομαλάκωση και εύθρυπτα οστά. Σε συμπλοκή οργανική μορφή (καδμιοθειονίνη) ασκεί τοξικότερη επίδραση και δεσμεύει και ψευδάργυρο (Hourdakis 1996). Χρώμιο (Cr): Το στοιχείο αυτό απαντά στη φύση στην εξασθενή και τρισθενή σταθερή μορφή. Από τις δύο αυτές μορφές μόνο το εξασθενές χρώμιο είναι τοξικό για τον ανθρώπινο οργανισμό, ενώ για το τρισθενές δεν υπάρχουν τέτοιες ενδείξεις. Νικέλιο (Νi): Το στοιχείο αυτό βρίσκεται σε πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις στους ανθρώπινους ιστούς. Η υπερεπάρκεια του είναι υπεύθυνη καρκινογένεσης στον άνθρωπο και στα ζώα (Furst 1971, Flessel et al 1980). Στα βασικά επακόλουθα της τοξικότητας του συμπεριλαμβάνονται μεταβολές στη δράση ορισμένων ενζύμων και καταστολή της ανοσίας. 5

Μόλυβδος (Pb): Τοξικό μέταλλο, με ανώτατο επιτρεπτό όριο στο πόσιμο νερό τα 50 μg/l. Η απορρόφηση του μολύβδου από το γαστρεντερικό σωλήνα είναι μικρή και φθάνει μόλις το 10% της δόσης, εξαρτάται δε από την παρουσία σιδήρου και ασβεστίου στις τροφές. Εισερχόμενος σε μικρά ποσά στον οργανισμό μεταφέρεται και εναποτίθεται κύρια στα οστά και στα δόντια με τη μορφή αδιάλυτου τριφωσφορικού άλατος, αλλά και στις τρίχες, στο ήπαρ και στους νεφρούς. Επομένως αυξημένη πρόσληψη φωσφορικών ευνοεί την εναπόθεση μολύβδου στα οστά. Η συγκέντρωση του στα οστά αυξάνει σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Οι υπερβολικές συγκεντρώσεις στο πόσιμο νερό μπορεί να προκαλέσουν κοιλιακούς, κολικούς, εμετούς, αιματηρά κόπρανα, μυαλγίες, ολιγουρία, πτώση της πίεσης και θάνατο. Σε χρόνιες περιπτώσεις μικρότερων δόσεων παρατηρούνται απώλεια της όρεξης και βάρος, ταχεία κόπωση, κεφαλόπονοι, νευροπάθεια, αναιμία και εγκεφαλοπάθεια-νευρική βλάβη στα παιδιά και αποβολές στις εγκύους. Όταν είναι σε οργανική μορφή παρατηρούνται ψυχικές διαταραχές, αϋπνία, υπερδιέγερση, πλήρης (αποπροσανατολισμός, ψευδαισθήσεις, μανία και υπερκινητικότητα. Μετά από καιρό ακολουθεί το κώμα και στη συνέχεια ο θάνατος (Hourdakis 1996). Αρσενικό (Αs): Βασική πηγή του αρσενικού είναι τα ορυκτά αρσενοπυρίτης και σιδηροπυρίτης, που αφθονούν στις πολύ μεταλλικές συγκεντρώσεις, όπως π.χ. στη BA Χαλκιδική όπου οι συγκεντρώσεις του στα υπόγεια νερά είναι εμφανής, θετικό στοιχείο στην περίπτωση αυτή είναι ότι οι πολύ μεταλλικές συγκεντρώσεις (κοιτάσματα) βρίσκονται κατά κανόνα σε μεγάλα βάθη και η απουσία οξυγόνου, κ.λ.π., δυσχεραίνει την οξείδωση και μεταφορά του στα υπόγεια νερά. Σ' άλλες περιπτώσεις σχετίζεται με γεωθερμικά πεδία όπως αυτό του όρους Κατσίκα στη Χαλκιδική. Μερικοί επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η εμφάνιση του αρσενικού στο υπόγειο νερό οφείλεται στις μεταβολές του γεωχημικού περιβάλλοντος λόγω της έντονης άρδευσης και της υπερβολικής χρήσης φωσφορικών λιπασμάτων. Η κινητικότητα του στοιχείου σχετίζεται με το διαλυμένο οξυγόνο, το pη, φωσφορικά, νιτρικά, κ.λ.π. (Smedley 1995). Επίσης με την αύξηση του πάχους της ζώνης αερισμού λόγω των υπεραντλήσεων, το πάνω μέρος των ένυδρων υδροφορέων γίνεται άνυδρο και με τον τρόπο αυτό συμβάλλει στην απελευθέρωση του αρσενικού και τη μεταφορά του στο υπόγειο νερό (Athavale 1995). 6

Το αρσενικό είναι τοξικό μέταλλο, με ανώτατο επιτρεπτό όριο στο πόσιμο νερό τα 50 μg/l σήμερα, τιμή όμως η οποία αναμένεται να μειωθεί στα 10 μg/l τα προσεχή χρόνια, όπως αναφέρεται στην Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Ασκεί την τοξική δράση με επίδραση στα ένζυμα που περιέχουν σουλφυδρικές ομάδες και στο μεταβολισμό των κυττάρων. Σε περίπτωση υπέρβασης των ορίων του στα πόσιμα νερά προκαλεί έντονα άλγη στον οισοφάγο και στο επιγάστριο, πτώση της αρτηριακής πίεσης και της θερμοκρασίας, διάρροια, εμετούς, κώμα και θάνατο που επέρχεται λόγω κυκλοφορικής ανεπάρκειας. Σε μικρότερες περιεκτικότητες αλλά σε μακροχρόνιες δόσεις παρατηρείται, περιφερική νευροπάθεια, αγγειακή ηπατική βλάβη, απλαστική αναιμία, κυκλοφορική ανεπάρκεια, χρόνια νεφρική ανεπάρκεια και καρκινογενετικές μεταβολές στο δέρμα και στους πνεύμονες. Πέρα από τα παραπάνω θα πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα ότι, η αυξημένη παρουσία οργανικού φορτίου σε περιοχές όπου διακινούνται βαρέα μέταλλα σε τοξικές συγκεντρώσεις δρα καταλυτικά στη μεθυλίωση τους με αποτέλεσμα την ευκολότερη απορρόφηση από τον οργανισμό και κατά συνέπεια τη δραματική αύξηση της τοξικότητας τους (Hadjispirou et al 1998). Η μόνιμη τοξικότητα αρσενικού από την πόση νερού είναι σοβαρός κίνδυνος για την υγεία και εμφανίζεται σε πολλά συστήματα του ανθρώπου (Dutta 1995). Οι επιπτώσεις πόσιμου νερού με αρσενικό πάνω από 10 μg/l σε παιδιά είναι ανησυχητικές και το μόνιμο σύμπτωμα είναι η φλόγωση της μεμβράνης των βλεφάρων, καθώς και μελανώματα στο σώμα των παιδιών. Παιδιά ή ενήλικες με αυξημένα αποθέματα αρσενικού στον οργανισμό τους, όπως ανιχνεύθηκε με χημικές εξετάσεις στα μαλλιά, το δέρμα και τα ούρα, έχουν αυξημένες πιθανότητες στη μελλοντική τους ζωή, να εμφανίσουν καρκίνο στο δέρμα, στην κύστη και στους πνεύμονες (Αngle 1995). Αργίλιο (Αl): Ανεπιθύμητο στοιχείο, με ανώτατο επιτρεπτό όριο τα 200 και ενδεικτικό τα 50 μg/l. Μεγάλες ποσότητες του στο πόσιμο νερό προκαλούν την αρρώστια Alzheimer, που είναι η παρανοϊκή τρέλα. Η επίδραση αυτή είναι αθεράπευτη στο κοντινό μέλλον (Day 1996). 7

