Η ΦΟΝΙΣΣΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Η ΦΟΝΙΣΣΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 1

Πίνακας Περιεχομένων 1. Λίγα λόγια για τον συγγραφέα Αλέξ. Παπαδιαμάντη. 2. Περίληψη του διηγήματος «Φόνισσα». 3. Ερωτήσεις του φύλλου εργασίας. Ερώτημα 1 ο Ερώτημα 2 ο Ερώτημα 3 ο Ερώτημα 4 ο Ερώτημα 5 ο Ερώτημα 6 ο 4. Άλλα ερωτήματα που δημιουργήθηκαν αναλύοντας το κείμενο. 4.1. Πώς θα χαρακτηρίζαμε τη Φραγκογιαννού; 4.2. Πώς σκιαγραφούνται οι χαρακτήρες των ανδρών μέσα από τα αποσπάσματα της Φόνισσας; 4.3. Γιατί τα τελευταία λόγια της Φραγκογιαννούς συνδέονται με την προίκα; 5. «Του νεκρού αδελφού», «Η τιμή και το Χρήμα», «Ερωτόκριτος» και «Φόνισσα». 5.1. Ποιοι τύποι γυναικών διακρίνονται στα παραπάνω κείμενα; 5.2. Πώς αντιμετωπίζεται η γυναίκα από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον σε θέματα όπως είναι ο έρωτας, ο γάμος και η προίκα σε αυτά τα κείμενα; 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. 2

1. Λίγα λόγια για τον Α. Παπαδιαμάντη Γιος φτωχού ιερέα, γεννήθηκε στις 4 Μαρτίου του 1851 στη Σκιάθο, όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα. Έπειτα, φοίτησε σε Γυμνάσια της Σκοπέλου, του Πειραιά και τελικά πήρε απολυτήριο Γυμνασίου από το Βαρβάκειο το 1874. Την ίδια χρονιά γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή, ενώ γράφει το πρώτο λυρικό του ποίημα για τη μητέρα του. Παράλληλα μελετούσε μόνος του αγγλικά και γαλλικά. Οι οικονομικές δυσκολίες τον ανάγκασαν να διακόψει τις σπουδές του και να στραφεί στο βιοπορισμό. Εργάστηκε κυρίως ως μεταφραστής (από τα αγγλικά και γαλλικά) σε εφημερίδες, αλλά και ως δημοσιογράφος. Παράλληλα δημοσίευε πολλά από τα μυθιστορήματά του. Μαζί με τον προοδευτικό δημοσιογράφο και εκδότη Βλάση Γαβριηλίδη ίδρυσε την περίφημη, για την εποχή της, εφημερίδα Ακρόπολη. Παρά την πολλά υποσχόμενη πορεία του στο χώρο, αποσύρεται στη Σκιάθο, φτωχός και άρρωστος, όπου και πεθαίνει στις 3 Ιανουαρίου του 1911 από πνευμονία. Ήταν άνθρωπος βαθύτατα θρησκευόμενος, ταπεινός και μοναχικός. Άρχισε τα συγγραφικό έργο του με ιστορικά μυθιστορήματα, περιπετειώδη και ρομαντικά, αλλά αργότερα στράφηκε στο διήγημα, όπου και διέπρεψε. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους νεοέλληνες πεζογράφους και ο κυριότερος εκπρόσωπος του ηθογραφικού διηγήματος. Χρησιμοποιεί μια γλώσσα ιδιότυπη (κατά βάση καθαρεύουσα στην αφήγηση και στην περιγραφή, δημοτική με συχνούς ιδιωματισμούς της Σκιάθου στα διαλογικά μέρη) βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της γοητείας που εξακολουθεί να ασκεί το έργο του. Το έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, το οποίο είναι σήμερα διεθνώς αναγνωρισμένο, επηρεάστηκε άμεσα από το νησί στο οποίο γεννήθηκε και πέθανε, το νησί που αγάπησε και ύμνησε όσο κανένας άλλος, αλλά και από τους ανθρώπους του, τις πραγματικές ιστορίες των οποίων μετέφερε γράφοντας. Υπήρξε ένας άριστος μελετητής της ανθρώπινης ψυχολογίας και των ηθών της εποχής του. Έτσι, το όνομά του μας παραπέμπει στο νησί του, αλλά παράλληλα, στο άκουσμα της λέξης «Σκιάθος», δεν μπορούμε να μη σκεφτούμε το μεγάλο αυτό λογοτέχνη, που σφράγισε ανεξίτηλα το νησί του, ακριβώς όπως αυτό σφράγισε το έργο του. 3

2. Περίληψη του διηγήματος «Φόνισσα» Μια ηλικιωμένη χήρα, η Φραγκογιαννού, ξενυχτώντας δίπλα στην λεχώνα κόρη της και το άρρωστο μωρό της, θυμάται τη δύσκολη ζωή που έζησε σαν κορίτσι, γυναίκα. Καταλήγει στην άποψη ότι η ζωή της γυναίκας είναι γεμάτη πόνο κ βάσανα και η γέννα ενός κοριτσιού προκαλεί μόνο δεινά στην οικογένειά του. Οι σκέψεις της αυτές την παρασύρουν να κάνει το φόνο της εγγονής της, πιστεύοντας έτσι ότι απαλλάσσει το παιδί της από το βάρος ενός ακόμα κοριτσιού. Ο θάνατος του μωρού θεωρείται φυσικός κ αυτό την οδηγεί στην παρανοϊκή απόφαση ότι πρέπει ν απαλλάξει τον κόσμο από τα μικρά κορίτσια. Άλλα 2 κορίτσια γίνονται θύματα της χωρίς να την υποψιαστεί κανείς, όμως ο θάνατος ενός τρίτου κοριτσιού κάνει τους χωροφύλακες να την υποψιαστούν. Τότε αυτή αναγκάζεται να καταφύγει στα βουνά, όπου σκοτώνει ακόμα ένα μωρό. Όταν τελικά οι χωροφύλακες την βρίσκουν, αυτή πεθαίνει, καθ οδόν προς σε ένα ερμητήριο ανάμεσα στην ανθρώπινη κ στη Θεία Δίκη. 4

