ΥΠοβρυχιεσ αρχαιολογικεσ ερευνεσ στην περιοχη της χιου. η εξελιξη της υποβρυχιας επισκοπηςησ 1954-2008

9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι ΥΠοβρυχιεσ αρχαιολογικεσ ερευνεσ στην περιοχη της χιου. η εξελιξη της υποβρυχιας επισκοπηςησ 1954-2008 Θεοδούλου Θ. 1, Κουρκουμέλης Δ. 2, Πρέκα-Αλεξανδρή Κ. 3, Foley Β. 4 1 Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού, t_theotokis@hotmail.com 2 Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού, kourkou@hol.gr 3 Επίτιμη Έφορος Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού, alexandr@unipi.gr 4 Woods Hole Oceanographic Institution, bfoley@whoi.edu Περίληψη Μία από τις πρώτες υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες με τη χρήση της συσκευής αυτόνομης κατάδυσης πραγματοποιήθηκε το 1954 στη Χίο, υπό την αιγίδα της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Έκτοτε έχουν πραγματοποιηθεί στην περιοχή αρκετές ακόμα αποστολές. Με την εξαίρεση μίας μόνο έρευνας, οι υπόλοιπες πραγματοποιήθηκαν από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, συνεπικουρούμενη τα τελευταία χρόνια και από άλλους επιστημονικούς φορείς, εξειδικευμένους στη θαλάσσια έρευνα και τεχνολογία, όπως το ΕΛΚΕΘΕ και το WHOI, με στόχο είτε την αποκλειστική διερεύνηση των καταλοίπων στους ναυτικούς δρόμους που περιβάλλουν από την αρχαιότητα το νησί, είτε την επισκόπηση στα πλαίσια αυτοψιών για την αδειοδότηση έργων. Ταυτόχρονα με την αύξηση του αριθμού των ναυαγίων που αποκαλύφθηκαν, τα οποία εμπλουτίζουν το Αρχείο της Εφορείας και τις γνώσεις μας μπορεί κανείς, εξετάζοντας τα αποτελέσματα των υποβρύχιων αυτών ερευνών, να παρακολουθήσει την εξέλιξη των μέσων επισκόπησης που χρησιμοποιήθηκαν κάθε φορά για τον εντοπισμό και την τεκμηρίωση των ναυαγίων. Λέξεις κλειδιά: αρχαία ναυάγια, ενάλιες αρχαιότητες, πολιτιστική κληρονομιά. underwater archaeological research at chios area. The development of maritime investigation 1954-2008 Theodoulou T. 1, Kourkoumelis D. 2, Preka-Alexandri K. 3, Foley B. 4, 1 Ephorate of Undewater Antiquities, Ministry of Culture, t_theotokis@hotmailcom 2 Ephorate of Undewater Antiquities, Ministry of Culture, kourkou@hol.gr 3 Honorary Ephor of the Ephorate of Undewater Antiquities, Ministry of Culture, alexandr@unipi.gr 4 Woods Hole Oceanographic Institution, bfoley@whoi.edu Abstract One of the first underwater archaeological surveys using scuba diving equipment took place at the area of Chios island in 1954, under the direction of British Archaeological School at Athens. Since then the Ephorate of Underwater Antiquities has undertaken several expeditions in the same area, and in 1988 HIMA conducted one investigation. In recent years the Ephorate worked in the area in cooperation with HCMR and WHOI, bringing new technological know-how from oceanography to archaeology. The goals of these investigations are scientific archaeological research and exploration, documentation, and management of submerged cultural heritage sites. These projects add to the archaeological data base maintained in the Ephorate s archives and increase knowledge of ancient nautical activities. In addition, this research develops techniques and technology for locating and recording ancient shipwrecks and other sea floor features. Keywords: ancient wrecks, cultural heritage, underwater antiquities. 