ΣΚΟΠΟΣ Όπως αναφέραμε στη εισαγωγή τα βαρέα μέταλλα όταν χορηγηθούν σε υψηλές συγκεντρώσεις μπορεί να καταστούν επικίνδυνα για την υγεία καθώς σε ορισμένες περιπτώσεις και θανάσιμα. Τα μέταλλα αυτά σε αντίθεση με τις περισσότερες τοξικές οργανικές ενώσεις έχουν την ιδιότητα να εισέρχονται στους διάφορους βιοχημικούς κύκλους και να συσσωρεύονται σε ζώντες οργανισμούς, προκαλώντας έτσι διαταραχές στις βιολογικές δράσεις. Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι να αναδείξει τα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο Νομός Χαλκιδικής όσον αφορά τα βαρέα μέταλλα. Για το σκοπό η παρούσα εργασία έχει χωριστεί σε δύο κυρία μέρη. Το πρώτο μέρος εστιάζεται στην καταγραφή των πηγών ρύπανσης βαρέων μετάλλων στην περιοχή του Νομού Χαλκιδικής και στην συνέχεια ακολουθεί εκτίμηση των περιβαλλοντικών συνθηκών. Σημαντικό και κρίσιμο σημείο του Νομού Χαλκιδικής αποτελεί η μεταλλευτική δραστηριότητα όπου εμφανίζονται και τα κυριότερα προβλήματα ρύπανσης όσον αφορά τα βαρέα μέταλλα. Επομένως το κύριο μέρος της μελέτης καλύπτεται από τις επιπτώσεις της μεταλλευτικής δραστηριότητας. Σημαντικό είναι μέσα από την παρούσα εργασία να αναγνωριστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα της περιοχής, να κατανοηθούν οι βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που προκαλούν και να δοθούν λύσεις αποκατάστασης της ισορροπίας. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ & ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1. Φυσικό Περιβάλλον 1.1 Γεωμορφολογία Ο νομός Χαλκιδικής έχει έκταση 2.918km 2, όπου από αυτά τα 729 είναι πεδινά (25%), τα 1.464 ημιορεινά (50%) και τα 725 ορεινά (25%). Η βλάστηση καλύπτει 1.450 km 2, ποσοστό 50% της συνολικής έκτασης του. Ακολουθεί δορυφορική εικόνα του Ν. Χαλκιδικής (Ιούλιος 2007). Εικόνα Α.1: Δορυφορική εικόνα Ν. Χαλκιδικής Η Χαλκιδική έχει ποικίλο ανάγλυφο. Η βορειοανατολική και κεντρική Χαλκιδική είναι ορεινή (Χολομώντας 1165μ, Στρατωνίου 918μ, Άθω 2033μ). Το δυτικό τμήμα του νομού είναι λοφώδης με ήπιο ανάγλυφο, το οποίο σχηματίζεται από ομαλές κυματοειδείς επιφάνειες, που χωρίζονται μεταξύ τους από ξηρορέματα και χείμαρρους. Η Χαλκιδική αποτελείται από τρεις χερσονήσους, της Σιθωνίας, της Κασσάνδρας και του Άθους. Οι χερσόνησοι παρουσιάζουν κύρια ορεινή μορφολογία με πυκνό δίκτυο βαθιών στενών κοιλάδων. Οι ακτές στην δυτική Χαλκιδική και χερσόνησο Κασσάνδρας ορθώνονται απόκρημνα με εμφανή την έντονη παράκτια θαλάσσια διάβρωση. Ενδιαμέσως απλώνονται χαμηλές αμμώδεις παραλίες με ωραία τοπία υψηλής τουριστικής αξίας. Οι ακτές στις χερσονήσους Σιθωνίας και ΒΑ Χαλκιδικής είναι απότομες αποτελούμενες από κρυσταλλοσχιστώδη πετρώματα και γρανίτες.(βεράνης 1994) 9

Κύριοι κλάδοι του υδρογραφικού δικτύου είναι ο Ανθεμούντας, ο Ολύνθιος, ο Χαβρίας και ο Ασπρόλακκας-Κοκκινόλακας και όπως φαίνεται και στην Εικόνα Α.2 παρουσιάζουν Ν-ΝΔ διεύθυνση απορροής με εξαίρεση τον Ανθεμούντα που παρουσιάζει Α-ΑΒ απορροή. Το ορεινό υδρογραφικό δίκτυο παρουσιάζει δενδρική μορφή, χωρίς να αποκλείονται και οι ορθογώνιες μορφές λόγω τεκτονικής επίδρασης (Συρίδης 1990). Εικόνα Α.2: Κύριοι κλάδοι υδρογραφικού δικτύου του νομού Χαλκιδικής 1.2 Γεωλογική Δομή Η Χαλκιδική καλύπτεται από μεταμορφωμένα πετρώματα της Σερβο-Μακεδονικής Μάζας, της Περιροδοπικής Ζώνης και της Ζώνης Παιονίας. Τα πετρώματα της Σερβο-Μακεδονικής Μάζας καλύπτουν τον ανατολικό χώρο του νομού. Η Περιροδοπική, βρίσκεται δυτικά της Σερβο-Μακεδονικής Μάζας, έχει διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και πλάτος περί τα 20χλμ. Η επαφή της με τη Σερβο-Μακεδονική είναι τεκτονική και παρουσιάζει στρωματογραφικό κενό. (Kockel et al.1977) Η Ζώνη Παιονίας βρίσκεται δυτικά της Περιροδοπικής και περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία μιμεταμορφωμένων Αλπικών ιζημάτων, τα οποία αποτέθηκαν στην ωκεάνια αύλακα του Μεσοζωικού. Εκτός από τα μεταμορφωμένα πετρώματα συναντώνται και Παλαιογενή, Νεογενή και Τεταρτογενή ιζήματα, τα οποία είναι συμπαγή, ημιχαλαρά και χαλαρά αντίστοιχα. (Βεράνης 1994) Παρακάτω ακολουθεί γεωλογικός χάρτης του νομού Χαλκιδικής (Ι.Γ.Μ.Ε. 1999) 10