3. Ερωτήσεις του φύλλου εργασίας Ερώτημα 1 ο 1. Η Φόνισσα θεωρείται «δυνατό ψυχογραφικό έργο». Σ αυτήν παρατηρούμε επίσης ως γνωρίσματα της συγγραφικής τέχνης του Παπαδιαμάντη, το ρεαλισμό και το νατουραλισμό. Να επαληθεύσετε τις παρατηρήσεις αυτές με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο. 2. Ποιες παρατηρήσεις θα κάνατε για τη γλώσσα και το ύφος του Παπαδιαμάντη; ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Η "Φόνισσα" χαρακτηρίζεται ως ψυχογραφικό έργο και ο συγγραφέας κατορθώνει με παραστατικό, έντονο και δραματικό τρόπο ν' αποδώσει τα συναισθήματα, τις ιδέες, τις προκαταλήψεις και τις σκέψεις της ηρωίδας. Όλα τα γεγονότα, οι πίκρες της ζωής της Φργκογιαννούς, τα προσωπικά της αδιέξοδα και οι αγωνίες της συνδέονται -όπως εκείνη πιστεύει- με το γεγονός ότι γεννήθηκε κορίτσι και μάλιστα σε φτωχή οικογένεια. Η ηρωίδα καταλήγει στη διαπίστωση ότι τα κορίτσια δεν θα έπρεπε καν να γεννιούνται γιατί η ζωή τους είναι προγεγραμμένα δύσκολη και άσχημη. Επίσης, επισημαίνει ότι όσα ήδη έχουν γεννηθεί θα έπρεπε να πεθάνουν γα το καλό το δικό τους κυρίως. «επί πολλάς νύκτας, η Φραγκογιαννού δεν είχε δώσει ύπνου είς τους οφθαλμούς της, ουδέ εις τα βλέφαρά της νυσταγμόν αγρυπνούσα πλησίον του μικρού πλάσματος, το οποίο ουδ' εφαντάζετο ποίους κόπους επροξένει εις τους άλλους, ουδέ πόσα βάσανα έμελλε να υποφέρη, εάν επέζη, και αυτό... Θεέ μου γιατί να έλθη στον κόσμο κι αυτό;» Η Φραγκογιαννού ψυχικά κουρασμένη από την σκληρή ζωή της και τον εαυτό της. Νιώθει απέχθεια για την ζωή και αποφασίζει πως το μικρό κορίτσι δεν αξίζει να ζει και πρέπει να πεθάνει. Παίζει το ρόλο του θεού και σφετερίζεται το δικαίωμα να επιτρέπει κανείς τη ζωή ήι το θάνατο κάποιου. Οι απόψεις της για τα κορίτσια είναι πολύ σκληρές: «Τι να σας πω!... Έτσι του 'ρχεται τ' ανθρώπου, την ώρα που γεννιώνται, να τα καρδοπνίγη!...» Οι σκέψεις και οι απόψεις της γίνονται έργα και σκοτώνει το κοριτσάκι θεωρώντας ότι κάνει έργο θεάρεστο και ότι προσφέρει στην κοινωνία και στις γυναίκες υπηρεσία σπουδαία. 5

ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ Η εικόνα της φτώχειας του αγροτικού πληθυσμού της Σκιάθου περιγράφεται στη «Φόνισσα» με κάθε λεπτομέρεια και το ίδιο παραστατικά με αυτήν της ευμάρειας και του πλούτου των αρχόντων του νησιού. Οι ανισότητες μεταξύ των κατοίκων είναι εμφανέστατες: η πεθερά του Λυρίγκου μοιράζεται το μικρό της καλύβι με την κόρη και τα εγγόνια της «Ήτο το μικρόν καλυβάκι της γραίας (...) Εκεί βέβαια θα εκαμώντο μαζί με την μικράν θείαν τους την άγαμον, τα άλλα κορίτσια του Λυρίγκου» Ενώ η εύπορη Μαρούσα έχει την πολυτέλεια να ζει μόνη σ' ένα μεγάλο και όμορφο σπίτι. [Η οικία εφαίνετο ευπωρούσης οικογενείας, και είχε πολλά χαρίσματα, κ' επίπλωσιν ευπρεπή.] Για τις ταξικές αυτές ανισότητες οι νατουραλιστικές ανησυχούν και προβληματίζονται. Ο Παπαδιαμάντης δείχνει να μην υπολογίζει τον θεσμό της προίκας, δημιουργώντας έναν ήρωα, τη Χαδούλα, η οποία διαρκώς κατακρίνει την αξία της χρησιμοθηρικής προίκας [Το "μέτρημα" εκείνον το οποίον εις την Κωνσταντινούπολιν ονομάζετο "τράχωμα", συνήθειαν την οποίαν αν δεν απατώμαι την είχε αφορίσει η Μεγάλη Εκκλησία"]. Επίσης, θίγει τις διάφορες αλλαγές που έχουν επιφέρει η ανάπτυξη και η πρόοδος των συγκοινωνιών και του εμπορίου κοινωνίας του νησιού. (Κατ' εκείνον τον καιρόν, μαζί με την ανάπτυξιν του εμπορίου και της συγκοινωνίας, έχουν αρχίσει να ξανοίγουν κάπως τα ήθη εις τον μικρόν απόκεντρον τόπον. Ξένοι ερχόμενοι από τα άλλα μέρη της Ελλάδας, τα «πλέον πολιτισμένα», είτε υπάλληλοι της Κυβερνήσεως, είτε έμποροι, εκόμζον νέας, ελευθέρας θεωρίας περί όλων των πραγμάτων.) Στιγματίζεται ο τρόπος που συμπεριφέρονται οι "νεοφερμένοι" στις γυναίκες. [Με τους τελευταίους-τους νεοφερμένους- τούτους ηναγκάζοντο να έρχονται συχνά εις επαφήν πολλαί γυναίκες, κ' σώφρονες άλλως, τον τόπον, χάριν των άφευκτων κ' ατελείωτων οψωνισμάτων, από τα οποία αδύνατον να απαλλαγή ποτέ ο γυναικείος κόσμος], με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την εγκυμοσύνη της Μαρούσας (δεν ηδυνάθηνα γλυτώσει η Μαρούσα μετά ολίγον καιρόν, εν απουσία του συζήγου, αυτή ευρέθη έγκυος]. Η κοινωνία πάντως δείχνει να δέχεται ως φυσιολογικά τα νέα ήθη (την διαφθοράν και την λαγνείαν ωνόμαζον φυσικά πράγματα). Η εξέλιξη της βιολογίας, οι θεωρίες της εξέλιξης (Δαρβίνος) δεν αφάνισαν αδιάφορους τους νατουραλιστές. Οι άνθρωποι έπρεπε πλέον να δεχθούν ότι είναι λίγο παραπάνω ααπό τα ζώα και ότι όταν κάνουν τον έλεγχο, τα ζωώδη ένστικτά τους που τους κυριεύουν. 6

Στο έργο του Παπαδιαμάντη, ο Μούτρος, ο γιος της Φραγκογιαννούς εγκληματεί υπό την επήρεια του αλκοόλ, δεν ελέγχει τον εαυτό του και δεν έχει συνείδηση του του τι ακριβώς κάνει (επειδή δεν είχε ξεμεθύσει ακόμη, κατήντησε να κυνηγήση εις τον δρόμον και την ίδιαν τη μητέρα του, απειλώντας να τη σφάξη.) Ο Παπαδιαμάντης, δεν παρουσιάζει τα γεγονότα ως πείραμα (όπως οι νατουραλιστές). Η καταγραφή φαντάζει ουδέτερη και ψυχρή όμως εκείνος θέτει και ηθικά διλλήματα χρησιμοποιώντας το νατουραλισμό πραγματεύεται το ζήτημα της κληρονομικότητας και της επιβίωσης του ισχυρού: Σχετικά με την κληρονομικότητα αναφέρεται στην προκαθορισμένη μοίρα της γυναίκας να είναι σκλάβα (Όταν ήτο παιδίσκη, υπηρέτει τους γονείς της. Όταν υπανδρεύθη, έγινε σκλάβα του συζύγου της (...) όταν απέκτησε τέκνα, έγινε δούλα των τέκνων της...) όπως σκλάβα είναι προκαθορισμένο να γίνει και η μητέρα της Ξενούλας («Ε! Θε μου και να 'πεφτες μέσα, Ξενούλα!... Τι λευτεριά θα 'καμες της μάνας σου») Όσον αφορά την κληρονομικότητα η Φραγκογιαννού με "ήθος ανδρικόν" φαίνεται να συμπληρώνεται από τον γιο της τον Μούτρο με τον "θηλυκόν νου". Και οι δυο εφαρμόζουν τα φονικά τους ένστικτα σε συγγενικά πρόσωπα. Οι εγκληματικές τάσεις κληρονομούνται από τη μάνα στο γιο. Ο Παπαδιαμάντης περιγράφει με λεπτομέρειες στοιχεία της φύσης όπως τη σκοτεινή σπηλιά, τα βότανα, τον πλάτανο. Αναφορικά με την επικράτηση και την κυριαρχία του ισχυρού ο Παπαδιαμάντης αναφέρεται στον διαρκή ανταγωνισμό και την πάλη στο ζωικό βασίλειο. Η λέξη κυνήγι και κυνηγητό δηλώνει την πάλη και τον αγώνα (την έχουν κυνηγήσει δυο-τρεις φορές αι κλέυταις- προσπάθησε να ξεφύγει από τα όνυχάς των-). καθώς την κυνηγούσαν οι χωροφύλακες «ταχύς ως αίλουρος αναρριχήθηκε εις την κλαβανήν». 7

