[Βιβλιογραφία] Μεταφράσεις της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας σε άλλες γλώσσες Συστηματική καταγραφή με αναλυτικές πληροφορίες ανά μετάφραση/έκδοση Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη βουλγαρική γλώσσα Το 1878, έτος ανασύστασης του βουλγαρικού κράτους, λαμβάνεται ως το κατώτερο χρονολογικό όριο της εξεταζόμενης περιόδου. Και αυτό, όχι επειδή νωρίτερα δεν υπάρχουν μεταφράσεις νεοελληνικών έργων (π.χ. ο Αθανάσιος Χριστόπουλος είναι αρκετά γνωστός), αλλά επειδή μόλις μετά την απελευθέρωση της Βουλγαρίας και τη συγκρότησή της σε ανεξάρτητο κράτος μπορούν να επισημανθούν ορισμένες τάσεις και κατευθύνσεις της πολιτιστικής ανάπτυξης εν γένει, συγκρίσιμες με την κατεύθυνση της πολιτιστικής ανάπτυξης των υπόλοιπων κρατών της Βαλκανικής και της Ευρώπης. Κατά τη διεξοδική επισκόπηση των έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας που έχουν μεταφρασθεί στη βουλγαρική γλώσσα μετά το 1878, γίνεται αντιληπτή κάποια ανισομέρεια. Μέχρι τη μεταπολίτευση του 1944 οι μεταφράσεις είναι λιγοστές. Μυθιστορήματα και γενικά ογκώδη έργα σπάνια μεταφράζονται και οι αυτοτελείς εκδόσεις αποτελούν εξαίρεση. Εντυπωσιάζουν όμως η γνώση των λογοτεχνικών φαινομένων, το καλό γούστο και η ιδιαίτερη ευαισθησία που διαφαίνονται κατά την επιλογή των έργων προς μετάφραση. Οι μεταφράσεις είναι συνήθως αντιπροσωπευτικές του αντίστοιχου λογοτεχνικού ρεύματος ή του συνολικού έργου του μεταφραζόμενου συγγραφέα. Συχνά, ο σχετικά σύντομος χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στη συγγραφή και τη βουλγαρική μετάφρασή της σημαίνει πως οι μεταφραστές παρακολουθούν την εξέλιξη της λογοτεχνίας στη γειτονική χώρα και, συνεπώς, οι παλιότερες στενές επαφές των βούλγαρων παραγόντων της Αναγέννησης με τα πολιτιστικά δεδομένα της Ελλάδας βρίσκουν μια ιδιότυπη συνέχεια. Ένα σχετικό παράδειγμα αποτελεί η μετάφραση του δράματος Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, ενός από τους αξιολογότερους εκπροσώπους του ελληνικού ρομαντισμού. Μεταφραστής είναι ο H. Genadiev, ο οποίος παρουσιάζει το δράμα (σε πέντε πράξεις) το 1895, σε τέσσερα διαδοχικά τεύχη του περιοδικού Balgarska sbirka (τχ. 6, 549-562 7, 659-674 8, 763-770 9, 851-861). Ο Δημήτριος Βικέλας και ο Γεώργιος Βιζυηνός επίσης παρουσιάζονται ενώπιον του βουλγαρικού αναγνωστικού κοινού: ο πρώτος, εν ζωή ακόμα, ενώ ο Βιζυηνός λίγα χρόνια μετά τον θάνατό του. Η γλωσσική αίσθηση του μεταφραστή Ivan Dorev διαφαίνεται στη μετάφραση του διηγήματος του Βικέλα Ο παπα-νάρκισσος (Misal, τχ. 4, 278-289), αλλά τα χαρίσματά του φαίνονται ιδιαίτερα στη μετάφραση του εμβληματικού για το έργο του Βιζυηνού Το αμάρτημα της μητρός μου (Pregreshenieto na mayka mi), που φιλοξενείται επίσης στο περιοδικό Misal το 1902 (τχ. 5, 352-358 6, 411-420). Ο Dorev είναι ένας από τους καλύτερους μεταφραστές μέχρι τον Β Παγκόσμιο πόλεμο. Χαρακτηριστική είναι η ικανότητά του να προσεγγίζει σε μέγιστο βαθμό το κείμενο του πρωτοτύπου και παράλληλα με αυτό να βρίσκει εντυπωσιακά ακριβείς, ανάλογους όρους στα