Εικόνα Α.3: Γεωλογικός Χάρτης Ν. Χαλκιδικής 1. Λιμναίες, χερσαίες και σύγχρονες αποθέσεις: άργιλοι, άμμοι, κροκαλοπαγή, κοκκινοχώματα, μάργες, πλευρικά κορήματα, κώνοι κορημάτων και παράκτιες αποθέσεις (ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ - ΟΛΟΚΑΙΝΟ). 2. Λιμναίες και χερσαίες αποθέσεις: κροκαλοπαγή, άμμοι, μάργες, κοκκινοχώματα, μαργαϊκοί ασβεστόλιθοι και άργιλοι (ΜΕΙΟΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟ). 3. Γρανίτες: γρανίτες, γρανοδιορίτες και μονζονίτες (ΙΟΥΡΑΣΙΚΟ ΤΡΙΤΟΓΕΝΕΣ). 4. Ανθρακικά πετρώματα: ασβεστόλιθοι, κρυσταλλικοί ασβεστίλιθοι και μάρμαρα (ΤΡΙΑΔΙΚΟ ΙΟΥΡΑΣΙΚΟ) 5. Μετακλαστικά πετρώματα: σχιστόλιθοι, ψαμμίτες, χαλαζίτες, φυλλίτες, διαβάσες, αμμούχες μάργες και κερατόλιθοι (ΤΡΙΑΔΙΚΟ ΙΟΥΡΑΣΙΚΟ). 6. Πρασινοπετρώματα: γάββροι, σπιλίτες, pillow lava, περιδοτίτες, σερπεντινίτες, δουνίτες, ολιβινίτες, πυροξενίτες, χλωριτικοί σχιστόλιθοι και αμφιβολίτες (ΠΑΛΑΙΟΖΩΙΚΟ ΙΟΥΡΑΣΙΚΟ). 7. Γνευσιοσχιστόλιθοι: γνεύσιοι, σχιστόλιθοι, μιγματίτες και αμφιβολίτες (ΠΑΛΑΙΟΖΩΙΚΟ ΤΡΙΑΔΙΚΟ). 8. Εμφανίσεις και κοιτάσματα Pb-Zn 9. Εμφανίσεις και κοιτάσματα Fe-Cu 10. Εμφανίσεις και κοιτάσματα Mn 11

11. Εμφανίσεις και κοιτάσματα Cr 12. Μεταλλεία 1.3 Χρήσεις γης Χλωρίδα Το ανάγλυφο του εδάφους που περιγράφτηκε σε προηγούμενη ενότητα σε συνδυασμό με τη φυσική βλάστηση και τις καλλιέργειες (κυρίως δενδρώδης), καθώς και με τη γειτνίαση, προς νότο, με ιδιαίτερα ελκυστικές ακρογιαλιές, διαμορφώνουν φυσικό τοπίο το οποίο κρατάει συνεχώς έντονο το ενδιαφέρον. Ενδιαφέρουσες διαδρομές, εναλλαγές χρωμάτων και τοπία χωρίς μονοτονία, σε καθαρό και ήρεμο περιβάλλον με έντονα τα στοιχεία του αγροτικού τοπίου, είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του τοπίου. Ειδικότερα, στις εκτεταμένες δασικές εκτάσεις και στους σχετικά περιορισμένους βοσκότοπους, η φυσική βλάστηση διακρίνεται στις εξής κατηγορίες: - Στην υψηλή δενδρώδη βλάστηση αείφυλλων και πλατύφυλλων ειδών. Σε αυτή την κατηγορία είναι έντονη η παρουσία πυκνών δασών, βασικά από δρυ, οξυά και μαύρη πεύκη, καθώς και καστανιά στην Κοινότητα Ταξιάρχη, που εντυπωσιάζουν και θέλγουν τον επισκέπτη. - Στην χαμηλή θαμνώδη δασική βλάστηση από αείφυλλα και πλατύφυλλα φυτά, όπου δεσπόζει το πουρνάρι, υπάρχουν όμως και άλλα είδη όπως η κουμαριά, η όρια και η ερείκη. Τα είδη αυτά αποτελούν υπ όροφο της δασικής δενδρώδους βλάστησης. - Στα μονοετή ή πολυετή αγροστώδη φυτά και τα ψυχανθή, που αναπτύσσονται στις δασικές εκτάσεις και στους αμιγείς βοσκότοπους, καθώς και στις καλλιεργούμενες γεωργικές εκτάσεις. Η γειτνίαση της περιοχής με τη θάλασσα και η παρουσία κοντά σ' αυτή λοφωδών εκτάσεων, πέραν της αρμονικής εναλλαγής του τοπίου, αποτελούν αξιοπρόσεκτο στοιχείο αισθητικού ενδιαφέροντος σε χώρο με έντονη ηλιοφάνεια και ευχάριστο καλοκαίρι. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης και οι γεωργικές εκτάσεις, κυρίως όπου υπάρχουν φυτείες ελιάς, με την αρμονική εναλλαγή του χρυσοπράσινου φυλλώματος των δένδρων, με το έντονο πράσινο ορισμένων δασικών ειδών και το 12

γαλάζιο του ουρανού, αλλά και τις πλούσιες εναλλαγές του χρώματος της θάλασσας από το ανοικτό γαλάζιο μέχρι το εντυπωσιακό βαθύ μπλε. Με βάση τα επίσημα δημοσιευμένα στοιχεία της ΕΣΥΕ, από την απογραφή του 1981, στα πλαίσια του ΤΑΠ Κεντρικής Χαλκιδικής, καταρτίστηκε ο Πίνακας Α.1 στον οποίο δίνονται τα στοιχεία χρήσης γης για το Νομό Χαλκιδικής. Η κατανομή της σε βασικές κατηγορίες χρήσης γης, σε σχέση με την αντίστοιχη έκταση και κατανομή στον περιφερειακό της χώρο, έχει ως ακολούθως: Πίνακας Α.1: Χρήση εδαφικών πόρων στο Νομό Χαλκιδικής Χρήσεις γης Έκταση (χιλ.στρ) % κατανομή Γεωργική γη 930,3 31.9 Βοσκότοποι 469,1 16,1 Δάση 1.371,5 47,0 Λοιπές εκτάσεις 146,9 5,0 Σύνολο 2.917,9 100.0 Εικόνα Α.4: Απεικόνιση των Εδαφικών Πόρων σε % στο νομό Χαλκιδικής Από τα προαναφερόμενα στοιχεία συνάγεται ότι τα δάση της περιοχής, με ποσοστό 47%, καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από πλευράς χρήσης γης και ακολουθεί η γεωργική γη με ποσοστό περίπου 32%. Οι άλλες δύο χρήσεις (βοσκότοποι και λοιπές εκτάσεις) περιορίζονται στο 21%. 13

