Εισήγηση κου Ευάγγελου Ζερβέα Προέδρου Ανεξάρτητης Αρχής «Συνήγορος του Καταναλωτή» στην Επιστηµονική Ηµερίδα της Οµοσπονδίας Εργαζοµένων Ανεξάρτητων Αρχών µε θέµα: «Ανεξάρτητες Αρχές στην Ελληνική ηµόσια ιοίκηση» 18 Φεβρουαρίου 2011 Εισαγωγή Ο θεσµός των Ανεξάρτητων Αρχών έχει κλείσει δύο (2) και πλέον δεκαετίες ζωής στη χώρα µας, χρόνος ικανός για να κριθούν η χρησιµότητα, η αξιοπιστία και η αποτελεσµατικότητά του. Με τη δηµιουργία και την ένταξη των Ανεξάρτητων Αρχών στο πλαίσιο της κρατικής λειτουργίας εισήχθη θεσµικά η πρωτοβουλία της απαγκίστρωσης της ηµόσιας ιοίκησης από τους πόλους της εκτελεστικής πολιτικής εξουσίας, των κοµµάτων και των πάσης φύσης ιδιωτικών κέντρων που τελούν σε αλληλεπιδραστική σχέση. Ουσιαστικά, µια τέτοια προσέγγιση συνιστά παραδοχή ενός κράτους που εµφανίζει χρονίζοντα και ανίατα ελλείµµατα στη λειτουργία του, ιδίως σε ό,τι αφορά την οργανωτική του δοµή και την άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας. Την ίδια στιγµή, όµως, οι Ανεξάρτητες Αρχής αποτελούν εκµοντερνιστική όψη ενός κράτους που επιδιώκει τη βελτίωση της επαφής του µε τους πολίτες και την εγκαθίδρυση των αµοιβαίων σχέσεών τους πάνω σε ενισχυµένα θεµέλια αξιοκρατίας, ειλικρίνειας και πολιτικής αµεροληψίας. Μια τέτοια θεώρηση του θεσµού των Ανεξάρτητων Αρχών είναι επιβεβληµένη, εάν συµφωνούµε στην άποψη ότι η έκφραση του κράτους στη σύγχρονη εποχή µέσα από τις δοµές της ηµόσιας ιοίκησης πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο διακριτική, 1
χωρίς παράλληλα να υστερεί σε ταχύτητα ανταπόκρισης, ποιότητα υπηρεσιών και αποτελεσµατικότητα του παραγόµενου έργου προς όφελος των πολιτών. Όλα αυτά, βέβαια, υπό την προϋπόθεση ότι οι Ανεξάρτητες Αρχές είναι πραγµατικά «ανεξάρτητες», αποτελώντας διακριτά µέρη του κρατικού οργανισµού και ευρισκόµενες σε ασφαλή απόσταση από τυχόν καταστροφικούς εναγκαλισµούς. Η έννοια και ο σκοπός αυτής της «ανεξαρτησίας» χρειάζεται να µελετηθούν υπό το πρίσµα: (α) της διοικητικής-οικονοµικής αυτοτέλειας των Ανεξάρτητων Αρχών (β) της έκτασης των αρµοδιοτήτων τους, καθώς επίσης (γ) του κύρους της εξουσίας που τους ανατίθεται από την Πολιτεία Η διοικητική αυτοτέλεια αποτελεί αυτονόητη προϋπόθεση, προκειµένου οι Ανεξάρτητες Αρχές να ξεχωρίζουν εµφανώς από τον στενό γραφειοκρατικό πυρήνα της υπόλοιπης ηµόσιας ιοίκησης. Επιπροσθέτως, η οικονοµική αυτοτέλεια αποτελεί θεµελιώδη προϋπόθεση της ανεξάρτητης λειτουργίας των Αρχών, υπό την έννοια ότι τόσο η πηγή όσο και το ύψος της χρηµατοδότησής τους πρέπει να είναι σε θέση να εγγυώνται, την ελευθερία και την αντικειµενικότητα των αποφάσεών τους. Ως προς τις αρµοδιότητες των Ανεξάρτητων Αρχών, αυτές πρέπει να είναι σαφώς ορισµένες και ιεραρχηµένες