Με τον Σαρτρ
ΙANOS, ΘΕΣΣΑΛΟNIKH, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2010 ISBN: 978-960-6882-25-8 ΘEΣΣAΛONIKH Aριστοτέλους 7, TK 546 24 Tηλ: 2310 277 004 Fax: 2310 284 832 e-mail: info@ianos.gr AΘHNA Σταδίου 24, TK 105 64 Τηλ: 210 32 17 917 Fax: 210 32 17 686 e-mail: as_info@ianos.gr IANOS.GR www.ianos.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης Παρισιού, που κυρώθηκε με τον ν.100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν.2121/1993.
ΕΛΕΝΗ - ΛΙΖΥ ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗ Με τον Σαρτρ
ΜΕ ΤΟΝ ΣΑΡΤΡ 11 Ο Σαρτρ με αγάπησε πολύ. Το ίδιο τον αγάπησα και γω. Βράδια ολόκληρα, κλεισμένοι οι δυο μας στο μικρό του διαμέρισμα, συζητούσαμε για όσα μας περιβάλλουν με τον ενθουσιασμό, τη δροσιά και το νεύρο νέων ανθρώπων. Συχνά του έκρυβα το ουίσκι του και του έδινα να πιει με το σταγονόμετρο (ήταν παράκληση της Σιμόν ντε Μποβουάρ). Όμως, είτε λίγο ζαλισμένος απ το ουίσκι είτε απόλυτα νηφάλιος, ο Σαρτρ διατηρούσε πάντα την καθαρότητα ενός κρυστάλλινου μυαλού, τη γοητεία ενός χαμόγελου που συχνά σε γύριζε στα παιδικά σου χρόνια, την απλότητα των συλλογισμών του. Γιατί, όσο κι αν φαίνεται παράξενο για έναν άνθρωπο με τόσο δυσνόητο φιλοσοφικό έργο, ο Σαρτρ ήταν απλός στους συλλογισμούς του. Καθισμένος απέναντί σου, ήταν έτοιμος ν ακούσει ό,τι είχες να του πεις, όσο ασήμαντο κι αν ήταν. «Μικρή» έλεγε (έτσι μ ονόμαζε πάντα) «ό,τι εσύ ονομάζεις ασήμαντο, αυτό μ ενδιαφέρει περισσότερο ν ακούσω». Κι η αλήθεια είναι πως συχνά του αράδιαζα ένα σωρό ασήμαντα πράγματα, του διηγιόμουνα τα πάντα γύρω απ τη ζωή μου, που άκουγε με μεγάλη προσοχή, και μου δινε τις κατάλληλες απαντήσεις. Τότε κατάλαβα για πρώτη φορά πως, ακόμα κι ένα πράγμα που εμείς ονομάζουμε ασήμαντο, μέσα σ ένα γόνιμο μυαλό βρίσκει αμέσως τη θέση του και την ερμηνεία του. Ο Σαρτρ ήταν ένα γόνιμο μυαλό, όχι μόνο γιατί άφησε ένα τεράστιο και σημαντικό έργο πίσω του, αλλά γιατί έδωσε σ αυτό το έργο το βαθύτερο νόημα της προσωπικής του ζωής. Ο γραπτός λόγος, θα μας πει ο ίδιος, κρύβει μέσα του μια ανυπακοή σε όλα τα επίπεδα, περιλαμβανόμενου και του πολιτικού και του κοινωνικού, καθώς και τη στράτευση του δημιουργού.