1.4 Ευαίσθητες Προστατευόμενες Περιοχές Παρακάτω αναφέρονται οι περιοχές όπου θεωρούνται προστατευόμενες στο νομό: - Στρατωνικό Όρος Natura 2000 - Υγροβιότοπος Άγιου Μάμα - Συνθήκη Ramsar - Διατηρητέα μνημεία της φύσης: το Πεύκο της Νικήτης, ο Πλάτανος του Γεροπλάτανου και ο Πλάτανος της Βάβδου. Το Στρατωνικό Όρος βρίσκεται στα όρια της μεταλλευτικής δραστηριότητας όπου αναπτύσσεται στο νομό Χαλκιδικής (για τη σχετική δραστηριότητα θα αναφερθούμε στη συνέχεια). Αποτελεί αποθήκη πλούσιας χλωρίδας και πανίδας επομένως κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αν και η συγκεκριμένη βρίσκεται εκτός ορίων πρέπει και πάλι να λάβει μέτρα ώστε να μην διαταραχθεί το παραπάνω οικοσύστημα. Όχι μόνο κάποια «βαριά» δραστηριότητα και λέγοντας βαριά εννοούμε δραστηριότητα με επιπτώσεις αυξήσεως των επιπέδων βαρέων μετάλλων στην περιοχή αλλά οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα δεν θα πρέπει να απειλεί τις παραπάνω περιοχές καθώς τόσο το Στρατωνικό Όρος όσο και ο υγροβιότοπος πέραν της τοπικής σημασίας όπου έχουν (αναψυχή ψάρεμα) αποτελούν σημαντικά καταφύγια ζώων, πουλιών. 2. Ανθρωπογενές Περιβάλλον 2.1 Δημογραφικά Στοιχεία Σύμφωνα με το νόμο Καποδίστρια ο νομός Χαλκιδικής αποτελείται από 14 συνολικά Δήμους και 73 κοινότητες (Εικόνα A.5, Πίνακας Α.2). Με την απογραφή του 2001 είχε πληθυσμό 104.894 κατοίκους. Σε σχέση με την απογραφή του 1991 παρουσίασε μια πληθυσμιακή αύξηση της τάξης του 18,49%. Η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στην τουριστική αναβάθμιση του νομού και στα δυναμικά αναπτυξιακά έργα οδοποιίας, εξωραϊσμού, κ.λ.π., τα οποία προωθούν την οικονομική ανάπτυξη και κατ επέκταση τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. 14

Εικόνα Α.5: Χάρτης διοικητικής διαίρεσης νομού Χαλκιδικής με το νόμο «Καποδίστρια» 15

Πίνακας Α.2: Αναλυτικά στοιχεία των ΟΤΑ του νομού Χαλκιδικής Όνομα ΟΤΑ ΟΤΑ Πληθυσμός 1991 Πληθυσμός 2001 Έκταση (στρεμμ) Δ. Ανθεμούντας 1. Κ.Βάβδου 782 680 100.060 2. Κ.Γαλαρινού 261 299 24.174 3. Κ.Γαλατίστης* 2.711 2.974 101.298 4. Κ.Δουμπιών 635 587 23.424 Σύνολο 4.389 4.540 248.956 Δ. Αρναίας 1. Δ.Αρναίας* 2.235 2.253 69.409 2. Κ.Βαρβάρας 757 712 90.308 3. Κ.Νεοχωρίου 856 852 21.003 4. Κ.Παλαιοχωρίου 1.620 1.507 47.585 5. Κ.Στανού 819 859 60.434 Σύνολο 6.287 6.183 288.739 Δ. Ζερβοχωρίων 1. Κ.Γεροπλάτανου 420 449 13.521 2. Κ.Κρήμνης 555 543 9.948 3. Κ.Μαραθούσης 633 660 44.567 4. Κ.Παλαιόχωρας* 836 895 49.953 5. Κ.Ριζών 517 599 21.537 Σύνολο 2.961 3.146 139.526 Δ. Καλλικράτειας 1. Δ.Καλλικράτειας 5.485 7.501 37.923 (ΝέαΚαλλικράτεια)* 2. Κ.Λακκώματος 1.416 1.311 20.499 3. Κ.Νέας Γωνιάς 798 480 20.199 4. Κ.Νέων Σιλάτων 1.232 1.589 30.273 Σύνολο 8.931 10.881 108.894 Δ. Κασσάνδρας 1. Δ.Κασσανδρείας* 2.536 3.166 61.052 2. Κ.Αφύτου 838 1.231 23.776 3. Κ.Καλάνδρας 609 750 16.795 4. Κ.Καλλιθέας 422 797 3.775 5. Κ.Κασσανδρηνού 344 467 36.696 6. Κ.Κρυοπηγής 457 694 12.425 7. Κ.Νέας Φωκαίας 1.525 2.061 32.501 8. Κ.Φούρκας 684 1.203 19.077 Σύνολο 7.415 10.269 206.097 Δ. Μουδανιών 1. Δ.Νέων Μουδανιών* 4.403 6.475 16.115 2. Κ.Αγίου Μάμαντος 1.212 1.377 20.261 3. Κ.Αγίου 454 442 10.101 Παντελεήμονος 4. Κ.Διονυσίου 1.352 1.333 8.554 5. Κ.Ζωγράφου 432 389 5.650 6. Κ.Νέας Ποτίδαιας 1.094 1.588 17.676 7. Κ.Πορταριάς 1.276 1.405 20.653 8. Κ.Σημάντρων 1.980 2.503 31.554 9. Κ.Φλογητών 1.368 1.520 10.900 Σύνολο 13.562 17.032 141.464 Δ. Ορμύλιας 1. Κ.Μεταμορφώσεως 379 712 27.811 2. Κ.Ορμύλιας* 3.445 4.033 60.191 Σύνολο 3.824 4.745 88.002 Δ. Παλλήνης 1. Κ.Αγιάς Παρασκευής 438 449 27.991 2. Κ.Νέας Σκιώνης 832 910 22.242 3. Κ.Παλιουρίου 724 826 30.765 4. Κ.Πευκοχωρίου 1.149 1.668 19.694 5. Κ.Πολυχρόνου 826 1.063 17.044 6. Κ.Χανιώτη* 528 968 10.447 Σύνολο 4.497 5.884 128.183 Δ. Παναγίας 1. Κ.Γοματίου 565 637 75.573 2. Κ.Μεγάλης Παναγίας* 2.620 2.727 110.024 3. Κ.Πυργαδικίων 478 533 19.306 Σύνολο 3.663 3.897 204.903 16