ΓΛΩΣΣΑ Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι προσωπική γλώσσα. Συνδυάζει πρωτοτυπία, παράδοση και δεξιοσύνη. Πολυεπίπεδη και πολύτιμη και "κτήμα εις αεί" όπως την χαρακτήρισε και ο Άγγελος Σικελιανός. Μέσα από αυτή, όπως λέει ο ποιητής Νίκος Καρούζος, ο Παπαδιαμάντης προσπάθησε "να υπάρξει" όχι μόνο "να γράψει". Μέσα από τη γλώσσα υπηρετεί σκοπό ιστορικό, ηθικό και εθνικό: τη μνήμη της ανατολικής ορθοδοξίας. Με την γλώσσα που χρησιμοποιεί ζωγραφίζει έναν αυθεντικό πίνακα της ανθρώπινης αλήθειας και σκιαγραφεί τους καημούς των αδυνάτων, οραματιζόμενος την λύτρωσή τους. Συνδυάζει την δημοτική με την γλώσσα των υμνολογίων και των πατέρων της Εκκλησίας. Ο μελετητής Λίνος Πολίτης έχει διακρίνει τρια επίπεδα στην γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Παπαδιαμάντης: i. Την ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα εμπλουτισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς. ii. Την καθαρεύουσα με πρόσμειξη πολλών στοιχείων της δημοτικής. iii. Μια πιο προσεγμένη και αυστηρή καθαρεύουσα στις περιγραφές και στις λυρικές παρεμβάσεις του. ΥΦΟΣ Το προσωπικό του ύφος χαρακτηρίζεται από μια γλώσσα με βάση την καθαρεύουσα, χαλαρή, χωρίς να είναι ψυχρή, με πρόσμειξη πολλών στοιχείων της δημοτικής και της εκκλησιαστικής γλώσσας. Στις περιγραφές του χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως εργαλείο για να φανερώσει την αγάπη του για την ιδιαίτερη πατρίδα του και τους κατοίκους του νησιού και αποσκοπεί στην αύξηση των καλλιτεχνικών στοιχείων και του προσωπικού του ύφους. Το ύφος του διηγήματος είναι λιτό, παραστατικό, με πλήθος ρεαλιστικών εικόνων και λέξεων και με πολλές μεταφορές. Υποβάλλει τον αναγνώστη και οι ήρωές του -απλοί, ταπεινοί άνθρωποιεκδηλώνουν τα πάθη τους συγκροτημένα και δημιουργούν "αληθινά" δράματα που ο Παπαδιαμάντης παρουσιάζει ρεαλιστικά χωρίς να προσπαθεί να τα "πλαστογραφήσει" και να τα ωραιοποιήσει ή να τα μεγαλοποιήσει. Συνοψίζοντας, το ύφος του θεωρούμε ότι είναι απλό και σοβαρό. 8

Ερώτημα 2 ο Ποια εικόνα σχηματίζετε για το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της εποχής από τα αποσπάσματα του βιβλίου σας; Ποια η θέση της γυναίκας στο παραπάνω πλαίσιο; Να λάβετε υπόψη τα φύλλα εργασίας που συμπληρώσατε στο μάθημα που έγινε στο εργαστήριο πληροφορικής. Μέσα από το διήγημα μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα σχετικά με το κοινωνικό πλαίσιο εκείνη την εποχή. Την περίοδο αυτή οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ανήκαν σε μια κοινωνία πλουσίων. Αυτό φαίνεται μέσα από το ντύσιμο τους, την κατάσταση του σπιτιού τους και γενικά από τον τρόπο ζωής τους. Λόγω της φτώχιας τους αναγκάζονταν, τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες, να δουλεύουν σκληρά για να επιβιώσουν αυτοί και οι οικογένειες τους. Επί το πλείστον, ήταν απλοί άνθρωποι, κυρίως αγράμματοι, χαμηλού πνευματικού επιπέδου. Είχαν βαθιά χριστιανική πίστη και λατρεία και πίστευαν πολλοί στις δεισιδαιμονίες. Επίσης στο κείμενο υπάρχει μεγάλος προβληματισμός και ευαισθησία λόγω της ανέχειας και της πείνας. Αρχίζει μια περίοδος αστικοποίησης που χαρακτηρίζεται από μεταφορά αγροτικού πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα. Τέλος, οι Έλληνες της διασποράς επιστρέφουν πίσω. Το κείμενο δίνει πολλά στοιχεία για την θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία την εποχή αυτή. Το κορίτσι από την γέννηση του αποτελούσε κακοτυχία για την οικογένεια καθώς έφερνε πολλά βάρη και δεινά σύμφωνα με την αντίληψη της εποχής. Έπρεπε να τη προικίσουν και να της βρουν άντρα. Όταν ένα κορίτσι πέθαινε δεν αποτελούσε δυστυχία για την οικογένεια γιατί γλίτωνε από πολλά βάσανα. Εδώ να σημειωθεί ότι θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια αναλογία μεταξύ της "Φόνισσας" και της "Μήδειας" του Ευριπίδη, της ηρωίδας της ομώνυμης αρχαίας τραγωδίας, σχετικά με την κοινωνική θέση της γυναίκας. Η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της για ν' απελευθερώσει τα καταπιεσμένα συναισθήματά της, για να εκδικηθεί τον έρωτά της. Έτσι και η Φόνισσα πνίγει τα μικρά κορίτσια για να τα γλιτώσει από τα μαρτύρια που τα περιμένουν όταν μεγαλώσουν και για να εξιλεώσει τη μοίρα της γυναίκας. Οι περισσότερες γυναίκες δεν πήγαιναν ούτε στο δημοτικό και παντρεύονταν από μικρή ηλικία. Η κοινωνική θέση της γυναίκας σε σύγκριση με του άντρα ήταν υποβαθμισμένη. Σε όλη της την ζωή υπηρετούσε τους άλλους. Αρχικά τους γονείς της, στη συνέχεια τον άντρα της και στο τέλος τα παιδιά και τα εγγόνια της. Ασχολούνταν με διάφορες εργασίες μα πιο πολύ με την φροντίδα του σπιτιού και της οικογένειας. Πολλές φορές παρουσιάζονται έξυπνες και πονηρές, να χειραγωγούν τους άντρες για να πετύχουν τους στόχους τους. Στη Φόνισσα ακόμη καυτηριάζεται το φαινόμενο της προίκας που κάνει την γυναίκα να θεωρείται αντικείμενο αγοροπωλησίας. Τέλος, ο Παπαδιαμάντης αντιλαμβάνεται την περιθωριοποίηση της γυναίκας και κατηγορεί την κοινωνία για αυτήν την κατάσταση. 9