12 ΕΛΕΝΗ - ΛΙΖΥ ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗ Ο λόγος ενός στρατευμένου συγγραφέα είναι συνώνυμος με τη διεκδίκηση της ελευθερίας στο σύνολό της σε ένα επίπεδο ατομικό και συλλογικό. Όμως, η ελευθερία στον όψιμο Σαρτρ, σαν κύρια ιδιότητα της συνείδησης, μας αποκαλύπτεται μέσα στην αγωνία. Η ελευθερία είναι λοιπόν συνώνυμη με την αγωνία από το γεγονός ότι αποσπά τo άτομο από την αθωότητά του και το καθιστά υπεύθυνο για τον εαυτό του και τον κόσμο. Δεν υπάρχουν προφάσεις για την ελευθερία. Είμαστε καταδικασμένοι να μαστε ελεύθεροι κουβαλώντας στους ώμους μας το βάρος των επιλογών μας. Η σαρτρική ελευθερία έχει τη φυσιογνωμία της συνείδησης και συμβολίζει τη σθεναρή αντίσταση του υποκειμένου σε καθετί που επιχειρεί να το αλλοιώσει, να το υποβαθμίσει, να το εξευτελίσει. Έζησε πάντα όπως εκείνος ήθελε κι έκανε πάντα ό,τι εκείνος ήθελε να κάνει στη ζωή. «Μικρή» μου είπε μια μέρα, και το λεγε εξάλλου συχνά, «υπήρξα ένας πολύ ευτυχισμένος άνθρωπος γιατί κατάφερα να κάνω στη ζωή μου ό,τι ακριβώς θέλησα». Έγραψε το μεγαλύτερο μέρος των έργων του μέσα σε μπαρ και σε μπιστρό όπου σύχναζε καθημερινά. Γύρισε μερικές φορές τον κόσμο κι αγάπησε κάποιες γυναίκες, που, με τη σειρά τους, τον αγάπησαν παράφορα. Ο Σαρτρ ήταν ένας άνδρας που μια γυναίκα μπορούσε να ερωτευθεί κεραυνοβόλα και παράφορα. Είχε τη δική του αισθητική. Καθόταν πάντα με τα χέρια στις τσέπες, το σώμα λίγο κυρτό προς τα μπρος και το βλέμμα οξύ, διαπεραστικό, παρ όλη την απόλυτη σχεδόν τύφλωση των τελευταίων ετών. Το βλέμμα του ανέδιδε ακόμη απέραντη νηφαλιότητα και καλοσύνη, τόση, που σπάνια συναντάς σ ένα διανοούμενο. Γιατί ο Σαρτρ ήταν κυρίως και πρώτα απ όλα ένας καλός άνθρωπος. Δεν ξέρω αν έχει ειπωθεί αυτό αρκετά, αλλά πρέπει να το επαναλάβω, πως σπάνια στη ζωή μου συνάντησα έναν άνθρωπο τόσο καλό που ν αγαπά τον άλλο χωρίς όρια, χωρίς ούτε ίχνος ωφελιμισμού.
ΜΕ ΤΟΝ ΣΑΡΤΡ Μοίραζε τα χρήματά του, το χρόνο του, τη ζωή του με την ίδια άνεση. Τον είδα αρκετές φορές ν αδειάζει τις τσέπες του σε περαστικούς ή απλούς ανθρώπους που χτυπούσαν την πόρτα του, όπως επίσης ξέρω, μια εποχή που κέρδιζε ελάχιστα, πόσους ανθρώπους συντηρούσε στο Παρίσι: καλλιτέχνες, άεργους, φίλους χωρίς οικονομικούς πόρους. Τον Σαρτρ τον πρωτοσυνάντησα στην Κρήτη το 1966. Ήταν τότε δήμαρχος Ηρακλείου ο θείος μου, ο Ανδρέας ο Καλοκαιρινός, που με πληροφόρησε για την άφιξή του. Την έστησα έξω απ το ξενοδοχείο του δυο τρεις ώρες, ώσπου τον είδα να βγαίνει μαζί με την υιοθετημένη του κόρη, την Αρλέτα. Τον πλησίασα δειλά και προσπάθησα να του μιλήσω. «Δε δέχομαι να μιλήσω με δημοσιογράφο» μου είπε κοφτά. «Μα δεν είμαι δημοσιογράφος, είμαι μια απλή φοιτήτρια που θα θελε πολύ να σας μιλήσει για μερικά πράγματα». «Αν είναι έτσι» μου απάντησε «θα σας περιμένω αύριο στις έντεκα στο ξενοδοχείο μου». Περιττό να πω πως δεν έκλεισα μάτι κείνη τη νύχτα, πως ολόκληρη τη νύχτα έπινα τσικουδιά κι έφτασα εντελώς μεθυσμένη στο ραντεβού. Δεν έδειξε να το κατάλαβε. Μου είχε πει πως είχε το πολύ πολύ μια ώρα να