Δ. Πολυγύρου Δ. Σιθωνίας Δ. Σταγείρων- Ακάνθου Δ. Τορώνης Δ. Τρίγλιας 1. Δ.Πολυγύρου* 5.684 6.232 199.383 2. Κ.Αγίου Προδρόμου 455 452 27.353 3. Κ.Βραστάμων 1.254 1.148 110.234 4. Κ.Ολύνθου 1.083 1.131 20.703 5. Κ.Παλαιοκάστρου 229 351 28.804 6. Κ.Σανών 446 337 14.902 7. Κ.Ταξιάρχου 1.127 1.070 69.554 Σύνολο 10.278 10.721 470.933 1. Κ.Αγίου Νικολάου 2.260 2.292 90.696 2. Κ.Μεταγκιτσίου 749 777 42.092 3. Κ.Νέου Μαρμαρά 2.598 2.939 118.507 4. Κ.Νικήτης* 2.454 2.883 71.580 Σύνολο 8.061 8.891 322.875 1. Δ.Ιερισσού* 2.964 3.046 52.605 2. Κ.Αμμουλιανής 607 564 7.730 3. Κ.Νέων Ρόδων 1.152 1.156 16.319 4. Κ.Ολυμπιάδος 644 649 13.519 5. Κ.Ουρανοπόλεως 771 960 21.292 6. Κ.Σταγείρων 464 372 43.271 7. Κ.Στρατονίκης 935 788 86.218 8. Κ.Στρατωνίου 1.421 1.174 12.419 Σύνολο 8.958 8.781 253.373 1. Κ.Σάρτης 937 1.157 53.384 2. Κ.Συκιάς* 2.933 2.879 140.589 Σύνολο 3.870 4.036 193.973 1. Κ.Ελαιοχωρίων 274 295 13.149 2. Κ.Κρήνης 574 497 14.149 3. Κ.Νέας Τενέδου 368 355 25.088 4. Κ.Νέας Τρίγλιας* 2.657 2.946 51.798 5. Κ.Νέων Πλαγίων 1.171 1.433 8.500 6. Κ.Πετραλώνων 377 362 9.275 Σύνολο 5.421 5.888 121.959 *Η διοικητική έδρα του ΟΤΑ Πηγή: ΕΣΥΕ, 2001 Κατά τη θερινή περίοδο παρατηρείται μια πληθυσμιακή έξαρση στις παράκτιες περιοχές που οφείλεται στον εποχιακό πληθυσμό (περιηγητές από την ενδοχώρα και ξένοι), προσεγγίζει δε κατά την άποψη των αρμοδίων τοπικών αρχών τα 573.000 άτομα. Στον νομό Χαλκιδικής οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την γεωργία, την κτηνοτροφία (αιγοτροφία), την δασοκομία, την αλιεία, τον τουρισμό και με τα μεταλλεία όπου μαζί με τον τουρισμό αποτελούν τις σημαντικότερες δραστηριότητες του νομού. 17

2.2 Πηγές Ρύπανσης Βαρέων Μετάλλων στο Νομό Χαλκιδικής Όπως έχουμε αναφέρει ο νομός Χαλκιδικής παρουσιάζει έντονη μεταλλευτική και βιομηχανική δραστηριότητα. Παρακάτω αναφέρονται οι βαριές βιομηχανίες όπου συναντάμε στο νομό: Μεταλλευτικό Κέντρο ΒΑ Χαλκιδικής όπου περιλαμβάνει: Το μεταλλείο Μαντέμ Λάκκος, Μαύρες Πέτρες και τις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις Στρατωνίου. Το μεταλλείο Ολυμπιάδας και τις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις Ολυμπιάδας. Το κοίτασμα μαγγανίου του Δ.Μ. Βαρβάρας. Το μαγγανιούχο κοίτασμα στην περιοχή Πιάβιτσα. Χυτήριο Ανάκτησης Μολύβδου στο Στανό Χαλκιδικής Γεωθερμικά Πεδία Βέβαια πηγή ρύπανσης στον νομό αποτελούν αναμφισβήτητα και οι χώροι ανεξέλεγκτης διάθεσης απορριμμάτων γνωστοί ως Χ.Α.Δ.Α. αλλά επειδή καμία από τις παραπάνω μονάδες δεν χρησιμοποιεί του χώρους αυτούς για τα απορρίμματά της δεν χρειάζεται να τις αναλύσουμε διεξοδικά. Οι δραστηριότητες όπου αναφέραμε παραπάνω αποτελούν τις κύριες πηγές ρύπανσης σε βαρέα μέταλλα στο νομό Χαλκιδικής. Οι δραστηριότητες αυτές είναι δυνατό με λανθασμένη διαχείριση να αυξήσουν τα επίπεδα των βαρέων μετάλλων με αποτέλεσμα να αποτελούν κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία. Παρακάτω γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης της ρύπανσης σε βαρέα μέταλλα στο νομό. Σίγουρα το μεγαλύτερο μέρος της ρύπανσης του νομού οφείλεται στη μεταλλευτική δραστηριότητα όμως αξίζει να περιγράψουμε όλες τις βαριές δραστηριότητες όπου αναπτύσσονται. 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΒΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 1. ΤΕΧΝΙΚΑ ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ - ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΒΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 1.1 Μεταλλευτικό Κέντρο ΒΑ Χαλκιδικής 1.1.1 Εισαγωγή Το Μεταλλευτικό Κέντρο της ΒΑ Χαλκιδικής περιλαμβάνει τις μεταλλευτικές δραστηριότητες που έχουν αναπτυχθεί διαχρονικά μέχρι και σήμερα. Οι μεταλλευτικές δραστηριότητες είναι οι παρακάτω : Το μεταλλείο Μαντέμ Λάκκος, Μαύρες Πέτρες και τις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις Στρατωνίου. Το μεταλλείο Ολυμπιάδας και τις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις Ολυμπιάδας. Το κοίτασμα μαγγανίου του Δ.Μ. Βαρβάρας. Το μαγγανιούχο κοίτασμα στην περιοχή Πιάβιτσα. Το μεταλλευτικό κέντρο της ΒΑ Χαλκιδικής όπου λειτουργούν τα ονομαζόμενα μεταλλεία Κασσάνδρας βρίσκεται στην επαρχία Αρναίας και περιλαμβάνει τους Δήμους Αρναίας, Μεγάλης Παναγίας και Σταγείρων Ακάνθου του νομού Χαλκιδικής της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Σήμερα λειτουργεί μόνο το μεταλλείο Μαντέμ Λάκκος Μαύρες Πέτρες. (Εικόνα Β.1 ) Εικόνα Β.1: Μεταλλευτική δραστηριότητα ΒΑ Χαλκιδικής- Θέσεις Μεταλλείων 19