εντός του πολιτικού συστήµατος, ώστε να µην οδηγούν σε αδιέξοδες ή ευθέως συγκρουόµενες καταστάσεις που µπορεί να προκληθούν λόγω συναρµοδιότητας µε άλλους φορείς ή υπηρεσίες της ηµόσιας ιοίκησης. Τέλος, σηµαντική παράµετρος της λειτουργίας των Ανεξάρτητων Αρχών είναι ο βαθµός δεσµευτικότητας των αποφάσεων που εκδίδουν και η έκταση των συνεπειών τους για όλους τους εµπλεκόµενους, του κράτους συµπεριλαµβανοµένου. 2
Σχετικά µε τον Συνήγορο του Καταναλωτή Ο Συνήγορος του Καταναλωτή ιδρύθηκε µε νόµο του 2004 ως όργανο για την εξωδικαστική επίλυση των καταναλωτικών διαφορών και συγκαταλέγεται ανάµεσα στις σχετικά νεοσύστατες Ανεξάρτητες Αρχές. Η σπουδαιότητα που θέλησε να αποδώσει ο Νοµοθέτης στην ανεξαρτησία της νέας Αρχής αποτυπώνεται ήδη από το πρώτο άρθρο του νόµου, όπου γίνεται µνεία στην προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία που απολαµβάνει ο Συνήγορος του Καταναλωτή κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Από κει και πέρα, ο νόµος προβλέπει µια σειρά ισχυρών ασφαλιστικών δικλείδων, που θωρακίζουν περαιτέρω την ανεξάρτητη λειτουργία του Οργάνου. Οι δικλείδες αυτές είναι: 1. Παροχή πλήρους νοµικής κάλυψης στον Συνήγορο του Καταναλωτή για κάθε γνώµη που διατύπωσε ή πράξη που εκτέλεσε, εξαιρουµένης τυχόν έγκλησης για συκοφαντική δυσφήµιση, εξύβριση ή παραβίαση του απορρήτου 2. Θέσπιση ορισµένης θητείας του Προέδρου της Αρχής και των δύο (2) Βοηθών του για χρονικό διάστηµα τεσσάρων (4) ετών, η οποία δεν µπορεί να διακοπεί, παρά µόνο για λόγους σωµατικής ή πνευµατικής ανικανότητας κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους 3. Αναστολή κάθε άλλης επαγγελµατικής δραστηριότητας, στον δηµόσιο ή ιδιωτικό τοµέα, του Προέδρου της Αρχής και των Βοηθών του κατά τη διάρκεια της θητείας τους 4. Αναστολή της δικηγορικής ιδιότητας των νοµικών ενόσω εργάζονται ως επιστηµονικό προσωπικό στην Αρχή 5. Κοινωνική λογοδοσία για το έργο της Αρχής, το οποίο αποτυπώνεται σε Ετήσια Έκθεση που δηµοσιοποιείται και συζητείται σε ειδική συνεδρίαση της Ολοµέλειας της Βουλής 6. Αποκλειστικά δηµόσια χρηµατοδότηση για τη λειτουργία της Αρχής Η κατά τα ανωτέρω διασφαλισµένη ανεξαρτησία του Συνηγόρου του Καταναλωτή δηµιουργεί, ακολούθως, τις απαραίτητες συνθήκες για την άσκηση των αρµοδιοτήτων 3
του µε τον αντικειµενικό και αµερόληπτο τρόπο που αναµένει κανείς από ένα όργανο που ενδύεται τον µανδύα της Ανεξάρτητης Αρχής. Ως ασφαλιστική δικλείδα σε αυτή την περίπτωση λειτουργούν οι καταστατικές αρχές της λειτουργίας του Συνηγόρου του Καταναλωτή και, ειδικότερα, οι αρχές των ίσων αποστάσεων και της εκατέρωθεν ακρόασης κατά τη διερεύνηση των υποθέσεων που επιλαµβάνεται. Με αυτόν τον τρόπο, παρέχεται η δυνατότητα