1. Εισαγωγή Η ναυτική ιστορία των Ελλήνων χάνεται στα βάθη της προϊστορίας, εκτεινόμενη μέχρι τουλάχιστον την 7 η χιλιετία π.χ., σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες που προκύπτουν από το σπήλαιο Φράγχθι στην Ερμιονίδα. Η ίδια η θάλασσα ως δρόμος ομηρικού, ησιόδειου ή πιο εξελιγμένου αργότερα τύπου εμπορίου που συνετέλεσε στην εξάπλωση και επέκταση πληθυσμών, ιδεών, θρη- -140-

9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι σκειών, αγαθών αλλά και δεινών ή κατάκτησης εδαφών για επιβίωση ή πολιτικοστατιωτική εξουσία έγινε «η θάλασσα του μεσογειακού πολιτισμού». Ενδείξεις για τις θαλάσσιες δραστηριότητες του παρελθόντος βρίσκονται διάσπαρτες στο θαλάσσιο πυθμένα: σκαριά εμπορικών και πολεμικών πλοίων, φορτία αγαθών που μεταφέρονταν με αμφορείς, οικοδομικά υλικά, πρώτες ύλες, κλπ., τόσο που η Μεσόγειος να χαρακτηρίζεται ως ενάλιο μουσείο. Από τα τέλη του 19 ου αιώνα, οπότε χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά καταδυτικές συσκευές - σκάφανδρα πραγματοποιήθηκαν και οι πρώτες προσπάθειες εντοπισμού εναλίων αρχαιοτήτων, οι οποίες εντάθηκαν μετά την επινόηση της αυτόνομης συσκευής κατάδυσης από τους J.-Y. Gousteau και E. Gagnan το 1943. Έκτοτε, η διερεύνηση του βυθού, η επισκόπηση, ο εντοπισμός, η χαρτογράφηση, η ανασκαφή και η τεκμηρίωση εναλίων αρχαιοτήτων έχει χρησιμοποιήσει κάθε διαθέσιμο τεχνολογικό μέσο στον τομέα αυτό. Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων (ΕΕΑ) του Υπουργείου Πολιτισμού, η οποία ιδρύθηκε το 1976, αποτελεί τον κρατικό φορέα με την αρμοδιότητα της προστασίας και ανάδειξης των ενάλιων πολιτιστικών αγαθών και της διεξαγωγής της έρευνας και της ανάπτυξης της υποβρύχιας αρχαιολογίας στην Ελλάδα. Στην παρουσίαση αυτή θα γίνει μία προσπάθεια για την επισκόπηση της εξέλιξης της χρήσης τεχνολογίας υποβρύχιας έρευνας και τα αποτελέσματά της στην περιοχή της Χίου. Η επιλογή της συγκεκριμένης περιοχής έγινε για τη σημαντική συμβολή του νησιού διαχρονικά στις θαλάσσιες διαδρομές εξαιτίας της οποίας η έρευνα στην περιοχή άρχισε από τη δεκαετία του 1950 και συνεχίζεται μέχρι και τις μέρες μας, με τελευταία την αποστολή που πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Ιούλιο (2008) από την ΕΕΑ και το αμερικάνικο Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο του Woods Hole (WHOI). 2. Υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες στη Χίο 2.1 ΕΡΕΥΝΑ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ 1954 Το 1954, ομάδα δέκα δυτών υπό την καθοδήγηση των M.S.F. Hood και J. Boardman που ανέσκαπταν στο Εμποριό, υπό την αιγίδα της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής, πραγματοποίησε τις πρώτες υποβρύχιες έρευνες στο νησί και εντόπισε τα κατάλοιπα πέντε τουλάχιστον ναυαγίων που μετέφεραν εμπορικούς αμφορείς (Garnett & Boardman, 1961). Κατάλοιπα από φορτία δύο ναυαγίων εντοπίστηκαν σε μικρό βάθος στην περιοχή της Κώμης. Το πρώτο φορτίο, αποτελείτο από αττικούς αμφορείς του τέλους του 5 ου αρχών του 4 ου αι. π.χ. Το δεύτερο φορτίο συνίστατο σε πήλινους αγωγούς και κεράμους, καθώς και σπαράγματα αμφορέων νεότερων από το προηγούμενο ναυάγιο χρόνων. Ένα τρίτο ναυάγιο ή μέρος φορτίου ενός ναυαγίου με αμφορείς του τύπου της Κω, χρονολογούμενους στον 4 ο - 3 ο αι. π.χ., εντοπίστηκε στην περιοχή των Κάτω Φανών. Τέλος, δύο ακόμα φορτία ναυαγίων εντοπίστηκαν ανατολικά της νησίδας του Αγ. Στεφάνου στον όρμο της Λαγκάδας. Το πρώτο εντοπίστηκε συσσωματωμένο σε μικρό βάθος και απαρτιζόταν από αμφορείς του υστερορωμαϊκού τύπου 1, χρονολογούμενο στον 7 ο αι. μ.χ. Το δεύτερο ναυάγιο συνίστατο σε αγγεία με ανοικτό χείλος και η χρονολόγησή του αποδόθηκε μάλλον σε νεότερους χρόνους. Με το ίδιο ναυάγιο, θεωρήθηκε από τους ερευνητές, ότι σχετίζονται λίθινες μπάλες κανονιών και ένα κομμάτι ξύλου που εντοπίστηκε. Η ίδια ομάδα ερεύνησε επίσης την περιοχή των νησίδων Πρασονήσια, Γλαστρί και Ποντικός, τον όρμο του Δελφινίου και τη βόρεια πλευρά του όρμου της Λαγκάδας, καθώς και τον όρμο του Εμποριού, όπου εντοπίστηκαν γενικά απορρίψεις αγγείων, όχι όμως φορτία ναυαγίων. Για τις ανάγκες της έρευνας είχε διατεθεί το σκάφος αναψυχής Kerynia του κ. Tom Dupree. Η περιγραφή των εργασιών είναι ιδιαιτέρως ενδεικτική για τα μέσα της εποχής: «The main diving equipment consisted of three twin-cylinder air tanks, and a compressor to recharge them with air, -141-

9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι belonging to the British School at Athens. [ ] Two divers had their own single-cylinder aqualungs and one had a twin-cylinder. All the divers had their own basic gear, and there was also a good deal of home-made equipment, marker-buoys, measuring-rods, et.c. Two divers had underwater cameras, one a Leica in an R.G. Lewis Photοmarine case, and one a Contax in home-made but highly efficient case with its own flash-gear. Shallow areas were searched from the surface, often by a set of divers swimming abreast, without aqualungs, and looking down into the water through their face masks. With divers between 5 and 10 metres apart according to the depth and visibility, a large area could be roughly searched fairly quickly. When the bottom was not visible from the surface, the first exploration had to be made with an aqualung. In that case divers usually went down and explored in pairs, but occasionally a primitive aquaplane was used to search large areas. It was towed on a bridle behind the motor-dinghy, the diver holding the handles and controlling this depth by tilting the plate. By this method a lot of ground was covered, but probably too cursorily to be of much value. [ ] Whenever possible, finds were photographed and plans were drawn of the sites under water. The more substantial sites were divided up by a grid of white plastic tape so that they could be plotted in sections» (Garnett & Boardman, 1961, 103). 