1.1.2 Ιστορικό Παλαιότερη Μεταλλευτική Ιστορία ΒΑ Χαλκιδικής Στη ΒΑ Χαλκιδική και στην περιοχή έκτασης 200 km 2 μεταξύ Ολυμπιάδας, Στανού, Μ. Παναγιάς και Ιερισσού, που αποτελεί την ευρύτερη περιοχή των Μεταλλείων Κασσάνδρας, απαντάται πληθώρα παλαιών μεταλλευτικών έργων (φρέατα, στοές). Στην ίδια περιοχή απαντώνται επίσης υπολείμματα εκκαμινεύσεων (σωροί σκωριών), που προέρχονται από την αξιοποίηση των χρυσοφόρων μαγγανιούχων και μικτών θειούχων αργυρούχων-χρυσοφόρων μεταλλευμάτων της περιοχής. Με βάση τις ιστορικές πηγές και τα αποτελέσματα άμεσων ή έμμεσων αναλύσεων και προσδιορισμών, που έχουν γίνει στις παραπάνω σκωρίες, η έναρξη της δραστηριότητας εντοπίζεται στις αρχές της κλασσικής αρχαιότητας. Εκτιμάται, ότι το πλήθος των αρχαίων εργασιών στην ευρύτερη περιοχή του Στρατωνίου - Ολυμπιάδας πλησιάζει τις 600 περίπου. Οι σημαντικότερες θέσεις απόθεσης αρχαίων σκωριών έχουν εντοπισθεί αμέσως Ανατολικά της Στρατονίκης. Πρόκειται για μαγγανιούχες με μεγάλα τεμάχια, από τις οποίες ένα ικανό τμήμα έχει παρασυρθεί και απαντάται στην κοίτη του Κοκκινόλακκα, στο δρόμο μεταξύ Σταγείρων και Μεγάλης Παναγιάς. Επίσης απαντώνται στα ΝΑ της Αρναίας και 12 km από το Παλαιοχώρι, καθώς και στη θέση Σκουριές Β της κοινότητας Μεγάλη Παναγιά, στη θέση Πιάβιτσα, Κηπουρίτσα και δυτικά της Ολυμπιάδας. Για τις μεταλλευτικές και μεταλλουργικές δραστηριότητες των αρχαίων αξίζει να σημειωθεί, ότι ανάλογα με την φύση της μεταλλοφορίας τα μεταλλευτικά έργα ήταν φρέατα ή στοές. Τα φρέατα ορύσσονταν σε θέσεις, όπου αναμενόταν διασταύρωση μεταλλοφόρων φλεβών και όπου ως γνωστόν βρίσκονται τα πλουσιότερα τμήματα της μεταλλοφορίας. Η απόληψη του μεταλλεύματος γινόταν με στοές, που ακολουθούσαν την μεταλλοφορία, αφήνοντας, όπου ήταν δυνατόν, άθικτα τα περιβάλλοντα πετρώματα. Τα μέσα, που χρησιμοποιούσαν, για την εξόρυξη του μεταλλεύματος ήταν η αξίνα, το σφυρί, το καλέμι και οι δερμάτινοι ή πλεκτοί με σπάρτο σάκκοι. Λόγω του φλεβοειδούς τύπου της μεταλλοφορίας, οι στοές είναι ακανόνιστης διεύθυνσης και διαστάσεων. Η έκταση ανάπτυξης των παραπάνω έργων περιοριζόταν από την ίδια την μεταλλοφορία και την θέση του υδροφόρου ορίζοντα. Το εξαιρετικά χαμηλό εργατικό κόστος και η μεγάλη αξία των μεταλλευμάτων την εποχή εκείνη, επέτρεπαν την οικονομική εκμετάλλευση κοιτασμάτων πολύ μικρότερων διαστάσεων, απ' αυτά που εκμεταλλεύονται σήμερα. 20

Οι γνώσεις πάντως των αρχαίων φαίνεται, ότι ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένες, όπως αποδεικνύεται από την απουσία μεταλλευμάτων σε περιοχές που είχαν εκμεταλλευθεί. Η μεταλλουργική κατεργασία του εξορυσσόμενου μεταλλεύματος γινόταν επί τόπου σε καμίνια μιας χρήσης ή συνεχούς λειτουργίας χρησιμοποιώντας ξυλάνθρακα (ξυλοκάρβουνο) ως θερμαντικό και αναγωγικό μέσο. Οι θέσεις των καμινιών επιλεγόντουσαν σε επικλινείς περιοχές, ώστε να είναι εύκολη η απομάκρυνση της παραγόμενης σκωρίας με τη βαρύτητα. Με βάση ιστορικές πηγές (Ηρόδοτος) η έναρξη της παραπάνω δραστηριότητας εντοπίζεται σης αρχές της κλασσικής αρχαιότητας (C. Sagui 1928). Από την εύρεση σε αρχαίες εκμεταλλεύσεις νομισμάτων με την κεφαλή του Φιλίππου Β' ή του Μ. Αλεξάνδρου συμπεραίνεται, ότι τα μεταλλεία ήταν ενεργά την εποχή εκείνη. Η μεταλλευτική δραστηριότητα συνεχίσθηκε μέχρι την ρωμαϊκή περίοδο. Η κατάκτηση όμως από τους Ρωμαίους των πλούσιων ορυχείων χρυσού και αργύρου της Ισπανίας είχε ως αποτέλεσμα τα μεταλλεία της ΒΑ Χαλκιδικής να περιέλθουν σε μαρασμό. Η εκμετάλλευση των μεταλλείων επαναδραστηριοποιήθηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους. Μεταλλευτικό κέντρο της περιοχής την περίοδο αυτή ήταν τα Σιδηροκαύσια (κοινώς Σιδερόκαψα), όπως ονομαζόταν η περιοχή Β από το Ίσβορο (Στρατονίκη). Το τοπωνύμιο Σιδηροκαύσια απαντάται για πρώτη φορά τον 9ο αιώνα. Με την Τουρκική κατάκτηση, στις αρχές του 15 ου αιώνα, αρχίζει νέα περίοδος ακμής για τα μεταλλεία της περιοχής. Τότε εκδίδεται και ο πρώτος γνωστός κανονισμός λειτουργίας τους από τον Μουράτ Β, για να ακολουθήσει ο κανονισμός του διαδόχου του, Μωάμεθ Β' του Πορθητή. Ο τελευταίος προέβλεπε ειδική διαδικασία για την εκμίσθωση των μεταλλείων και των εγκαταστάσεων επεξεργασίας τους σε φυσικά πρόσωπα. Οι τελευταίοι ήταν υπεύθυνοι για την οργάνωση της παραγωγής, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από τον ίδιο κανονισμό. Αντικείμενο της εκμετάλλευσης ήταν ο άργυρος και ο μόλυβδος. Για την εκκαμίνευση του εξορυσσόμενου μεταλλεύματος λειτουργούσαν στην περιοχή 500-600 καμίνια. Από φιρμάνι του 1475 μαθαίνουμε, ότι οι μεταλλωρύχοι των Σιδηροκαυσίων έπρεπε να παραδίδουν ως φόρο στο σουλτάνο το 1 στα 12 δράμια αργύρου της παραγωγής τους. Από τον 16 ο αιώνα έως τον 18 ο αιώνα, τα μεταλλεία της περιοχής γνωρίζουν εναλλασσόμενες περιόδους κρίσης και άνθισης. Από φιρμάνι του 1775 γνωρίζουμε, ότι τα μεταλλεία της περιοχής τα εκμεταλλεύονταν οι κάτοικοι των Μαντεμοχωρίων. Έτσι ονομάζονταν τα δώδεκα (12) κεφαλοχώρια (κώμες) της περιοχής με τους 21