εξίσου σε όλα τα ενδιαφερόµενα µέρη να κοινοποιούν τις απόψεις τους και να ενηµερώνονται από την Αρχή για κάθε είδους στοιχείο ή εξέλιξη που αφορά την υπόθεσή τους, στο πλαίσιο µιας καθ όλα ανοικτής και απόλυτα διαφανούς διαδικασίας. Η λειτουργία του Συνηγόρου του Καταναλωτή ως ένα αποτελεσµατικό και συνάµα αµερόληπτο όργανο δεν είναι απλώς ένα λεκτικό σχήµα, αλλά αποδεικνύεται από την αποδοχή του στη συνείδηση τόσο των καταναλωτών όσο και των προµηθευτών και αντικατοπτρίζεται στο πολύ µεγάλο ποσοστό των υποθέσεων που βρίσκουν τελικώς συµβιβαστική λύση µε τη διαµεσολάβησή του (εννέα στις δέκα). Μάλιστα, τα στοιχεία της αµεροληψίας και της αντικειµενικότητας θεωρούνται τόσο αδιαπραγµάτευτα και ισχυρά, που ο Νοµοθέτης έχει εµπιστευτεί στον Συνήγορο του Καταναλωτή και τη δυνατότητα της αυτεπάγγελτης παρέµβασης σε κάθε ζήτηµα της αρµοδιότητάς του, ανάγοντάς τον σε ακέραιο εφαρµοστή της νοµοθεσίας για την προστασία των καταναλωτών. Παρ όλα αυτά, η δηµόσια εξουσία που ασκεί ο Συνήγορος του Καταναλωτή έχει χαρακτηριστικά κυρίως συµβουλευτικής παρέµβασης και οι αποφάσεις που εκδίδει δεν αποτελούν εκτελεστούς τίτλους, µπορούν όµως να δηµοσιοποιούνται. Αυτό συµβαίνει διότι ο Νοµοθέτης θέλησε να προσδώσει στον Συνήγορο του Καταναλωτή τον χαρακτήρα περισσότερο του διαµεσολαβητή στις υποθέσεις που αναλαµβάνει, παρά του ρυθµιστή της αγοράς, αρµοδιότητα την οποία έχει αναθέσει σε άλλες Υπηρεσίες του κράτους (π.χ. Γενική Γραµµατεία Καταναλωτή). 4
Κάτι τέτοιο σε καµία περίπτωση δεν πλήττει το κύρος της δηµόσιας εξουσίας που ασκεί ο Συνήγορος του Καταναλωτή. Αντιθέτως, µια προσεκτικότερη µατιά στη δυνατότητα που του δίνει ο νόµος να προβαίνει σε δηµοσιοποίηση των αποφάσεών του µας επιτρέπει να διαπιστώσουµε ότι πρόκειται για ένα µέτρο που συχνά αποδεικνύεται πολύ πιο αποτελεσµατικό συγκριτικά µε άλλου είδους κυρώσεις, δεδοµένου ότι συµβάλει ουσιαστικά: (α) στην ενίσχυση της ετοιµότητας του καταναλωτικού κοινού απέναντι σε διαπιστωµένα αθέµιτες και παραπλανητικές επιχειρηµατικές πρακτικές (β) στην εµπορική δυσφήµιση των παρανοµούντων προµηθευτών, που αποδεδειγµένα και συστηµατικά αρνούνται τη συµµόρφωση µε τη νοµοθεσία, καθώς επίσης (γ) στην αποτροπή και άλλων προµηθευτών από τη χρησιµοποίηση παρόµοιων αθέµιτων και παραπλανητικών επιχειρηµατικών πρακτικών σε βάρος των καταναλωτών Μέσα σε όλα αυτά, ο Συνήγορος του Καταναλωτή λειτουργεί χωρίς εναγκαλισµούς ή χειραγώγησης από την κρατική εξουσία, η οποία διατηρεί έναν εξαιρετικά διακριτικό ρόλο στο πλαίσιο της εποπτείας που εκ του νόµου έχει τη δυνατότητα να ασκεί. Το γεγονός αυτό είναι αδιαµφισβήτητο και ως αδιάσειστη απόδειξη είναι το πλήθος των δηµοσιοποιηµένων παρεµβάσεων του Συνηγόρου