Ερώτημα 3 ο Ποιες σκέψεις κάνει η Φραγκογιαννού για τη ζωή της, αλλά και για τη ζωή των γυναικών της εποχής της, καθώς ξαγρυπνά δίπλα στην κούνια της νεογέννητης εγγονής της; Σε ποια οικογενειακά περιβάλλοντα έζησε; Θεωρείτε δικαιολογημένες τις σκέψεις της; Η Φραγκογιαννού ξενυχτά δίπλα στην κούνια της νεογέννητης εγγονής της κι αναπολεί τα όσα πέρασε. Ανακεφαλαιώνοντας, σκεπτόμενη όλο το βίο της βλέπει ότι πέρασε τη ζωή της υπηρετώντας τους άλλους. Όταν ήταν παιδί, στο οικογενειακό περιβάλλον των γονιών της, εργαζόταν και τους υπηρετούσε. Όταν παντρεύτηκε, στο οικογενειακό περιβάλλον του συζύγου της, υπηρετούσε τον ίδιο, λόγω του χαρακτήρα της και της αδυναμίας του, συγχρόνως ήταν και κηδεμόνας του. Όταν έγινε μητέρα, ζούσε μόνο για τα παιδιά της και τα υπηρετούσε. Όταν έγινε γιαγιά από τα παιδιά της, πάλι δούλευε και φρόντιζε τα εγγόνια της. Οι σκέψεις της, πάνε τη Φραγκογιαννού χρόνια πίσω στα νεανικά της χρόνια, όταν οι γονείς της την πάντρεψαν με έναν άνθρωπο ανίκανο και άβουλο. Της έδωσαν προίκα μικρή, ασήμαντη, ενώ κράτησαν γι' αυτούς και το γιο τους τα περισσότερα. Πέρασε τη φτωχική ζωή, έκανε εφτά παιδιά, τέσσερα αγόρια και τρία κορίτσια. Τα τρία αγόρια χάθηκαν στην ξενιτιά και το τέταρτο ήταν μέθυσος και μαχαιροβγάλτης, στη φυλακή τώρα. Η μία κόρη της είχε μείνει γεροντοκόρη, η άλλη είχε τρία παδιά με έναν φτωχό μαραγκό. Η Φραγκογιαννού χαρακτηρίζει τη ζωή της μάταιη, βαριά κι ανώφελη. Σκέφτεται τις δυσκολίες που πέρασε η ίδια να μεγαλώσει τα παιδιά της, να προικίσει τις κόρες της, καθώς και όλους τους γονείς που αγωνιούν για το πότε θα παντρέψουν τα κορίτσια τους, με ποιον, πόση προίκα θα δώσουν. Καταλήγει ότι καλύτερα ο άνθρωπος να μην παντρεύεται, να μην κάνει κορίτσια και, όταν αυτό συμβαίνει, να μη σώνουν τα κορίτσια, να τα καρυδοπνίγει, την ώρα της γέννησής τους. Οι σκέψεις της αυτές είναι δικαιολογημένες κι αντανακλούν την ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής που γράφτηκε το έργο, καθώς και τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, όπου η γυναίκα είναι υποτιμημένη, ένα κατώτερο πλάσμα και θεωρείται βάρος και από τους γονείς της και από τον άνδρα της. Οι άνθρωποι είναι αγράμματοι, η Φραγκογιαννού ασχολείται με το μάζεμα βοτάνων και τα πουλάει, πιστεύουν σε δεισιδαιμονίες - η μητέρα της ήξερε από μάγια - και πιστεύουν ότι το να γεννήσουν κορίτσια είναι βάσανο και κατάρα. Έτσι ο νους της παραλογίζεται και αφού δε βρίσκει κανένα νόημα και καμιά χαρά στη ζωή της, ο νους της ψηλώνει, επαναστατεί, θέλει να λυθεί και να λυτρώσει κι άλλες γυναίκες και κορίτσια από τα βάσανά τους. Η προίκα επιβεβαιώνει την υποτιμημένη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Η Φραγκογιαννού πήρε μικρή προίκα, κατά συνέπεια, πήρε άντρα φτωχό. Η κόρη της στη 10

συνέχεια, με μικρή προίκα, παντρεύτηκε έναν μαραγκό κι όχι έναν πλούσιο, για μια άνετη ζωή. Στη Μήδεια του Ευριπίδη, αναφέρεται η γυναίκα σαν το πιο άθλιο πλάσμα που χρειάζεται ν' αγοράσει άντρα- αφέντη στο κορμί της, με πολλά χρήματα. Στο τραγούδι Του νεκρού αδερφού'' η θέση της γυναίκας είναι κατώτερη. Ο άνδρας είναι ο κυρίαρχος, αυτός που αποφασίζει. Ο Κωνσταντίνος πείθει τη μητέρα του να παντρέψουν την Αρετή στα ξένα, παρά τις αντιρρήσεις της μάνας, που τη θέλει συντροφιά για τα γεράματά της και χωρίς να ρωτήσουν την ίδια, που δεν έχει το δικαίωμα ν' αποφασίσει για τη ζωή της. Στο έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη Η τιμή και το χρήμα, η ηρωίδα, η Ρήνη, παρακαλεί τη μάνα της να πληρώσει χίλια τάλαρα, για να την παντρευτεί ο Αντρέας, με τον οποίο αγαπιούνται. Η μάνα της δε δίνει παρά μόνο τριακόσια τάλαρα, για να μην αδικήσει τ' άλλα της παιδιά. Κι εδώ βλέπουμε τη δύναμη της προίκας, σε αντίθεση με την αδυναμία της γυναίκας και τις παράλογες απαιτήσεις του υποψήφιου γαμπρού. Η σιόρα- Επιστήμη, η μάνα, απελπισμένη καταλήγει τον μαχαιρώσει στο χέρι και να πάει φυλακή, αλλά τελικά υποκύπτει μπροστά στον φιλοχρήματο Ανδρέα και δέχεται να του δώσει τα χίλια τάλαρα, σε βάρος των δύο άλλων παιδιών της. Αρκεί ο γαμπρός να παντρευτεί και ν' αποκαταστήσει, ηθικά και κοινωνικά την έγκυο Ρήνη. Στο τέλος της ιστορίας, σε αντιπαραβολή με τη Φόνισσα, η Ρήνη επαναστατεί διαφορετικά από τη Φραγκογιαννού. Αρνείται τον Αντρέα, θεωρεί υποτιμητικό το παζάρεμα της 'ίδιας, ακόμα και την ύστατη στιγμή που η μητέρα της πηγαίνει στη φυλακή. Αγανακτισμένη, αποφασίζει να ζήσει μόνη με το παιδί της: είμαι δουλεύτρα ποιον έχω ανάγκη; λέει, ενώ ο Αντρέας αναφωνεί: ανάθεμα τα τάλαρα!. Ερώτημα 4 ο Ποιες εμπειρίες και ποιες εσωτερικές διεργασίες οδηγούν τη Φραγκογιαννού στην εγκληματική ιδέα της βρεφοκτονίας ; Μπορείτε να βρείτε κάποιους λόγους που να εξηγούν τουλάχιστον όσα διέπραξε η Φραγκογιαννού; Να συνδέσετε τις απόψεις της Φραγκογιαννούς με τις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής. Είναι πράγματι παρανοϊκή η σκέψη της Φόνισσας; Που έγκειται η παράνοια της; Η Φραγκογιαννού, ήταν μια ηλικιωμένη γυναίκα που είχε περάσει πολλές δυσκολίες στην ζωή της. Κατατρεγμένη και αδικημένη ακόμα και από τους ίδιους της τους γονείς, έχει νιώσει τον κοινωνικό ρατσισμό με κάθε μορφή του. Πέρασε μια ζωή υπόδουλη είτε στους γονείς, είτε στα επτά παιδιά της και στον άντρα της. Χήρα πια, ταλαίπωρη, μ ένα γιο στη φυλακή οδηγείται σιγά-σιγά στον παραλογισμό. Η διαταραγμένη από τα βάσανα ψυχή της συλλαμβάνει την ιδέα της βρεφοκτονίας. Η άποψή της ότι τα θηλυκά 11