πολυάριθμους οικισμούς τους γύρω απ' αυτά. Τα Μαντεμοχώρια («ελευθεροχώρια» ή «σιδηροχώρια») υπάγονταν απ' ευθείας στον Σουλτάνο και έχαιραν του δικαιώματος της αυτοδιαχείρισης, όπως τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας, με υποχρέωση να παραδίδουν ως φόρο 550 λίβρες αργύρου τον χρόνο. Για τον σκοπό αυτό είχαν συστήσει Μεταλλευτικό Συνεταιρισμό, στη γενική διοίκηση του οποίου μετείχαν μόνον οι εκπρόσωποι των 12 μεγάλων χωριών. Αυτοί εξέλεγαν κάθε χρόνο τέσσερις άρχοντες (βεκελίδες) και ένα γραμματέα. Έδρα του Συνεταιρισμού ήταν ο Μαχαλάς (Στάγειρα). Στα αραβικά σημαίνει χωριό, κέντρο. Οι μόνοι Τούρκοι στην περιοχή ήταν ο Μαδέμ Αγάς και είκοσι στρατιώτες, που εκτελούσαν τις αποφάσεις των βεκελίδων. Ο Μαδέμ Αγάς είχε την διοίκηση των Μεταλλείων και διέμενε σε πέτρινο πύργο στον Μαχαλά, τα ερείπια του οποίου σώζονται μέχρι σήμερα. Όταν αργότερα λόγω της ποιότητας του μεταλλεύματος έπεσε η παραγωγή των Μεταλλείων, οι μαδεμοχωρήτες προτιμούσαν, να συμπληρώνουν με δική τους δαπάνη τον παραπάνω φόρο αγοράζοντας και λειώνοντας ασημένια ισπανικά τάλιρα, προκειμένου να διατηρήσουν έτσι την αυτονομία τους. Μετά την αποτυχία της επανάστασης του 1821 τα Μαντεμοχώρια έχασαν την αυτονομία τους. Ο Μαδέμ Αγάς απέκτησε απόλυτη εξουσία ζωής και θανάτου επί των κατοίκων, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να πληρώνουν φόρους, όπως το χαράτσι και η δεκάτη. Ο Μεταλλευτικός Συνεταιρισμός διαλύθηκε και κάτω από συνεχώς επιδεινούμενες συνθήκες σύντομα τα μεταλλεία της περιοχής διέκοψαν την λειτουργία τους. (Βακαλόπουλος) Σύγχρονη μεταλλευτική Ιστορία Η μεταλλευτική δραστηριότητα ξανάρχισε στην ευρύτερη περιοχή των Μεταλλείων Κασσάνδρας την τελευταία δεκαετία του 19 ου αιώνα. Τότε με έκδοση Φιρμανιών του Οθωμανικού Κράτους παραχωρήθηκε η εκμετάλλευση των μεταλλείων της περιοχής σε ιδιώτες, από τους οποίους οι σημαντικότεροι ήσαν ο Ερρίκος Μισραχή και ο Νικόλαος Ψυχάρης που κατείχαν το 70% και 20% αντίστοιχα της συνολικής έκτασης των τότε γνωστών μεταλλευτικών παραχωρήσεων. Οι τελευταίοι, το 1893 με έγκριση του Οθωμανικού Υπουργείου Μεταλλείων και Δασών, μεταβίβασαν τα δικαιώματα τους στην «Γαλλο-Οθωμανική Α.Ε. Μεταλλείων Κασσάνδρας», που δραστηριοποιήθηκε στην παραγωγή μαγγανιούχου μεταλλεύματος. Μέχρι το 1908, οπότε η εταιρεία διέκοψε την λειτουργία της λόγω του ανταγωνισμού από τα μαγγανιούχα μεταλλεύματα της Μαύρης θάλασσας, παρήγαγε 800.000t μεταλλεύματος περιεκτικότητας 30-40% Μn. Γνωστά μεταλλευτικά έργα της περιόδου αυτής στην περιοχή των Μαύρων Πετρών είναι οι στοές Σπατόνι (+491 m), Ευγενίδη (+459 m), Φερναντέζ (+491 m), Σερπιέρι (+470 m) και Μπον Εσπεράνς (360 m) και το φρέαρ Φερνάντ. 22