βουλγαρικά, οι οποίοι αντιστοιχούν στο ύφος του πρωτοτύπου. Ωστόσο, μεθοδικότερη και συστηματικότερη προσπάθεια για μια πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση των επιτευγμάτων της νεοελληνικής λογοτεχνίας γίνεται, για πρώτη φορά, με την προετοιμασία και έκδοση των ανθολογιών: Antologia na novata gratzka poezia [Ανθολογία της νεοελληνικής ποίησης Bozhilov et al. 1960], Za skapata svoboda [Για την πανάκριβη τη λευτεριά Gechev et al. 1963], Gratzki morski noveli [Ελληνικές (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 1 / 5
νουβέλες της θάλασσας Zhechev & Alipiev 1975], Mlada gratzka poezia [Νέα ελληνική ποίηση Lazu & Hinkova 1976], Gratzka poezia XXv. [Ελληνική ποίηση του 20ού αιώνα Gechev 1978], Gratzka poezia XIXv. [Ελληνική ποίηση του 19ου αιώνα Gechev, Bozhilov & Zhechev 1979] και Gratzki razkazi [Ελληνικά διηγήματα Zhechev & Genov 1982]. Η δίτομη, δίγλωσση (βουλγαρικά-ελληνικά) έκδοση Savremenna gratzka poezia [Σύγχρονη ελληνική ποίηση Gechev 1997, 1998], σε μετάφραση και επιμέλεια του Stefan Gechev, αποτελεί συνέχεια της προσπάθειάς του να γίνει η νεοελληνική ποίηση προσιτή στον βούλγαρο αναγνώστη, αλλά αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, και συνέχεια των προγενέστερων ανθολογιών της εικοσαετίας 1960-1980. Οι δύο τόμοι παρουσιάζουν το επιβλητικό έργο του γνωστού νεοελληνιστή, συγκεντρώνοντας μεταφράσεις του που έχουν δημοσιευθεί στον περιοδικό τύπο και στις προηγούμενες ανθολογίες, καθώς και αδημοσίευτες μέχρι τότε μεταφράσεις του. Ο πρώτος τόμος (1997) περιλαμβάνει μεταφράσεις έργων των Κ. Π. Καβάφη, Γιώργου Σεφέρη και Άρη Δικταίου. Στον δεύτερο, που εκδίδεται το επόμενο έτος, παρουσιάζονται με μεταφράσεις έργων τους η Ζωή Καρέλλη, ο Γιώργος Θέμελης, ο Τάκης Παπατσώνης, ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Γιώργος Σαραντάρης, ο Ανδρέας Καραντώνης, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Τάκης Βαρβιτσιώτης και η Ελένη Βακαλό. Ο Gechev έχει μεταφράσει επίσης μέρος των έργων του μεγάλου έλληνα ποιητή Γιάννη Ρίτσου. Άλλωστε, οι περισσότερες μεταφράσεις ποιημάτων του Ρίτσου που έχουν γίνει από γνωστούς βούλγαρους ποιητές στις αναφερόμενες ανθολογίες, βασίζονται στις κατά λέξη μεταφράσεις του Gechev. Η πρώτη δημοσίευση μετάφρασης του Ρίτσου φέρνει την υπογραφή της διακεκριμένης ποιήτριας Elissaveta Bagrjana: πρόκειται για το ποίημα "Ειρήνη" (το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Literaturen front [26 Ιουνίου 1958, 3]. Έργα του Ρίτσου έχουν μεταφράσει και οι εξής: Veselin Hanchev, Angel Todorov, Pavel Matev, Tzvetan Stojanov, Savas Ahilea, Argyris Mitropulos, Mihail Berberov, Vladimir Bashev, Ivan Davidkov, Petar Volgin, Christo Chernaev, Petar Evtimov. Στη μεταφρασμένη στα βουλγαρικά νεοελληνική λογοτεχνία είναι σχετικά έντονη η παρουσία συγγραφέων που έχουν δημιουργήσει τη λεγόμενη λογοτεχνία «της χαμένης πατρίδας» κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου και τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο. Ο Ηλίας Βενέζης, η Έλλη Αλεξίου και η