θα υποφέρουν, στο μυαλό της δημιούργησε την άποψη ότι έτσι τα γλυτώνει από τα βάσανα που θα τα βρουν στην ζωή τους και κάνει το καλό γιατί σώζει και αυτά αλλά και τις μητέρες τους. Νομίζει ότι κάνει μια θεάρεστη πράξη. Η τραγικότητα της Φραγκογιαννού, που από θύμα γίνεται θύτης, κορυφώνεται μέσα στο διήγημα, γιατί ο αναγνώστης καταλαβαίνει ότι τα κάνει όλα αυτά από μια υποσυνείδητη παραλογική καλοσύνη. Πιστεύει ότι έτσι, διορθώνει ένα κακό και ελευθερώνει τα κορίτσια. Την εποχή εκείνη, η ανδροκρατούμενη κοινωνία, είχε τις γυναίκες στο περιθώριο. Ειδικά στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, η γυναίκα βασανιζόταν με τους πολλαπλούς ρόλους της. Γυναίκα, σύζυγος, μάνα, νοικοκυρά, εργάτρια κ.α. χανόταν σ ένα λαβύρινθο υποχρεώσεων και ταλαιπωρίας. Δεν είχε δικαιώματα, δεν λογάριαζαν την άποψή της. Δεν διάλεγε τη ζωή της, απλά την υπόμενε. Άρα η σκέψη της φόνισσας δεν ήταν μονό παρανοϊκή. Ήταν μια μορφή επανάστασης στην σκλαβιά μιας ζωής που δεν διάλεξε. Ήταν μια αντίσταση στη μοίρα και στην ταπείνωση. Βέβαια τον παραλογισμό της, τον πλήρωσαν αθώες ψυχές. Αλλά η Φραγκογιαννού δεν το έβλεπε έτσι. Πίστευε ότι πρόσφερε λύτρωση από τα βάσανα που θα έρχονταν, και σωτηρία στα θηλυκά από μια ζωή άδικη και σκληρή. Γι αυτό αυτή η επαναστατημένη ψυχή, γιατί αυτό ήταν η Χαδούλα πέρασε στην παράνοια επειδή δεν κατάφερε να συμβιβαστεί με την ζωή της, «βρήκε τον θάνατο, εις το ήμισυ του δρόμου μεταξύ της θείας κ ανθρώπινης δικαιοσύνης». Ερώτημα 5 ο Η ιδέα που διακατέχει τη Φραγκογιαννού και οι πράξεις της έρχονται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές και ηθικές αντιλήψεις, είναι αποτρόπαια εγκλήματα. Πώς η Φραγκογιαννού γεφυρώνει μέσα της αυτό το χάσμα; Να αναπτύξετε τις απόψεις σας με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο. Η Φραγκογιαννού προτού ξεκινήσει τη φονική της δραστηριότητα εξέφραζε ήδη με εμφατικό τρόπο τα αρνητικά της συναισθήματα για τα κορίτσια. «Όταν μάλιστα η μήτηρ της ήκουε περί αρρώστιας μικρών κορασίδων είχεν ακουσθή, σείουσα την κεφαλήν, να λέγη: Σα σ' ακούω γειτόνισσα!... «Δεν είναι χάρος, δεν είναι βράχος;» επειδή συνήθιζε πολύ συχνά να εκφράζεται με παροιμίας λίαν εκφραστικάς. Και άλλοτε πάλιν την ήκουσαν να δογματίζη ότι ο άνθρωπος δεν συμφέρει να κάμνη πολλά κορίτσια, και ότι το καλύτερον είναι να μη πανδρεύεται κανείς. Η δε συνήθως ευχή της προς τα μικρά κοράσια ήτο «να μη σώσουν!... Να μην πάνε παραπάνω!» Η Φραγκογιαννού, κάθε φορά που άκουγε ότι κάποιο κορίτσι ήταν άρρωστο ευχόταν να πεθάνει αντί να θεραπευτεί. Η παροιμιώδης έκφραση που συνήθιζε η Χαδούλα να διατυπώνει «Σα σ ακούω», σήμαινε μακάρι, και συνόδευε κάθε άκουσμα ασθένειας κοριτσιού, εννοώντας 12

«μακάρι να πεθάνει». Ενώ, δε δίσταζε να εκφράζει και με μεγαλύτερη σαφήνεια τις σκέψεις της, ευχόμενη να μη σώσουν τα ασθενή κορίτσια. Η αρνητική αυτή διάθεση της ηρωίδας θα εξελιχθεί σταδιακά, φτάνοντας τη νύχτα που θα σκοτώσει την εγγονή της στην πεποίθηση πως ίσως θα έπρεπε οι άνθρωποι να βοηθούν το έργο του θανάτου, απαλλάσσοντας τις φτωχές οικογένειες από τα κορίτσια και τα κορίτσια από τη γεμάτη βάσανα ζωή που τα περίμενε. Η Φραγκογιαννού, δηλαδή, θα διαπράξει το πρώτο της έγκλημα πιστεύοντας πως προσφέρει ευεργεσία τόσο στην κόρη της όσο και στην εγγονή της, την οποία γλίτωνε από μια ζωή δυστυχίας. Η ηρωίδα βέβαια, δε θα κατορθώσει να ξεφύγει από τις τύψεις και τις ενοχές για την απεχθή πράξη της γι αυτό και θα ζητήσει ένα θεϊκό σημάδι ως έγκριση για την πράξη της. Η τυχαία συνάντηση με τα μικρά κορίτσια του Γιάννη του Περιβολά θα ερμηνευθεί από τη Φραγκογιαννού ως το σημάδι που περίμενε και θα προχωρήσει έτσι σε μια ακόμη δολοφονική πράξη, συνεχίζοντας να πιστεύει πως διαπράττει κάτι το θεάρεστο: «Να!... μου έδωκε το σημείο ο Άις-Γιάννης, είπε μέσα της, σχεδόν ακουσίως η Φραγκογιαννού, άμα είδε τα δύο θυγάτρια... Τί λευθεριά θα της έκαναν της φτωχιάς, της Περιβολούς, ανίσως έπεφταν μες στη στέρνα κ' εκολυμπούσαν!». Η Φραγκογιαννού, επομένως, εκλογικεύει τις αποτρόπαιες πράξεις της, ερμηνεύοντάς τες ως ευεργεσία απέναντι στις φτωχές οικογένειες, καθώς τις απαλλάσσει από τη δυσβάσταχτη υποχρέωση να προικίσουν τα κορίτσια τους. Η ηρωίδα δεν λαμβάνει υπόψη της το γεγονός ότι αφαιρεί ανθρώπινες ζωές και πως αυτό αποτελεί μια ανήθικη και εντελώς αντιχριστιανική πράξη, μιας και είναι πεπεισμένη πως η ζωή που περιμένει τα μικρά αυτά κορίτσια θα είναι μαρτυρική. Ερώτημα 6 ο Ήταν δίκαιο το τέλος της φόνισσας; Να ξαναγράψετε το τέλος της ιστορίας δίνοντας μία διαφορετική κατάληξη σε τρίτο πρόσωπο, σαν να ήσασταν ο αφηγητής του έργου. «Σχεδόν είχε βεβαιωθή πλέον ότι οι δυο «νομάτοι» δεν είχαν κατορθώσει να διαβώσι το Μονοπάτι στο Κλήμα.» Λίγα δευτερόλεπτα όμως αργότερα, άκουσε θόρυβο, σαν κάποιος να πλησίαζε. Για κακή της τύχη πριν προλάβει να τρέξει, εμφανίστηκαν μπροστά της δυο άνδρες με ένα τουφέκι ο καθένας στα χέρια. Τον ένα τον γνώρισε, την κυνηγούσε και προτύτερα, τον άλλο όμως πρώτη φορά τον είδε. Δεν έχει και πολύ μεγάλη σημασία τώρα, σκέφτηκε, όταν την έπιασαν από το ένα χέρι ο ένας και από το άλλο ο άλλος για να την οδηγήσουν πίσω. Και πόσο πολύ να αντισταθεί μια γριά γυναίκα σε δυο νέους άνδρες, τι να καταφέρει. Έτσι η Φραγκογιαννού το μόνο που μπόρεσε να κάνει μετά από λίγη ώρα ήταν να σταματήσει και να συνεχίσει τον δρόμο προς το χωριό. 13