Αξιοσημείωτο είναι, ότι στην περιοχή μεταξύ Μαύρων Πετρών και Σταγείρων και κατά την σε βάθος προχώρηση των έργων εκμετάλλευσης της μαγγανιούχου μεταλλοφορίας απαντήθηκαν αρχαίες εργασίες σε περιοχές μετάβασης σε θειούχα μεταλλοφορία πλούσια σε χρυσό και άργυρο, που αποτέλεσαν αντικείμενο εκμετάλλευσης των νεώτερων χρόνων. Το 1927 και 1928 τα παραπάνω μεταλλεία με έγκριση του Υπουργού Εθνικής Οικονομίας μεταβιβάσθηκαν στην Α.Ε.Ε.Χ.Π.&Λ. (με έτος ίδρυσης το 1909) και έτσι δημιουργήθηκε το Τμήμα Μεταλλείων της εταιρείας με την επωνυμία «Μεταλλεία Κασσάνδρας». Από τότε μέχρι το 1976 η Α.Ε.Ε.Χ.Π.&Λ. με την συνεχή επέκταση των μεταλλευτικών δικαιωμάτων της στην περιοχή απέκτησε την κυριότητα σημαντικού τμήματος του ορυκτού πλούτου της ΒΑ Χαλκιδικής. Αρχικά η δραστηριότητα της εταιρείας επικεντρώθηκε στην Εκμετάλλευση του σιδηροπυρίτη του Μαντέμ Λάκκου (θέση Chevalier), που αποτελούσε την πρώτη ύλη για την παραγωγή μετά από φρύξη θειικού οξέος. Το μετάλλευμα, που εξορυσσόταν υφίσταντο υδρομηχανικό εμπλουτισμό σε μονάδα εγκαταστημένη στον όρμο του Στρατωνίου. Η ανάκτηση του περιεχόμενου στο μετάλλευμα σιδηροπυρίτη κρίνεται με τα σημερινά δεδομένα χαμηλή (<75%). Τα παραγόμενα στείρα απορρίπτονταν στην παρακείμενη θαλάσσια περιοχή. Το 1953 η Α.Ε.Ε.Χ.Π.&Λ. ξεκίνησε την λειτουργία του Μεταλλείου του Μαντέμ Λάκκου και το 1957 του Μεταλλείου των Μαύρων Πετρών με παραγωγή μικτών θειούχων μεταλλευμάτων (B.P.G.). Παράλληλα κατασκεύασε στη θέση του παλαιού πλυντηρίου στο Στρατώνι εργοστάσιο εμπλουτισμού διαφορικής επίπλευσης για την παραγωγή θειούχων συμπυκνωμάτων μολύβδου, ψευδαργύρου και σιδηροπυρίτη. Στη θέση της παλαιάς μονάδας εμπλουτισμού κατασκευάσθηκαν το 1971 και 1974 δύο νέα εργοστάσια εμπλουτισμού δυναμικότητας κατεργασίας 50 t/h το καθένα. Το 1974 η Α.Ε.Ε.Χ.Π.&Λ. εγκατέλειψε την εκμετάλλευση του κοιτάσματος σιδηροπυρίτη του Μεταλλείου του Μαντέμ Λάκκου, από το οποίο παραγόταν συμπύκνωμα κοινού σιδηροπυρίτη (standard), και περιορίσθηκε στην αξιοποίηση των μικτών θειούχων μεταλλευμάτων της περιοχής. Το 1972 ξεκίνησε παράλληλα τη δοκιμαστική εκμετάλλευση της μικτής θειούχας χρυσοφόρου μεταλλοφορίας του Μεταλλείου Ολυμπιάδας. Το μετάλλευμα της Ολυμπιάδος κατεργάζονταν στις εγκαταστάσεις εμπλουτισμού του Στρατωνίου μέχρι το 1976, οπότε τέθηκε σε λειτουργία το εργοστάσιο εμπλουτισμού της Ολυμπιάδας, δυναμικότητας 50 t/h. Τα εργοστάσια εμπλουτισμού του Στρατωνίου διέκοψαν την απόρριψη στον όρμο του Στρατωνίου, αρχικά του αδρομερούς, 1978 και στη συνέχεια του λεπτομερούς κλάσματος, 1983, του τέλματος του εμπλουτισμού με αντίστοιχη απόθεση τους στη θέση Chevalier 23

του Μεταλλείου Μαντέμ Λάκκου. Τα Μεταλλεία Κασσάνδρας από το 1987 και μετά εφάρμοσαν σταδιακά μεθόδους λιθογόμωσης σε αντικατάσταση της παλαιάς μεθόδου της κατακρήμνισης της οροφής κατά διαδοχικούς ορόφους. Σαν υλικό λιθογόμωσης χρησιμοποιείται το αδρομερές τέλμα εμπλουτισμού αναμεμιγμένο με τσιμέντο. Το 1992 με την απόφαση Νο 4299/1992 του Πρωτοδικείου Αθηνών η Α.Ε.Ε.Χ.Π.&Λ. ιδιοκτήτρια των Μεταλλείων Κασσάνδρας ετέθη σε ειδική εκκαθάριση επί τη βάσει των προβλέψεων του άρθρου 46α του Ν. 1892/1990 με εκκαθαρίστρια την «Εθνική Κεφαλαίου Α.Ε. Διαχείρισης Ενεργητικού και Παθητικού». Στα πλαίσια της ειδικής εκκαθάρισης και μετά από διεθνή πλειοδοτικό διαγωνισμό, που διενήργησε η «Εθνική Κεφαλαίου ΑΕ Διαχείρισης Ενεργητικού και Παθητικού», η ΤVΧ ΗΕLLAS Α.Ε., θυγατρική της ΤVΧ GOLD Inc., απέκτησε το ενεργητικό του Συγκροτήματος των Μεταλλείων Κασσάνδρας. Η σχετική σύμβαση υπογράφθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 1995 με ως εκ τρίτου συμβαλλόμενα μέρη το Ελληνικό Δημόσιο και την ΤVΧ GOLD Inc, και επικυρώθηκε από το Ελληνικό Κοινοβούλιο με τον Ν. 2436/1996. Το επενδυτικό σχέδιο της TVX Hellas A.E. δεν κατέστη δυνατό να υλοποιηθεί εντός των σχετικών χρονοδιαγραμμάτων με αποτέλεσμα στις 12 Δεκεμβρίου 2003 υπογράφηκε μεταξύ της TVX Hellas A.E. και του Ελληνικού Δημοσίου σύμβαση εξωδικαστικού συμβιβασμού (αρ. συ. 22137/2003), με βάση την οποία το σύνολο της κυριότητας των Μεταλλείων Κασσάνδρας επέστρεψαν στο Ελληνικό Δημόσιο. Τέλος, με την υπ αριθμό 22138 σύμβαση που υπογράφηκε μεταξύ Ελληνικού Δημοσίου και της Ελληνικός Χρυσός Α.Ε. και η οποία κυρώθηκε με τον Νόμο 3220/18.1.2004 (ΦΕΚ 15Α/2004) μεταβιβάστηκε στην Ελληνικός Χρυσός, το σύνολο των στοιχείων του ενεργητικού των Μεταλλείων Κασσάνδρας. 1.1.3 Κλιματικά - Μετεωρολογικά Χαρακτηριστικά Στην ευρύτερη περιοχή μελέτης, το κλίμα χαρακτηρίζεται ως μεταβατικό μεταξύ του ηπειρωτικού κλίματος της Κεντρικής Ευρώπης και του μεσογειακού κλίματος. Για την εκτίμηση των κλιματικών χαρακτηριστικών χρησιμοποιούνται τα στοιχεία του μετεωρολογικού σταθμού της Αρναίας: 24

Πίνακας Β.1: Μετεωρολογικά Δεδομένα Σταθμού Αρναίας Περίοδος 1978-2001 Περίοδος 1978-2001 Μήνας Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Μέσες μηνιαίες τιμές βασικών κλιματολογικών χαρακτηριστικών Θερμοκρασία ( ο C) 2,6 3,4 6,5 11,0 16,2 20,9 22,9 22,3 18,6 13,3 7,6 4,7 Ύψος βροχής (mm) 47 55 50 51 50 41 54 38 31 56 84 90 Σχετική υγρασία αέρος (%) 85 83 80 73 71 66 65 67 72 80 85 86 Εξάτμιση (mm) 21 21 34 51 59 76 84 80 61 40 20 23 Μέση (ολική) 12,5 649 76 568 Πηγή: Δασαρχείο Αρναίας 2006 Από τον παραπάνω πίνακα δημιουργούμε τα ακόλουθα διαγράμματα όπου φαίνονται οι μέσες τιμές της θερμοκρασίας, του ύψους βροχής, της υγρασίας αέρος και της εξάτμισης του σταθμού Αρναίας την περίοδο 1978-2001. Εικόνα Β2: Μέσες τιμές της Θερμοκρασίας του Σταθμού Αρναίας 25