2.2 ΕΡΕΥΝΑ ΙΕΝΑΕ, ΕΕΑ - 1988 Την άνοιξη του 1988 το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (ΙΕΝΑΕ) διεξήγε έρευνα στην περιοχή ανοικτά του λιμανιού της Χίου, σε μια προσπάθεια εντοπισμού του ναυαγίου που θεωρείται ως η ναυαρχίδα του Καρά Αλή (Βήχος 1989, 12-13). Εντοπίστηκαν, πράγματι, τα κατάλοιπα ναυαγίου από μεγάλο ιστιοφόρο πλοίο, το οποίο βυθίστηκε κάτω από βίαιες συνθήκες τον 19 ο αιώνα, ενώ διασκορπισμένα γύρω του παρατηρούνται ξύλα με ίχνη φωτιάς, εξαρτήματα από την αρματωσιά ιστιοφόρου πλοίου, πήλινα και χάλκινα αντικείμενα. Για τον εντοπισμό του ναυαγίου αξιολογήθηκαν οι ιστορικές πηγές και οι αναφορές ψαράδων και χρησιμοποιήθηκαν: «παραδοσιακά μέσα (συρόμενη άγκυρα, πλωτοί σημαντήρες κ.α.), καθώς και σύγχρονα όργανα όπως βυθόμετρο, υποβρύχια κάμερα βιντεοσκόπησης (η οποία χρησιμοποιήθηκε και ως ποντιζόμενη -drop camera-, για καταγραφή του βυθού χωρίς να φέρεται από δύτη) και υποβρύχιες φωτογραφικές μηχανές. Ο απαραίτητος εξοπλισμός διατέθηκε από τη Νομαρχία Χίου, τις Ένοπλες Δυνάμεις, το Λιμεναρχείο Χίου και από τα μέλη της ομάδας» (Βήχος, 1989, 12). Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς η έρευνα στο ναυάγιο επαναλήφθηκε από την EEA, οπότε χρησιμοποιήθηκε για τις ανάγκες της έρευνας το ωκεανογραφικό Πυθέας του Πολεμικού Ναυτικού, διαθέτοντας ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης (Side Scan Sonar SSS) καθώς και μηχανές υποβρύχιας φωτογράφησης (Nikonos V) και κινηματογράφησης (VHS) (Βήχος, 1989, 13 και προφορικές πληροφορίες από συμμετέχοντες). 2.3 ΑΥΤΟΨΙΕΣ ΕΕΑ - 2001 Το 2001 σε σειρά αυτοψιών κλιμακίου της ΕΕΑ εντοπίστηκαν: α) ναυάγιο ρωμαϊκών χρόνων με οξυπύθμενους αμφορείς των τύπων Dressel 1C και Lamboglia 2, στην περιοχή του ακρωτηρίου Μύτικας. Το φορτίο παρά τις κατακρημνίσεις βράχων διατηρεί ακόμα αμφορείς στην αρχική τους διάταξη, β) στη δυτική πλευρά της νησίδας του Αγ. Στεφάνου στην είσοδο του όρμου της Λαγκάδας, ναυάγιο με κλασικούς χιακούς αμφορείς και δεύτερο νεότερο, καθώς και αμφορείς διαφόρων τύπων και χρονολογήσεων που μαρτυρούν τη χρήση του χώρου ως αγκυροβολίου, γ) αμφορείς από διασκορπισμένο φορτίο ναυαγίου βυζαντινών χρόνων στην περιοχή του ακρωτηρίου Παχύ-Θόλος. Στην ίδια περιοχή εντοπίζονται διάφορα όστρακα και αγγεία, από τα οποία πιθανολογείται η ύπαρξη περισσότερων ναυαγίων, δ) στα ανατολικά του ίδιου ακρωτηρίου εντοπίστηκαν τα κατάλοιπα φορτίου με μεσαιωνικούς πίθους (ΑΔ 2001). Η έρευνα τόσο στα δυτικά του Αγ. Στεφάνου όσο και -142-