Όταν έφτασε ήταν φανερό πως όλο το χωριό είχε μάθει για τις πράξεις τις. Καθώς διέσχιζε το δρόμο προς το τμήμα, όλοι οι συχωριανοί της την κοιτούσαν. Παρόλο που στα μάτια τους έβλεπε την εξαγρίωση και το μίσος για το πρόσωπό της, εκείνη ήταν σίγουρη πως έπραξε σωστά, πως τόλμησε να πάρει την αμαρτία της κοινωνίας πάνω της, να κάνει το «δύσκολο» έργο που όλοι δείλιαζαν να πραγματοποιήσουν. Ο Θεός μου έστειλε σημάδια, είπε ξανά στον εαυτό της με την φωνή των σκέψεών της, συνεχίζοντας να περπατά ατάραχη και προσπαθώντας να αποφύγει τα βλέμματα των γύρω της. Λίγες μέρες μετά την μετέφεραν στην Χαλκίδα όπου παρά την επιμονή της πως ήταν αθώα κρίθηκε ένοχη για φόνο εκ προμελέτης και κατά συρροή. Χωρίς κανένα ελαφρυντικό καταδικάστηκε για την υπόλοιπη ζωή της. Μέσα στην φυλακή η γριά Χαδούλα αποτρελάθηκε. Πολλές φορές προσπάθησε να τραυματίσει τους φύλακες και να ξεφύγει αλλά ποτέ δεν τα κατάφερε. Ένα βράδυ, καθισμένη στο σκληρό, στενό στρώμα που αποκαλούσε κρεβάτι δεν μπορούσε να κοιμηθεί. «Τα παιδιά είναι το μεγαλύτερο κακό που μπορεί ένας άνθρωπος να βρει. Τα γεννάς με πόνο και πρέπει να τα αναθρέψεις. Να τα ταΐσεις, να τα ντύσεις, να κάνεις προίκα για τα θηλυκά και να έχεις σπίτι για τα αρσενικά. Και για ποιο λόγο όλα αυτά. Για να γίνουν τα αρσενικά τεμπέλικα και άξεστα, και τα θηλυκά να είναι δούλες του άνδρα τους, μετά και των παιδιών τους και αργότερα και των εγγονιών τους. Όλη μου τη ζωή και εγώ δούλα ήμουν, όλων των άλλων εκτός του εαυτού μου. Γιατί να τα αφήνει, λοιπόν, κανείς να ζούνε; Για να έχουν μια ζωή κακή και γεμάτη βάσανα. Εκείνα που σκότωσα, τα γλύτωσα από την κόλαση την οποία ήταν γραφτό να ζήσουν. Ο Θεός μου έστειλε σημάδια, έπραξα το σωστό. Αλλά αυτοί με είπαν δολοφόνο και με 'βαλαν εδώ μέσα.» είπε και σταμάτησε. «Γιατί πήρα στις πλάτες μου την αμαρτία που κανείς τους δεν τόλμησε να πάρει. Γιατί έκανα την δουλειά που αυτοί δεν μπορούν και γιατί προσέφερα στην κοινωνία!» είπε πιο δυνατά. Δεν κατάφερε ωστόσο να φωνάξει. Πυρετός και βήχας την είχαν κάνει αδύναμη. Αισθάνθηκε πως το τέλος της ερχόταν. Σύρθηκε ως την πόρτα και ζήτησε από τον φύλακα να φωνάξει έναν παπά. «Η τελευταία επιθυμία μου» αποκρίθηκε και εκείνος έγνεψε χωρίς να χάσει στιγμή το σκληρό του ύφος. Όταν έφτασαν την βρήκαν καθισμένη στο κρεβάτι. Είχε ήδη ξεψυχήσει. Μόνη, μέσα σε εκείνο το μικρό, βρόμικο και σκοτεινό δωμάτιο στο οποίο έμπαινε φως μόνο από ένα μικρό παραθύρι ψηλά, κοντά στο ταβάνι. Τάφηκε στο κοντινότερο κοιμητήριο. Κανείς ποτέ δεν νοιάστηκε για κείνη όσο βρισκόταν στην φυλακή, ούτε την επισκέφθηκε στον τάφο της. 14

4. Άλλα ερωτήματα που δημιουργήθηκαν αναλύοντας το κείμενο. 4.1. Πώς θα χαρακτηρίζαμε τη Φραγκογιαννού; Οι δύσκολες προσωπικές εμπειρίες της Φραγκογιαννούς, που έχει περάσει τη ζωή της να υπηρετεί τους άλλους, η αίσθηση ότι οι δικοί της την αδίκησαν δίνοντάς της μιαν ασήμαντη προίκα, η φτώχεια και η μίζερη διαβίωσή της, το γεγονός ότι ακόμη και τώρα που έχει φτάσει στα εξήντα της χρόνια συνεχίζει να υπηρετεί την οικογένειά της, έχουν συμβάλλει αρνητικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της. Έτσι, η φόνισσα παρουσιάζεται ως μια γυναίκα εξαιρετικά σκληρή, χωρίς ευαισθησίες και συναισθηματισμούς. Διακατέχεται από έντονο μισογυνισμό, καθώς σε όλα τα θηλυκά παιδιά βλέπει τη δική της επίπονη πορεία. Για τη Φραγκογιαννού δεν υπάρχει τίποτε το θετικό στη ζωή μιας γυναίκας, γι' αυτό και θεωρεί προτιμότερο να μη γεννιούνται καν κορίτσια. Εδώ γίνεται βέβαια σαφές πως η Φραγκογιαννού προβάλλει στα μικρά κορίτσια την απόλυτα αρνητική εικόνα που έχει η ίδια για τον εαυτό της. Η έντονη, αλλά ανομολόγητη επιθυμία της να μην είχε γεννηθεί η ίδια, αντικατοπτρίζεται στον τρόπο με τον οποίο βλέπει τα θηλυκά παιδιά. Γι' αυτό άλλωστε όταν εκφράζεται θετικά για τα αρσενικά παιδιά, εκφράζει έμμεσα τη σκέψη πως η ζωή της θα ήταν σαφώς καλύτερη αν δεν ήταν γυναίκα. Η φόνισσα είναι επιπλέον κυνική καθώς, χωρίς να λαμβάνει καθόλου υπόψη της τα συναισθήματα των γονιών θεωρεί πως ο θάνατος των κοριτσιών θα αποτελέσει γι' αυτούς μια μεγάλη ανακούφιση. Πίσω βέβαια από τη σκληρότητα και την απανθρωπιά της φόνισσας κρύβεται ένας άνθρωπος εξαιρετικά πληγωμένος, που πέρασε μια ζωή γεμάτη βάσανα και πίκρες. Στοιχείο που δεν την αθωώνει βέβαια αλλά μας βοηθά να κατανοήσουμε τη μεγάλη σημασία που έχουν τα βιώματα και οι εμπειρίες του ανθρώπου στην τελική διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. 4.2. Πώς σκιαγραφούνται οι χαρακτήρες των ανδρών μέσα από τα αποσπάσματα της Φόνισσας; Στα αποσπάσματα του κειμένου παρουσιάζεται ο Νταντής, ο σύζυγος δηλαδή της Δελχαρώς και πατέρας της εγγονής της Φραγκογιαννούς, και οι δύο χωροφύλακες που καταδιώκουν τη φόνισσα. 15