Διδώ Σωτηρίου βρίσκουν τον κοινό παρονομαστή τους στη σταθερή προσήλωσή τους στο αυτοβιογραφικό στοιχείο και τον σημαντικό ρόλο της ανάμνησης στα μυθιστορήματα και στα διηγήματά τους και ταυτοχρόνως στην αναδυόμενη από αυτά νοσταλγία της αφήγησης. Μεταφρασμένα στη βουλγαρική είναι η Αιολική γη, ένα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα του Βενέζη, το 1983 σε μετάφραση του Ivan Dimitrov, τα Ματωμένα χώματα της Σωτηρίου, το 1963 σε μετάφραση του Georgi Hristov, και το μυθιστόρημα της Αλεξίου Παραπόταμοι, το 1956 σε μετάφραση του St. Stojanov. Πρέπει να επισημάνω πως το λογοτεχνικό περιβάλλον στη Βουλγαρία μετά το 1949, όταν κοπάζει ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα, μα και κατά τις μετέπειτα δεκαετίες, είναι ιδιόμορφο. Στη χώρα εγκαθίσταται ένας σημαντικός αριθμός ελλήνων διανοουμένων (μια μερίδα των οποίων είναι συγγραφείς), δημοσιογράφων και γενικά ανθρώπων των γραμμάτων. Αυτοί και οι απόγονοί τους όχι μόνο μεταφράζουν από τα ελληνικά, αλλά συνεργάζονται και με διάφορoυς εκδοτικούς οίκους και περιοδικές εκδόσεις. Το (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 2 / 5
γεγονός αυτό συμβάλλει επιπρόσθετα στη σύνδεση με τη νεοελληνική λογοτεχνία, έστω και αν αρχικά το ενδιαφέρον στρέφεται στα νεοελληνικά λογοτεχνικά έργα με σαφή πολιτικό προσανατολισμό. Σε αυτό το πλαίσιο και σε σχέση με τις πολιτικές συνθήκες και το πνευματικό περιβάλλον, ιδίως κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960, μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί ο έλληνας δημιουργός με το περισσότερο δημοσιευμένο έργο στη Βουλγαρία είναι ο ποιητής Αργύρης Μητρόπουλος, έλληνας πολιτικός πρόσφυγας, μόνιμα διαμένων στη Βουλγαρία. Πάντα για τους ίδιους λόγους, στη χώρα μας είναι εξαιρετικά πολλά τα έργα ενός συγγραφέα που στην ουσία δεν αφήνει κάποια σημαντικά ίχνη στη νεοελληνική λογοτεχνία, ακόμα και στην πολιτικά στρατευμένη αριστερή λογοτεχνία: του Μενέλαου Λουντέμη. Χαρακτηριστική του ενδιαφέροντος για τη νεοελληνική λογοτεχνία (το οποίο συνεχίζεται αμείωτο κατά τη δεκαετία του 1990) είναι η εμφάνιση σειράς μεταφράσεων στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Ah, Maria το 1996. Τα μεταφρασμένα κείμενα εισάγονται με τον πρόλογο του Marin Zhechev «Za kakvo sa poetite» [Γιατί χρειάζονται οι ποιητές τχ. 1, 110-114]. Τα κείμενα που επιλέγονται είναι ποικίλα αλλά σε σημαντικό βαθμό αντιπροσωπευτικά των διαφορετικών τάσεων στη νεοελληνική λογοτεχνία του περασμένου αιώνα: Καβάφης, Βάρναλης, Καζαντζάκης, Καρυωτάκης, Σεφέρης, Ρίτσος, Εγγονόπουλος, Οδυσσέας Ελύτης, Σαχτούρης, Νάνος Βαλαωρίτης, Μαστοράκη. Δίπλα στα διακεκριμένα ονόματα μεταφραστών, όπως οι Georgi Kufov, Gechev και Zhechev, στέκονται επάξια η Zdravka Mihailova και η Kalina Garelova, με αναγνωρισμένη ήδη τη θέση τους στη μετάφραση της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα βουλγαρικά. Εν κατακλείδι, ανακεφαλαιώνοντας τα συμπεράσματα από την έρευνα για την υποδοχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη Βουλγαρία, θα σημείωνα