μου διαθέσει και καταλήξαμε να συζητούμε επί τρεισήμισι ώρες. Τι ενθουσιασμός για τα δεκαεφτά μου χρόνια! Του μίλησα, όπως θα κανα αργότερα συνέχεια, για όλα: για τους γονείς μου, τους φίλους μου, το Σεφέρη, τον Έλιοτ, και τα όνειρά μου, τον πρώτο μου έρωτα Τον θυμάμαι ακόμα πολύ καλά να με κοιτάζει προσεκτικά στα μάτια με το γνώριμο καλοσυνάτο του βλέμμα, ν απαντά στις ερωτήσεις μου με απλότητα και σοφία, να μη δείχνει πως καταλαβαίνει το παραμικρό απ τον ξέφρενο ενθουσιασμό μου γι αυτή την ανέλπιστη συνάντηση. Αργότερα, έγραψα ένα μικρό αρθράκι σχετικά μ αυτή τη συνάντη- 13
14 ΕΛΕΝΗ - ΛΙΖΥ ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗ ση στην εφημερίδα Μακεδονία, όπου κρατούσα τότε τη στήλη με τον τίτλο «Μία φοιτήτρια γράφει». Ήμουνα τότε πρωτοετής φοιτήτρια της Γαλλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Πόσα όνειρα να τον ξαναδώ σύντομα και πόσες διαψεύσεις! Τον ερχόμενο χρόνο, έγινε δικτατορία και έχασα τα ίχνη του, μαζί και τα ίχνη πολλών αγαπημένων φίλων. Όταν το 72 χτύπησα την πόρτα του ξανά, μετά από μια μικρή παύση, τον άκουσα με πόση χαρά! να προφέρει τούτα τα λόγια: «Α! Απίστευτο! Η μικρή Ελληνίδα!». Τότε άρχισα να τον βλέπω αμέσως τέσσερις με πέντε φορές την εβδομάδα. Πολύ συχνά παίρναμε το πρωινό μας μαζί σ ένα μπιστρό ακριβώς κάτω απ το σπίτι του (έμενε τότε στη λεωφόρο Ρασπάιγ), στο Café de la liberté. Αντιγράφω ένα κομμάτι απ το ημερολόγιό μου εκείνων των ημερών: «24 του Νοέμβρη του 73. Σήμερα είδα ξανά τον Σαρτρ. Μου δειξε το καινούργιο του σπίτι, στη λεωφόρο Εντγκάρ Κινέ, ανοίγοντάς μου ένα ένα όλα τα δωμάτια, ρωτώντας με πώς το βρίσκω και αν το προτιμώ απ το άλλο. Απ το ύφος του κατάλαβα πως ο ίδιος δεν το προτιμά. Κάθισε όπως πάντα στη μικρή του καρεκλίτσα κληρονομιά απ τον παππού του απέναντί μου κι αρχίσαμε να συζητούμε. Μου είπε πόσο άσχημα νιώθει που δεν μπορεί πια να διαβάσει κι αναγκάζεται ν ακούει τους άλλους να του διαβάζουν: Δεν είναι το ίδιο πράγμα μου είπε. Όταν διαβάζεις εσύ, το μάτι σου γυρνά αυτόματα στην προηγούμενη λέξη ή επιμένει πολύ σε μια άλλη, πράγμα που δεν μπορείς να κάνεις όταν σου διαβάζουν. Πρόσεχα. Δεν υπήρχε καμιά ιδιαίτερη πικρία ούτε στο βλέμμα ούτε στη φωνή του. Ήταν σαν να μιλούσε για έναν τρίτο. Ύστερα μου μίλησε για την Coupole και το Flore. Στην αρχή του
ΜΕ ΤΟΝ ΣΑΡΤΡ πολέμου πηγαίναμε όλοι στην Coupole. Μετά ήρθαν οι Γερμανοί και δεν ξαναπήγαμε. Πηγαίναμε στο Flore. Κάθε φορά που περιμέναμε κάποιον και δεν ερχόταν, καταλαβαίναμε πως τον είχαν εκτελέσει». Σε λίγο αποφασίσαμε να κόψουμε το τσιγάρο. Οι γιατροί τον είχαν τρομάξει πολύ. Κοιτάζοντάς με επίμονα μου είπε: «Πιστεύετε πραγματικά πως μπορούμε να το κατορθώσουμε; Νιώθει κανείς τόσο μόνος χωρίς το τσιγάρο!». Συζητήσαμε ώρα πολλή πάνω σ αυτό κι ο Σαρτρ συμπλήρωσε: «Έχουμε δέσει τις πιο ωραίες μας στιγμές με το τσιγάρο. Οι πιο ωραίες ώρες της ζωής μας έχουν εισχωρήσει μέσα στο τσιγάρο!». «Και πριν, όταν δεν καπνίζαμε, πώς η ζωή μας, παρ όλα αυτά, διατηρούσε κάποια ένταση; Θα την ξαναβρούμε αυτή την ένταση έξω απ το τσιγάρο!» «Πώς μπορείτε κι είστε τόσο σίγουρη; Σεις είστε λοιπόν ο φιλόσοφος κι όχι εγώ». Αποφασίσαμε σε δεκαπέντε μέρες να κόψουμε το τσιγάρο. Αργότερα συμφωνήσαμε ν αρχίσουμε μαθήματα φιλοσοφίας πάνω στον Έγελο. Πολύ αργότερα οι γιατροί τον ανάγκασαν να κόψει το τσιγάρο και τότε ακόμα δεν παραπονέθηκε ούτε μια φορά. Αυτός, που κάπνιζε πάνω από τρία πακέτα την ημέρα, παρακολουθούσε όλους εμάς τους φίλους να καπνίζουμε γύρω του κι απ την πρώτη κιόλας μέρα προσαρμόστηκε απόλυτα σ αυτή τη στέρηση με την ίδια πάντα υπομονή και το ίδιο κέφι. Η αλήθεια είναι πως δεν τον άκουσα ποτέ να παραπονιέται για τίποτα. Και τότε ακόμα που η όρασή του είχε μειωθεί στο ελάχιστο δεν το ανέφερε ποτέ, δεν παραπονέθηκε ποτέ. Εκείνος, που με απέραντη υπομονή άκουγε ώρες ολόκληρες τα προβλήματα των άλλων, τα συζητούσε και προσπαθούσε να δώσει κάποιες λύσεις, έδειχνε, εποχές που ήταν τόσο βεβαρημένος, να μην έχει κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα, να μη ζητά ποτέ βοήθεια από κανέναν το αναφέρει συχνά κι η Σιμόν ντε Μποβουάρ πόσο απεχθανόταν να ζητά βοήθεια από τους 15
16 ΕΛΕΝΗ - ΛΙΖΥ ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗ άλλους να μην έχει στην πραγματικότητα ανάγκη από κανέναν κι από τίποτα. Κι ήταν ακριβώς έτσι. Όλοι είχαμε ανάγκη απ αυτόν. Όλοι παίρναμε απ αυτόν. Δε ζήτησε ποτέ τίποτα από κανένα μας. Πόση ανάγκη είχαμε απ την παρουσία του, την άπειρη διαθεσιμότητά του, τη γαλήνη που ανέδιδε το βλέμμα του πάντα, τη σιγουριά του για τα πράγματα και για τον κόσμο την εποχή που είχε σχεδόν τελείως τυφλωθεί... Περπατούσαμε στο δρόμο με την ελαφράδα αυτών που βλέπουν τη ζωή με μάτια καινούργια. Λες κι όλα τού ήταν πρωτόγνωρα: το καινούργιο καφέ που ξεπρόβαλε στη γωνία της λεωφόρου Εντγκάρ Κινέ, το τελευταίο έργο του Αλέν Ρενέ, ένα μουσικό κομμάτι που μόλις άκουσε στη Φρανς-μιουζίκ. Ο Σαρτρ ήταν ένα ώριμο παιδί, ένα παιδί που δεν είχε χάσει ακόμα τίποτα απ τον πρώτο ενθουσιασμό του για τα πράγματα. Στο τέλος που δεν κατόρθωνε πια να δει καθόλου, ρωτούσε για όλα: για το σώμα της κοπέλας που μόλις πέρασε είχε πάντα αδυναμία στις γυναίκες για τα πρόσωπα αυτών που κάθονταν δίπλα μας στο μπιστρό για την κόμμωση μιας γηραιάς κυρίας. Τον διασκέδαζαν αφάνταστα οι γηραιές κυρίες και οι κύριοι που διηγιόνταν με πείσμα πόσο καλύτερη ήταν η εποχή τους απ τη σημερινή. Για τον Σαρτρ, η καλύτερη εποχή ήταν πάντα αυτή που διέτρεχε. Δεν αναμασούσε ποτέ τα περασμένα και σιχαινόταν να μεταδίδει την πείρα του, γιατί δεν πίστευε πως είναι κάτι που μεταδίδεται, κι ακόμα, γιατί απεχθανόταν τη λέξη. Ζούσε για την κάθε μέρα. Αυτό δεν τον εμπόδισε να δουλεύει σκληρά. Του άρεσε να δουλεύει ανάμεσα στους θορύβους των μπιστρό, την ιδιαίτερη μυρωδιά και την αέναή τους κίνηση. Μέσα σ αυτά τα χαρακτηριστικά γαλλικά καφενεία βγήκε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Του άρεσε επίσης υπερβολικά να στήνει αυτί στα διπλανά τραπέζια. Πόσες φορές μαλώσαμε γιατί δεν μπορούσα να καταλάβω αυτή του την επιμονή να παρακολουθεί τις συζητήσεις των άλλων.