9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι πέριξ του ακρωτηρίου Παχύ-Θόλος θα πρέπει να επαναληφθεί, καθώς τα κατάλοιπα δεν τεκμηριώθηκαν πλήρως, εξαιτίας του περιορισμένου χρόνου που είχε στη διάθεσή του το κλιμάκιο, έχοντας να εκτελέσει μεγάλο αριθμό αυτοψιών για αδειοδότηση έργων. To κλιμάκιο αποτελούμενο από τέσσερα άτομα, δύο αρχαιολόγους και δύο δύτες διέθετε φουσκωτό σκάφος (Predator 6,65) ατομικό καταδυτικό εξοπλισμό, και φορητό αεροσυμπιεστή Aeolus, μηχανή υ/β κινηματογράφησης (Sony Mini DV) και φωτογραφική Nikonos V. Εν τούτοις η φωτογραφική κάλυψη της αποστολής ήταν τελικά ανεπιτυχής, καθώς η φωτογραφική μηχανή υπέστη βλάβη. Έτσι, η τεκμηρίωση περιορίστηκε σε κινηματογραφήσεις σε κάποιες από τις καταδύσεις. 2.4 ΑΥΤΟΨΙΕΣ ΕΕΑ - 2002 Το 2002, μετά από υπόδειξη πολίτη, σε αυτοψία αρχαιολόγου της ΕΕΑ, με βασικό εξοπλισμό κολύμβησης στον όρμο Μελανιός στη βόρεια Χίο, εντοπίστηκαν σε μικρό βάθος τα κατάλοιπα φορτίου αμφορέων και πιθανόν έρματος πλοίου βυζαντινών χρόνων, (9 ος -11 ος αι. - βλ. ΑΔ 2002). 2.5 ΕΡΕΥΝΑ ΕΕΑ και ΕΛΚΕΘΕ - 2004 Το 2004 η περιοχή της Χίου εντάχθηκε στο πενταετές πρόγραμμα χαρτογράφησης που εγκαινίασε η ΕΕΑ το 2000 για τη χαρτογράφηση εκτεταμένων περιοχών σε συνεργασία με το ΕΛΚΕ- ΘΕ σε μια προσπάθεια για τη διερεύνηση εκτεταμένων περιοχών και σε βάθη μεγαλύτερα από τα εφικτά από αυτόνομους δύτες. Στη συγκεκριμένη αποστολή διατέθηκε το ωκεανογραφικό σκάφος Αιγαίο, το τηλεκατευθυνόμενο υποβρύχιο όχημα (Remotely Operating Vehicle - ROV) Αχιλλέας, ηχοβολιστής πλευρικής σάρωσης (SSS), και για πρώτη φορά τομογράφος υποδομής πυθμένα 3,5 khz (Sub-Bottom Profiler - SBP) (βλ. τεχνικές λεπτομέρειες στο D. Sakellariou et al., 2007). Έτσι το επιστημονικό προσωπικό της ΕΕΑ συνεργάστηκε με το αντίστοιχο του ΕΛΚΕΘΕ, αποτελούμενο από ωκεανογράφους, γεωλόγους, τεχνικούς κλπ. Στη διάρκεια της έρευνας σαρώθηκε με SSS και SBP περιοχή 7 χλμ 2 (2Χ3,5 χλμ.) του διαύλου Χίου Οινουσσών. Εντοπίστηκαν διάφορα μεμονωμένα αγγεία και σε βάθος 70μ., σχεδόν αδιατάρακτο ναυάγιο με κύριο φορτίο χιακούς αμφορείς των μέσων του 4 ου αι. π.χ. και ένα δεύτερο τύπο μικρασιατικής ή βορειοελλαδικής προέλευσης, οι οποίοι αρχικά θεωρήθηκαν ως σαμιακοί (βλ. B. Foley et al., 2009). Ακολούθησε κινηματογράφηση του ναυαγίου με το ROV Αχιλλέας. Με τη χρήση του βραχίονα του Αχιλλέα κατέστη επίσης δυνατή η ανέλκυση δειγματοληπτικά από το ναυάγιο δύο αμφορέων, χαρακτηριστικών των δύο τύπων (ΑΔ 2004). 2.6 ΕΡΕΥΝΑ ΕΕΑ, ΕΛΚΕΘΕ, WΗΟΙ - 2005 Το ναυάγιο του διαύλου Χίου Οινουσσών αποτέλεσε αντικείμενο και επόμενης κοινής αποστολής ΕΕΑ και ΕΛΚΕΘΕ το 2005. Στην αποστολή συνεργάστηκε το αμερικάνικο Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο WHOI για την αποτύπωση του ναυαγίου σε φωτομωσαϊκό, το οποίο διέθεσε προς τούτου υποβρύχιο αυτόνομο όχημα (Autonomous Underwater Vehicle - ΑUV), καθώς και μεγάλη ομάδα από το έμπειρο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό του. Σε ελάχιστο χρόνο το υποβρύχιο όχημα πραγματοποίησε 3.500 επικαλυπτόμενες φωτογραφίες του ναυαγίου και της ευρύτερης περιοχής του, καταγράφοντας ταυτόχρονα τις υψομετρικές διαφορές των επιμέρους τμημάτων του ναυαγίου και του όγκου του κάθε αγγείου ξεχωριστά. Ακολούθησε αυτόματη επεξεργασία των δεδομένων με εξειδικευμένο λογισμικό και προέκυψε φωτομωσαϊκό του χώρου του ναυαγίου και στερεοσκοπική απόδοσή του (βλ. http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_ id=4150, ΑΔ 2005, Θεοδούλου 2006 και B. Foley et al., 2009]. Είναι και πάλι ενδεικτική η περιγραφή της τεχνολογίας που χρησιμοποιήθηκε: «Three types of sensors were onboard the AUV during the 2005 survey: navigation sensors for real-time position- -143-

9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι ing and guidance, optical and sonar sensors for mapping the seafloor and its features, and in situ chemical sensors for quantifying the oceanographic environment. A down-looking digital camera was mounted forward in the lower hull of the robot, and its single synchronized incandescent strobe light was positioned aft in the lower hull. [ ] A multibeam mapping sonar was mounted just aft of the camera, and the Doppler Velocity Log dead reckoning navigation and altimetry sonar was fixed in the rear of the lower hull. Chemical sensors mounted within the lower hull measured salinity, temperature, chlorophyll, chromophoric dissolved organic matter (CDOM), and aromatic hydrocarbons. Because all of these sensors were incorporated into a single, passively stable, precisely navigated platform, the resulting co-registered data products could be overlaid. This enhanced interpretation and understanding of the wreck and its environment» (Foley et al., 2009) Στην ίδια αποστολή χαρτογραφήθηκε και τμήμα του ναυαγίου στο ακρωτήριο Μύτικας που είχε εντοπιστεί το 2001 και εντοπίστηκαν με αυτόνομη κατάδυση τα κατάλοιπα ναυαγίου με υστερορωμαϊκούς 2 αμφορείς στην περιοχή των Πρασονησίων, ενώ σε έρευνα γύρω από τη νησίδα Ταύρος στον όρμο του Δελφινίου επιβεβαιώθηκαν οι παρατηρήσεις της πρώτης ομάδας, που ερεύνησε την περιοχή το 1954, ότι εντοπίζονται στο βυθό τυχαίες απορρίψεις αγγείων, αλλά όχι το φορτίο κάποιου συγκεκριμένου ναυαγίου, γεγονός που ερμηνεύεται άλλωστε από τη μορφολογία του ασφαλούς όρμου (ΑΔ 2005). 2.7 ΕΡΕΥΝΑ ΕΕΑ - 2007 Με αφορμή την πραγματοποίηση αυτοψιών για την εκτέλεση έργων, το φθινόπωρο του 2007, κλιμάκιο της ΕΕΑ πραγματοποίησε νέα σειρά αυτοψιών στον όρμο της Λαγκάδας, οι οποίες είχαν σαν αποτέλεσμα να πιστοποιηθεί η χρήση της βόρειας και της νότιας πλευράς του όρμου ως περιστασιακού αγκυροβολίου, όπως μαρτυρείται από αγγεία και άγκυρες ποικίλων τύπων και χρονολογήσεων. Ταυτόχρονα, εντοπίστηκε ναυάγιο με φορτίο υστερωρομαϊκών 1 αμφορέων (6 ος -7 ος αι. μ.