του Καταναλωτή σε βάρος ενός µεγάλου αριθµού προµηθευτών ανεξαιρέτως του δηµόσιου και του ιδιωτικού τοµέα, που µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο έχουν καταστρατηγήσει µε την επιχειρηµατική συµπεριφορά τους τα δικαιώµατα των καταναλωτών. Σηµαντικό καταλύτη στην αποτελεσµατικότητα του Συνηγόρου του Καταναλωτή αποτελούν οι διαλειτουργικές του σχέσεις µε άλλες Ανεξάρτητες Αρχές και Υπηρεσίες του ηµόσιου Τοµέα. Οι σχέσεις αυτές κατέχουν εξέχουσα θέση στο θεσµικό σώµα της Πολιτείας, καθώς είναι σε θέση να πολλαπλασιάζουν την εποπτική της δράση και την ελεγκτική της δύναµη µέσα από τη συνεργασία και τον συντονισµό φορέων σε όλη την έκταση της ηµόσιας ιοίκησης. Χαρακτηριστικό παράδειγµα της επιτυχίας ενός τέτοιου διαλειτουργικού µοντέλου υπήρξε πρόσφατα η αντιµετώπιση περιπτώσεων παραπλανητικών και επιθετικών 5
εµπορικών πρακτικών που ακολουθούν ορισµένοι πάροχοι Υπηρεσιών Πολυµεσικής Πληροφόρησης. εχόµενος µεγάλο αριθµό καταγγελιών από καταναλωτές, οι οποίοι δηλώνουν ότι µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο έχουν πέσει θύµατα παραπλάνησης κατά τη λήψη αυτών των υπηρεσιών, ο Συνήγορος του Καταναλωτή ανέλαβε πρωτοβουλία συνεργασίας τόσο µε την Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδροµείων όσο και µε το Τµήµα ίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήµατος της ιεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής, προκειµένου να συστηµατοποιηθεί η δράση συναρµόδιων φορέων και να σχεδιαστεί µε αποτελεσµατικό τρόπο η προστασία του καταναλωτικού κοινού. Παράλληλα, ο Συνήγορος του Καταναλωτή ξεκίνησε τη διαβίβαση των σχετικών καταγγελιών προς τη Γενική Γραµµατεία Καταναλωτή για την επιβολή τυχόν κυρώσεων, αλλά και προς την Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών για τη διερεύνηση της τέλεσης τυχόν αξιόποινων πράξεων. Το αποτέλεσµα αυτής της συγχρονισµένης δράσης είναι ήδη ορατό και φαίνεται µέσα από τη σταδιακή µείωση των αντίστοιχων αναφορών που υποβάλλουν οι πολίτεςκαταναλωτές στην Αρχή µας. Κλείνοντας, θέλω να υπογραµµίσω τη θέση µου ότι η ανεξαρτητοποίηση αρµοδιοτήτων της ηµόσιας ιοίκησης από τους πόλους της εκτελεστικής πολιτικής εξουσίας και των κοµµάτων είναι ως επί το πλείστον επωφελής για το κοινωνικό σύνολο, καθώς και για το ίδιο το πολιτικό σύστηµα. Με το σοβαρό επιστηµονικό τους έργο µέχρι σήµερα, οι Ανεξάρτητες Αρχές έχουν κερδίσει την εµπιστοσύνη των πολιτών και έχουν δώσει νέα πνοή στη ηµόσια ιοίκηση. Η Πολιτεία χρειάζεται να εξακολουθεί να τις περιβάλλει µε την αδιάλειπτη στήριξή της σε όλα τα επίπεδα, προκειµένου το εγχείρηµα των Ανεξάρτητων Αρχών να µη χάσει τα συγκριτικά του πλεονεκτήµατα έναντι των παραδοσιακών δοµών του κράτους. 6