ΜΕ ΤΟΝ ΣΑΡΤΡ «Μικρή» μου λεγε «ένας σίγουρος τρόπος να γνωρίσουμε τους άλλους είναι ν ακούμε αυτά που λένε». Διαβάζω απ το ημερολόγιό μου: «Τετάρτη, 27 του Νοέμβρη του 73. Έφτασα κατά τις έντεκα. Μου άνοιξε λέγοντάς μου: Σήμερα νιώθω πολύ καλύτερα. Το πρόσωπό του ήταν ξεκούραστο, το σπίτι ζεστό και πεντακάθαρο. Οι καφετιές κουρτίνες τραβηγμένες, κι απ το μεγάλο παράθυρο, ένα με το μήκος του τοίχου, φαινόταν απειλητικά το τερατούργημα του Πύργου του Μονπαρνάς (Tour de Monparnasse). Με ρώτησε πόσα τσιγάρα κάπνισα αυτές τις μέρες κι επέμεινε πολύ να μάθει αν πραγματικά το ελάττωσα. Με κοίταζε τρυφερά, βγάζοντας πότε πότε μικρές κραυγές ψευτοθυμού. Σε μια στιγμή έβγαλε και μου δωσε πεντακόσια φράγκα ν αγοράσω καινούργιο παλτό πιο βαρύ απ αυτό που φοράτε, γιατί κάνει φοβερό κρύο κι οι τιμές έχουν ανέβει. Κοιτάζαμε κι οι δύο την ώρα για το δεύτερο πρωινό μας τσιγάρο. Σε μια στιγμή αντιληφθήκαμε πως όλα τα ρολόγια του σπιτιού είχαν σταματήσει. Τηλεφωνήστε μου είπε στο Odéon θα μιλήσετε με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ. Σε λίγα λεπτά άκουσα τη φωνή της απ την άλλη άκρη του σύρματος. Μου απάντησε ευγενικά και μου είπε να θυμίσω στον Σαρτρ να πάρει τα χαπάκια του μέσα απ την τσέπη του χοντρού καφετιού του παλτού. Εξάλλου μου είπε έχετε την ώρα απέναντι σας, στο σταθμό του Μονπαρνάς. Αφού κλείσαμε, έδωσα στον Σαρτρ τα χαπάκια του και σταμάτησα για λίγο μπροστά στο παράθυρο όρθια. Ήρθε και στάθηκε ακριβώς δίπλα μου. Σε μια στιγμή πρόσεξα πως κι οι δυο είχαμε τα κεφάλια μας ακουμπισμένα στα χέρια μας. Το θέαμα ήταν αποκαρδιωτικό: μικρά ανθρωπάκια απ το δέκατο όροφο της πολυκατοικίας του, αριστερά μας ο σταθμός του Μονπαρνάς, μπροστά μας τεράστιος ο ουρανοξύστης του Μονπαρνάς και κάτω στο βάθος μικροσκοπικά γελοία σιντριβάνια υπό κατασκευή προς διακό- 17
18 ΕΛΕΝΗ - ΛΙΖΥ ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗ σμηση του πύργου. Ο Σαρτρ, δείχνοντας με το δάχτυλό του τον ουρανοξύστη του Μονπαρνάς, που ήταν απέναντί μας, είπε: Πόσο γελοία είναι όλα αυτά! Κλείνουνε έτσι τους ανθρώπους μέσα σε τέτοια κτίρια. Είναι, βλέπεις, το πνεύμα της εποχής. Οι άνθρωποι έχουν πόδια και περπατούν και φεύγουν. Όμως, δεν το θέλουμε αυτό. Όχι! Θέλουμε να ναι ακίνητοι, μέσα σ ακίνητα κτίρια, όπως σ αυτό τον πύργο!. Αργότερα, μου μίλησε για την ελευθερία: Είναι σαν ένας τοίχος ίσιος, ολόισος, χωρίς τίποτε». Ήρθε στο νου μου η «ειδική συνείδηση ελευθερίας» στο Είναι και το μηδέν που σαν συνείδηση