Ο Νταντής (Κωνσταντής) εμφανίζεται να κοιμάται έχοντας πιει κάτι παραπάνω μιας και είναι σαββατόβραδο, για να ξεκουραστεί από τα μεροκάματα της εβδομάδας. Παρά το γεγονός ότι το παιδί του είναι βαριά άρρωστο ο Νταντής συνεχίζει κανονικά την εβδομαδιαία ρουτίνα του, θεωρώντας προφανώς δεδομένη την υποχρέωση των γυναικών να νοιαστούν για την υγεία και τη φροντίδα του παιδιού. Ενώ θα μπορούσε να ξαγρυπνήσει κι εκείνος πλάι στο παιδί του, προτιμά να πιει και να πέσει για ύπνο, πιστοποιώντας έτσι την πεποίθηση εκείνης της εποχής πως τα παιδιά αποτελούν αποκλειστική ενασχόληση των γυναικών. Από την άλλη οι δύο άντρες που καταδιώκουν τη Φραγκογιαννού εμφανίζονται να δειλιάζουν μπροστά στο επικίνδυνο Μονοπάτι στο Κλήμα. Σε αντίθεση με τη φόνισσα που χωρίς δεύτερη σκέψη, κρατά το καλάθι με τα δόντια της και περνά με αποφασιστικότητα εκείνο το πέρασμα, οι δύο άντρες διστάζουν αρχικά και όταν ο ένας επιχειρεί να το περάσει οπισθοδρομεί αμέσως νιώθοντας ζαλάδα από το φόβο του. Η αδυναμία βέβαια των ανδρών και το εξαιρετικό θάρρος της φόνισσας, οφείλονται στη διαφορετική κατάσταση των προσώπων. Η Φραγκογιαννού είναι απελπισμένη και γνωρίζει πως δεν έχει καμία άλλη επιλογή, αν θέλει να σωθεί, ενώ οι διώκτες της δεν έχουν στην πραγματικότητα κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον να τη συλλάβουν (ούτως ή άλλως πρόκειται για ενέδρα, εφόσον από την άλλη πλευρά του νησιού υπάρχουν κι άλλοι που καταδιώκουν την ύποπτη), γι αυτό και διστάζουν να θέσουν σε κίνδυνο τη ζωή τους. 4.3. Γιατί τα τελευταία λόγια της Φραγκογιαννούς συνδέονται με την προίκα; Τα τελευταία λόγια της φόνισσας είναι για το προικιό της, που αποκτά διαστάσεις συμβόλου τη δεδομένη στιγμή, καθώς σε αυτό περικλείονται όλα τα στοιχεία εκείνα που σημάδεψαν τη ζωή της και την οδήγησαν στον παραλογισμό. Η αδικία που της έγινε όταν την προίκισαν, οι ατέλειωτες υποχρεώσεις απέναντι στην οικογένειά της, τα βάσανα, η φτώχεια και κάθε είδους περιορισμός που συνδεόταν με τη γυναικεία της φύση, όλα αυτά συνυπάρχουν τώρα στο προικιό της. «Το μποστάνι το χέρσον εις την αγρίαν βορεινήν εσχατιάν», ήταν μέρος της ασήμαντης προίκας που της προσέφεραν οι γονείς της και επιβεβαίωσαν μέσα της την αίσθηση της αδικίας, καθώς έβλεπε τα καλύτερα και πολυτιμότερα τμήματα της πατρικής περιουσίας να διανέμονται στα αγόρια της οικογένειας. 16

5. «Του νεκρού αδελφού», «Η τιμή και το Χρήμα», «Ερωτόκριτος» και «Φόνισσα» 5.1. Ποιοι τύποι γυναικών διακρίνονται στα παραπάνω κείμενα; Η ηρωίδα στου Νεκρού αδελφού είναι το πρότυπο της κόρης που παραμένει υποταγμένη στη θέληση της οικογένειάς της, χωρίς να φέρνει αντιρρήσεις και σεβόμενη απόλυτα τη θέση της. Η σιόρα Επιστήμη στην Τιμή και το Χρήμα είναι μια δυναμική γυναίκα που γνωρίζει πως πρέπει να υποκαταστήσει τον αδύναμο άνδρα της, για να καλύψει τις οικονομικές ανάγκες της οικογένειάς της, αλλά και να διαφυλάξει την τιμή των κοριτσιών της. Κατορθώνει βέβαια να συγκεντρώσει χρήματα και να ελέγχει τα παιδιά της, αλλά στην προσπάθειά της να μην αδικήσει κανένα ως προς το θέμα της προίκας, καταλήγει να καταστρέψει τη ζωή της Ρήνης. Ο δυναμισμός και η αυστηρότητα της μητέρας δε συνυπάρχουν με την αναγκαία επιείκεια και κατανόηση απέναντι στα παιδιά της. Έτσι το άτεγκτο του χαρακτήρα της, θα προκαλέσει πολύ μεγαλύτερα δεινά από αυτά που θα επιχειρήσει να αποτρέψει. Η Ρήνη είναι μία από τις πιο ξεχωριστές περιπτώσεις γυναικών στα εξεταζόμενα κείμενα, καθώς σε μια άκρως ανδροκρατούμενη εποχή διεκδικεί το δικαίωμα της ελευθερίας στις επιλογές της, αρνείται να θεωρήσει τον εαυτό της αντικείμενο προς εμπορική ανταλλαγή, όταν βλέπει τα σκληρά παζάρια για την προίκα ανάμεσα στον Αντρέα και τη μητέρα της, αρνείται να υποταχθεί στη θέληση των άλλων και τελικά καθορίζει μόνη της τη μοίρα της. Μπορεί να μην παντρεύεται αυτόν που αγαπά, αλλά είναι η μόνη που κατορθώνει να απελευθερωθεί από τις έννοιες της τιμής και του χρήματος που κρατούν δέσμια τα υπόλοιπα πρόσωπα. Η Φραγκογιαννού είναι ένας ακραίος τύπος γυναίκας, που ξεφεύγει από τα όρια της αποδεκτής ανθρώπινης συμπεριφοράς και καταλήγει σε μια απάνθρωπα φονική δράση. Η Φραγκογιαννού είναι βέβαια μια δυναμική γυναίκα που αναλαμβάνει τη φροντίδα της οικογένειάς της και υποκαθιστά τις ελλείψεις του συζύγου της, αλλά τελικά όλα αυτά που αναγκάστηκε να υπομείνει στην πάροδο των χρόνων τραυματίζουν ανεπανόρθωτα τον ψυχισμό της. Παρόλο που θεωρεί τον εαυτό της δυνατό, τελικά λυγίζει μπροστά στο βάρος των σωρευμένων δυσκολιών της ζωής της και ξεσπά μ' έναν απρόβλεπτο τρόπο. Η Φόνισσα παραμένει διαχρονικά ένας από τους προκλητικότερους χαρακτήρες της 17