χ.) στην περιοχή των Πρασονησίων, στο δίαυλο Χίου Οινουσσών, το οποίο διατηρείται σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση, εξαιτίας της θέσης και του βάθους (-30μ.). Με την αξιολόγηση επίσης πληροφοριών και υποδείξεων πολιτών εντοπίστηκαν τα κατάλοιπα από τρία ακόμα ναυάγια: α) ένα στα βορειοανατολικά της Χίου, στην περιοχή του όρμου Βαμβακά με ροδιακούς ή/και χιακούς αμφορείς των ύστερων κλασικών ή ελληνιστικών χρόνων, β) ένα στα βορειοανατολικά των Οινουσσών, στην περιοχή του όρμου Αγκαλούδες με κλασικούς χιακούς αμφορείς (5 ος αι. π.χ.) και ένα στην περιοχή της νησίδας Στροβίλι με λεηλατημένο φορτίο αμφορέων ελληνιστικών χρόνων (3 ος -2 ος αι. π.χ. - βλ. Preka-Alexandri, Argyris, Theodoulou, 2008, Preka-Alexandri, 2008). Το τετραμελές κλιμάκιο της ΕΕΑ ήταν εφοδιασμένο με φουσκωτό σκάφος τύπου Predator 6.65, προσωπικό καταδυτικό εξοπλισμό, φορητό αεροσυμπιεστή, καθώς και ψηφιακή υποβρύχια φωτογραφική μηχανή Intova, η οποία όμως δεν απέδωσε ιδιαίτερα σωστά φωτογραφικά αποτελέσματα. Εν τούτοις το ενδιαφέρον για την περιοχή της Χίου προκάλεσε την οικονομική υποστήριξη της επόμενης αποστολής από τη Νομαρχία και το Λιμενικό Ταμείο Χίου. 2.8 ΕΡΕΥΝΑ ΕΕΑ,WHOI - 2008 Σκοπός της νέας αποστολής, τον Ιούλιο του 2008, ήταν η ψηφιακή φωτογραφική τεκμηρίωση υψηλής ανάλυσης και η αποτύπωση σε φωτομωσαϊκά, όπου ήταν δυνατόν, γνωστών και τυχόν νέων ναυαγίων. Χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό αυτό υποβρύχια φωτογραφική Nikon D300, φερόμενη από δύτη, με την οποία έγιναν αλληλοεπικαλυπτόμενες λήψεις. Οι φωτογραφίες αυτές συντίθενται σε φωτομωσαϊκά με τη χρήση ειδικού προγράμματος που διαθέτει το WHOI, ενώ το υλικό υπέστη επεξεργασία για τον ίδιο σκοπό και με τα προγράμματα Photoshop και Hugin. -144-

9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι Πραγματοποιήθηκε λεπτομερής φωτογράφηση στα τέσσερα ναυάγια που εντοπίστηκαν το φθινόπωρο του 2007 και έγιναν λήψεις για φωτομωσαϊκά σε δύο από αυτά (όρμος Αγκαλούδες και Πρασονήσια). Καταγράφηκαν επίσης τα δύο ναυάγια ανατολικά του Αγ. Στεφάνου που είχαν εντοπιστεί το 1954, όπου έγιναν λήψεις για φωτομωσαϊκό στο ναυάγιο με τους υστερορωμαϊκούς 1 αμφορείς. Τέλος εντοπίστηκαν πέντε νέα ναυάγια: α) κατάλοιπα φορτίου αμφορέων υστερορωμαϊκού τύπου 2, διασπαρμένα στην κατωφέρεια νότια των νησίδων Πρασονήσια, β) διάσπαρτη κεραμική από σώματα μεγάλων αμφορέων Υυστερορωμαϊκού τύπου 2 από φορτίο ή τμήμα φορτίου στα βορειοδυτικά της νησίδας του Αγ. Στεφάνου, γ) κατάλοιπα φορτίου συσσωματωμένων αμφορέων στην κατωφέρεια στο νότιο άκρο της νησίδας του Αγ. Στεφάνου, το οποίο κατά τις πρώτες εκτιμήσεις μπορεί να χρονολογηθεί στον 7 ο αι. π.