πως το είδος που μεταφράζεται κυρίως είναι η ποίηση. Από το σύνολο 157 αυτοτελών βιβλίων (συμπεριλαμβανομένων και των συλλογικών τόμων και των διάφορων ανθολογιών) τα 43 βιβλία είναι μεταφράσεις ποιητικών έργων. Η αναλογία αυτή δεν πρέπει να μας αποπροσανατολίζει, διότι ανάμεσα στα πεζά έργα είναι και αρκετά με προπαγανδιστικό χαρακτήρα, συλλογές και έργα συγγραφέων που είναι ιδεολογικά υπερφορτωμένα και επομένως όλα αυτά βρίσκονται μακριά από τα αντιπροσωπευτικά για τη νεοελληνική πεζογραφία κείμενα. Το ενδιαφέρον των βούλγαρων μεταφραστών είναι στραμμένο αποκλειστικά στον 19ο και τον 20ό αιώνα, με ιδιαίτερη έμφαση στην περίοδο του Μεσοπολέμου και την περίοδο μέχρι και τη δεκαετία του 1970. Λείπουν (με ελάχιστες εξαιρέσεις) μεταφράσεις έργων της δημώδους ελληνικής γραμματείας του 11ου και 12ου αιώνα καθώς και της περιόδου 1204-1453, αλλά και της λογοτεχνικής παραγωγής μετά την Άλωση (16ος-17ος αιώνας). Η νεοελληνική υπερρεαλιστική γραφή παρουσιάζεται φευγαλέα και αποσπασματικά. Επίσης, ο βούλγαρος αναγνώστης δεν γνωρίζει τη λογοτεχνία της λεγόμενης «Σχολής της Θεσσαλονίκης». Από τους ποιητές οι περισσότερο μεταφρασμένοι είναι οι Καβάφης, Ρίτσος, Σεφέρης και Ελύτης, και ακολουθούν οι Άγγελος Σικελιανός και Άρης Δικταίος. Στον χώρο της πεζογραφίας αναμφισβήτητα από τους πιο μεταφρασμένους συγγραφείς είναι ο Καζαντζάκης και ο Βάρναλης. Στις αρχές του 21ου αιώνα στον χώρο της μετάφρασης της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα βουλγαρικά (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 3 / 5
διαφαίνονται καινούριοι ορίζοντες. Προφανώς και λόγω των οικονομικών συνθηκών οι εκδοτικοί οίκοι συγκεντρώνουν τις προσπάθειες ειδικών και μεταφραστών με σκοπό την έκδοση αφιερωμάτων στο πλαίσιο κυκλοφορίας εξειδικευμένων περιοδικών. Πέρα από τις οικονομικές συγκυρίες, η τάση αυτή φαίνεται να ακολουθεί και τον διεθνή προσανατολισμό, ο οποίος προσδίδει στον συγκεκριμένο τύπο οργάνωσης κειμένων ιδιαίτερη σημασία. Στη Βουλγαρία το φαινόμενο προϋπήρχε, αλλά διαμορφώθηκε οριστικά μετά το 1999. O λόγος για τον εκδοτικό οίκο του Foundation for Bulgarian Literature, ο οποίος, με τη χορηγία του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας, εξέδωσε το 2002 ένα τεύχος του περιοδικού Ah, Maria (τχ. 12), αφιερωμένο στα 100 χρόνια από τη γέννηση του Εμπειρίκου. Η επιλογή των κειμένων είναι της γνωστής νεοελληνίστριας Zdravka Mihailova και μεταφραστές είναι η ίδια και οι Gechev, Bukova, Dostena Angelova-Lavern. Επιβεβαίωση και συνέχεια αυτής της πρωτοβουλίας είναι η κυκλοφορία του επόμενου τεύχους του ίδιου περιοδικού, αφιερωμένου αυτή τη φορά στα 100 χρόνια από τη γέννηση του Σεφέρη. Η επιλογή των κειμένων είναι και πάλι της Mihailova και τα κείμενα είναι μεταφρασμένα από τους Gechev, Boris Zhogov, Angelova-Lavern, Mihailova, Ira Daniel, Jordan Poromanski, Rumen Barosov, Tzvetanka Elenkova, Jana Bukova. Άλλη ένδειξη του σταθερού ενδιαφέροντος του βουλγαρικού κοινού προς τη νεοελληνική λογοτεχνία είναι οι εκδόσεις του οίκου Balkani, η πολιτική του