λογοτεχνίας μας κι έρχεται να μας υπενθυμίσει πως τα όρια της ψυχικής δύναμης κάθε ανθρώπου είναι πεπερασμένα. Η Αρετούσα αψηφώντας τους αυστηρούς περιορισμούς που καθήλωναν τις γυναίκες σε μια διαρκή υποταγή, αντιτίθεται στις αποφάσεις του πατέρα της και δέχεται καρτερικά την τιμωρία της. Σε αντίθεση βέβαια με τη Ρήνη και τις άλλες ηρωίδες, η Αρετούσα, ως κόρη βασιλιά, δεν έχει γνωρίσει τις πραγματικές δυσκολίες της ζωής, δεν έχει εργαστεί και δεν ξέρει πόσα βάσανα υπομένουν στην πραγματικότητα οι γυναίκες. Εντούτοις, έστω και στα πλαίσια της ρομαντικής αφοσίωσης στην πραγματική αγάπη, η Αρετούσα παρουσιάζει έναν θεμιτό δυναμισμό που τη διαφοροποιεί από τις γυναίκες της εποχής της. Από την άλλη, η Φροσύνη είναι μια γυναίκα πλήρως συμβιβασμένη με το γεγονός ότι οφείλει να υπακούει στις αποφάσεις και τις διαταγές των ανδρών. Δέχεται τη θέση της και δε συμφωνεί με τη δυναμική, αλλά διακινδυνευμένη αντίδραση της Αρετούσας στις διαταγές του πατέρα της. 5.2. Πώς αντιμετωπίζεται η γυναίκα από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον σε θέματα όπως είναι ο έρωτας, ο γάμος και η προίκα σε αυτά τα κείμενα; Θα πρέπει να τονιστεί πως παρά τη χρονική απόσταση που χωρίζει κάποια από αυτά τα κείμενα, υπάρχει μια κοινή αντιμετώπιση απέναντι στις γυναίκες, διαμορφωμένη εδώ και αιώνες που παρέμεινε σε ισχύ μέχρι και λίγες δεκαετίες πριν. Η γυναίκα όφειλε να δεχτεί ως σύζυγο τον άντρα που επέλεγαν για εκείνη οι γονείς της, γεγονός που καθιστούσε τους γάμους από έρωτα σχετικά σπάνιους. Άλλωστε, όπως βλέπουμε και στη νουβέλα η τιμή και το χρήμα, ακόμη κι όταν οι δυο νέοι είναι ερωτευμένοι παραμένει το βασικό θέμα της προίκας. Ο θεσμός αυτός που θεωρητικά λειτουργούσε ως ένα βοήθημα για τη νέα κοπέλα, είχε καταλήξει ένα υποχρεωτικό και κάποτε αβάσταχτο οικονομικό βάρος για τους γονείς. Μια καλή προίκα πάντως μπορούσε να εξασφαλίσει ένα καλό γαμπρό για τη γυναίκα, προσφέροντάς της έτσι μια καλύτερη ζωή. Αντιστοίχως, μια μικρή προίκα σήμαινε έναν υποδεέστερο γαμπρό και άρα μια δύσκολη ζωή για τη γυναίκα. Οι γυναίκες μετά το γάμο περνούσαν από τον έλεγχο του πατέρα τους, στον έλεγχο του συζύγου τους. Αυτό πιστοποιούσε το γεγονός ότι η γυναίκα θεωρούνταν κατώτερη από τον άντρα και άρα βρισκόταν πάντοτε σε σχέση εξάρτησης από αυτόν. Στου νεκρού αδελφού η Αρετή θα λάβει το σύζυγο που επιλέγει γι' αυτή η οικογένειά 18

της, ύστερα από κάποιο προξενιό. Η έννοια του έρωτα είναι φυσικά ανύπαρκτη σ' αυτό το κείμενο που αναφέρεται σε μια αρκετά παλαιότερη εποχή (9ος-10ος αιώνας). Η ομορφιά και η αρετή της κοπέλας αποτελούν ουσιαστικά και την προίκα της, καθώς δεν υπάρχει κάποια αναφορά για άλλου είδους προίκα. Στην τιμή και το χρήμα η Ρήνη είναι υπό τον έλεγχο της μητέρας της (ο πατέρας αρουσιάζεται ως αλκοολικός και χωρίς λόγο πάνω στο θέμα του γάμου της κόρης του). Στο κείμενο αυτό έχουμε την έννοια του έρωτα και της αγάπης, συναισθήματα όμως που συντρίβονται μπροστά στην σκληρή πραγματικότητα των διαπραγματεύσεων για την προίκα. Εφόσον ο Αντρέας ανήκει σε υψηλότερη κοινωνική θέση, απαιτεί και ανάλογα μεγάλη προίκα. Στη φόνισσα η ηρωίδα παντρεύεται τον άντρα που επιλέγει γι' αυτήν ο πατέρας της κι επειδή δεν είναι πλούσιος γαμπρός, λαμβάνει αντίστοιχα μια ασήμαντη προίκα. Ο γάμος αυτός και η μικρή προίκα θα σφραγίσουν τη μετέπειτα πορεία της Φραγκογιαννούς. Στον Ερωτόκριτο που συντίθεται τον 17ο αιώνα και υποτίθεται πως αναφέρεται στην αρχαία Ελλάδα, εντοπίζουμε παρόμοιες αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας. Η Αρετούσα οφείλει να παντρευτεί τον άντρα που θα επιλέξει για εκείνη ο πατέρας της και σίγουρα κάποιον που θα έχει μια εξίσου υψηλή κοινωνική θέση. Η άρνηση της Αρετούσας βέβαια θα βασιστεί στον έρωτά της για τον νεαρό Ερωτόκριτο, που αν και κατώτερός της τολμά να τη διεκδικήσει. Ο πατέρας της ηρωίδας δε θα δεχτεί τον έρωτα της κόρης του φυσικά, καθώς θεωρεί, όπως και η Φροσύνη άλλωστε, πως ο έρωτας δεν έχει καμία σχέση με το γάμο. Ο γάμος είναι μια συμφωνία που γίνεται με βάση την κοινωνική και οικονομική θέση των δύο νέων και όχι με βάση ανόητους συναισθηματισμούς. 19

6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [1] http://marvenous.blogspot.gr/2012/12/blog-post_6593.html [2] http://latistor.blogspot.gr/2012/08/blog-post_1.html [3] http://old.law.uoa.gr/crime-research/fonissapapadiamanti.pdf [4] http://bhxospanagiotis.blogspot.gr/2011/09/blog-post_7445.html [5] https://sites.google.com/site/aformesskepseisdimiourgia/h-gynaika-ston-papadiamante/- e-phonissa [6] https://www.google.gr/search?q=google&rlz=1c1afab_engr487gr487 20