χ., αποτελώντας ένα από τα ελάχιστα φορτία της περιόδου που είναι γνωστά στη Μεσόγειο (φωτομωσαϊκό), δ) συσσωματωμένο φορτίο υστερορωμαϊκών 2 αμφορέων στα νοτιοδυτικά του ακρ. Παχύ-Θόλος (φωτομωσαϊκό), ε) μικρό συσσωμάτωμα με αμφορείς, πιθανόν τμήμα φορτίου που περιλαμβάνει και χιακούς αμφορείς νοτιότερα από το προηγούμενο στο ακρ. Παχύ-Θόλος. Τέλος, διαπιστώθηκε ότι το έρμα που γνώριζε η ΕΕΑ από αυτοψία του 2006 στην περιοχή του ακρ. του Αγ. Ισιδώρου σχετίζεται με σπαράγματα φορτίου, στο οποίο περιλαμβάνονται αμφορείς υστερορωμαϊκού τύπου 2, του τύπου της Τριπόλεως, καθώς και μικρότερα αγγεία (φωτομωσαϊκό). Από την έρευνα επίσης στα δυτικά του Αγ. Στεφάνου επαναδιαβεβαιώθηκε η χρήση του χώρου ως αγκυροβολίου από την αρχαϊκή περίοδο. Στην ομάδα συμμετείχε βιολόγος από το Πανεπιστήμιο του Lund, η οποία θα πραγματοποιήσει αναλύσεις DNA για τη διαπίστωση του υλικού που είχε εμποτίσει τα τοιχώματα των αγγείων, το οποίο πιθανόν να σχετίζεται με το προϊόν που μετέφεραν οι αφμορείς. 3. Συμπεράσματα Στο σύντομο παραπάνω ιστορικό γίνονται φανερά τα εξής: 1) ο πλούτος των ελληνικών θαλασσών σε ενάλια πολιτιστικά σύνολα, τα οποία χρήζουν εντοπισμού, τεκμηρίωσης και προστασίας, και τα οποία μπορούν να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας για την αρχαιότητα με πλήθος αδιατάρακτων πληροφοριών, 2) η αναγκαιότητα της χρήσης της υποβρύχιας τεχνολογίας βασικής ή εξειδικευμένης για την επίτευξη της προσέγγισης, αποτύπωσης, ερμηνείας και διαχείρισης των αγαθών αυτών, 3) η αποτελεσματικότητα που προκύπτει από το συνδυασμό κατάδυσης, όπου είναι εφικτή, και χρήσης τεχνολογίας για την επίτευξη των παραπάνω, και τέλος 4) η αδήριτη αναγκαιότητα της διεπιστημονικής συνεργασίας για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος. 4. Βιβλιογραφικές Αναφορές Folley, B., 2009. New Methods for Underwater Archaeology: The 2005 Chios Ancient Shipwreck Survey, Hesperia (forthcoming). Garnett, R., Boardman, J., 1961, Underwater Reconnaissance off the island of Chios, 1954, BSA 56: 102-113. Preka-Alexandri, K., Argyris, X., Theodoulou, T., 2008. Underwater Survey at Chios island - Preliminary Results, Tropis X (forthcoming). Preka-Alexandri K., 2008. The work of the Ephorate of Underwater Antiquities from 2007 to August 2008, Tropis X (forthcoming). Sakellariou, D, et al., 2007. Searching for Ancient Shipwrecks in the Aegean Sea: the Discovery of Chios and Kythnos Hellenistic Wrecks with the Use of Marine Geological-Geophysical Methods, IJNA 36.2: 365-381. ΑΔ = Αρχαιολογικόν Δελτίον, Χρονικά (σημ.: έχουν εκδοθεί μέχρι το 1999, έχουν παραδοθεί τα κείμενα μέχρι και το 2007). Βήχος Γ., 1989, Η έρευνα για τον εντοπισμό του ναυαγίου της «Ναυαρχίδας του Καρά-Αλή», Ενάλια 1A, IENAE. Θεοδούλου Θ., 2006, Υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες βαθέων υδάτων στο Αιγαίο. Η περίπτωση του ναυαγίου της Χίου, παρουσίαση στο πλαίσιο της Ναυτικής Εβδομάδας, 1-7-2006. ΕΛΚΕΘΕ - HCMR: Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών Hellenic Center for Marine Research ΙΕΝΑΕ - HIMA: Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών Hellenic Institute of Marine Archaeology WHOI: Woods Hole Oceanographic Institution Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο Woods Hole -145-