οποίου είναι να τοποθετεί τις μεταφράσεις ελλήνων συγγραφέων στο πλαίσιο της λογοτεχνίας των Βαλκανίων. Ο σκοπός του εκδοτικού οίκου είναι να παρουσιάσει γνωστά και άγνωστα κείμενα των πιο διακεκριμένων και βραβευμένων λογοτεχνών από τη Βαλκανική χερσόνησο. Η ιδέα αυτή υλοποιείται στην περίπτωση της ελληνικής γλώσσας με την έκδοση επιλεγμένων ποιητικών και πεζών έργων των δύο βραβευμένων με το Νόμπελ ελλήνων ποιητών, Σεφέρη και Ελύτη. Η επιλογή των κειμένων και η ευθύνη της σύνταξης των δύο εκδόσεων είναι του γνωστού βούλγαρου φιλολόγου και κριτικού λογοτεχνίας καθηγητή Svetlozar Igov, ενώ μεταφραστές του Σεφέρη είναι ο Gechev και η Mihailova, και του Ελύτη οι Gechev, Mihailova και Berberov. Οι εκδόσεις αυτές θεμελιώνουν τη γέφυρα προς το μέλλον για όλους αυτούς που ασχολούνται με τον νεοελληνικό πολιτισμό και τη νεοελληνική λογοτεχνία ως ένα ιδιαίτερο χώρο σπουδών, έρευνας ή γενικότερα ως χώρο πνευματικών επαφών, είτε σε πλαίσιο διεπιστημονικό, είτε καθαρά στον χώρο της μεταφρασμένης λογοτεχνίας. SANYA VELKOVA Επιστημονική Συνεργάτις Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών της Ακαδημίας Επιστημών της Βουλγαρίας Ενδεικτική βιβλιογραφία 1. ALEXIEVA, AFRODITA. 1979. Gratzkata prosveta i formiraneto na balgarskata vazrozhdenska inteligentzija [Η ελληνική παιδεία και η διαμόρφωση της διανόησης της βουλγαρικής Αναγέννησης]. Studia Balkanica 14:209-232. 2.. 1987. Prevodnata proza ot gratzki prez Vazrazhdaneto [Η μεταφρασμένη από τα ελληνικά πεζογραφία κατά την Αναγέννηση]. Σόφια: Izdatelstvo na BAN. 3. BOZHILOV, BOZHIDAR ET AL., επιμ. 1960. Antologia na novata gratzka poezia [Ανθολογία της νεοελληνικής ποίησης]. 2 τόμ. Σόφια: Balgarski pisatel. 4. GECHEV, STEFAN, επιμ. 1978. Gratzka poezia XX v. [Ελληνική ποίηση του 20ού αιώνα]. Σόφια: Narodna kultura. (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 / 5
5., επιμ. & μτφρ. 1997. Savremenna gratzka poezia [Σύγχρονη ελληνική ποίηση]. Τόμ. 1. Σόφια: Epsilon. 6.. 1998. Savremenna gratzka poezia [Σύγχρονη ελληνική ποίηση]. Τόμ. 2. Σόφια: Epsilon. 7. GECHEV, STEFAN ET AL., επιμ. 1963. Za skapata svoboda [Για την πανάκριβη τη λευτεριά]. Σόφια: Narodna kultura. 8. GECHEV, STEFAN, BOZHIDAR BOZHILOV & MARIN ZHECHEV. 1979. Gratzka poezia XIX v. [Ελληνική ποίηση του 19ου αιώνα]. Σόφια: Narodna kultura. 9. LAZU, MARIA & VASILIKA HINKOVA, επιμ. 1976. Mlada gratzka poezia [Νέα ελληνική ποίηση]. Σόφια: Narodna kultura. 10. ZHECHEV, MARIN. 1975. Pogled kam savremennata gratzka literatura [Ματιά στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία]. Επιμ. Elena Krasteva. Σόφια: Nauka i izkustvo. 11.. 1979. Gratzki literaturni paraleli [Ελληνικοί λογοτεχνικοί βίοι παράλληλοι]. Επιμ. Svetla Gjurova. Σόφια: Nauka i izkustvo. 12. ZHECHEV, MARIN & PETAR ALIPIEV, επιμ. 1975. Gratzki morski noveli [Ελληνικές νουβέλες της θάλασσας]. Βάρνα: G. Bakalov. 13. ZHECHEV, MARIN & IVAN GENOV, επιμ. 1982. Gratzki razkazi [Ελληνικά διηγήματα], Σόφια: Narodna kultura. (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 / 5