ήταν η αγωνία. «23 του Δεκέμβρη του 73. Είναι λίγος καιρός τώρα που ο Σαρτρ μού παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας. Μου επέτρεψε να τον μαγνητοφωνώ, κι έτσι έχω ήδη δυο κασέτες, διάρκειας τριών ωρών, η μια πάνω στον Καρτέσιο κι η άλλη πάνω στον Έγελο. Κοντά στην επιτηδευμένη γλωσσική παιδεία των καθηγητών της Σορβόνης, ο Σαρτρ μιλά για τη φιλοσοφία απλά, έτσι όπως μιλά για τα καθημερινά μας προβλήματα, τις χαρές, τις θλίψεις, τις ελπίδες μας. Διερωτάται συνέχεια αν είναι καλός δάσκαλος, πολύ συχνά σταματά και συλλαμβάνει μια καινούργια αρχή, ένα ξεκίνημα διαφορετικό. Δεν αρχίσαμε καλά μου λέει πρέπει να ξαναρχίσουμε τον Καρτέσιο απ την αρχή, όλα πρέπει να τα ξαναρχίσουμε απ την αρχή. Σήμερα ήμασταν μαζί απ τις πέντε και μισή ως τις οκτώ και μισή. Ήπιαμε τσάι με μέντα, που έφερα απ το σπίτι μου, και του έφαγα το σαλάμι του». «10 Ιανουαρίου του 74. Σήμερα το μεσημέρι φάγαμε στο Dome με τον Σαρτρ και τη Σιμόν ντε Μποβουάρ. Ήταν μια παγερή μέρα. Στο Dome ήταν ήσυχα. Καθίσαμε, εκείνος κοντά της και γω απέναντί τους. Η συνάντησή μας ήταν ήρε-
ΜΕ ΤΟΝ ΣΑΡΤΡ μη και θερμή. Μιλήσαμε για τόσα πράγματα. Εκείνη, με αληθινό ενδιαφέρον, με ρωτούσε για τη ζωή μου, τα παιδικά μου χρόνια, τις σχέσεις μου με τους γονείς μου Την ενδιέφερε να μάθει με λεπτομέρειες για την κατάσταση στην Ελλάδα. Την α- ντίσταση του ελληνικού λαού, τη θέση του γυναικείου κινήματος. Περνούσαμε από θέμα σε θέμα με αφάνταστη γρηγοράδα, λες κι αυτή μας η συνάντηση θα ταν η τελευταία. Ήθελε να μάθει για τα παιδικά μου χρόνια, το σχολείο, τους δασκάλους μου. Έβλεπα μπροστά μου το μικρό μου σχολείο, το Πρότυπον Δημοτικόν Ηρακλείου, κι εδώ μακριά απ την πατρίδα, αισθανόμουνα τέτοια συγκίνηση να μιλώ για όλα εκείνα τα πρόσωπα, τους συμμαθητές, τους δασκάλους, που ένας ένας με τη σειρά τους ξεπηδούσαν ολοζώντανα μπροστά μου και συνέθεταν ένα μεγάλο μέρος αυτού που σήμερα είμαι. Προσπάθησα να της εξηγήσω το βασικό διαχωρισμό στη γλώσσα μας ανάμεσα στη δημοτική και την καθαρεύουσα, και τι αντιπροσώπευε η καθεμιά στη συνείδηση του λαού μας. Της μίλησα για το Σολωμό, το Σεφέρη, το Ρίτσο. Με παρακολουθούσε με φοβερό ενδιαφέρον κι όλο και μου έκανε καινούργιες ερωτήσεις. Σε μια στιγμή, πρόσεξα τον Σαρτρ που ήταν σκυμμένος πάνω στο τραπέζι και σημείωνε κάτι πάνω στο χαρτί. Έγραψε: Κάστορα έτσι ονόμαζε απ τα νεανικά τους χρόνια τη Σιμόν ντε Μποβουάρ, Λίζυ, σας αγαπώ. Σε λίγο φύγαμε. Διέσχισα τους παγωμένους δρόμους του Παρισιού με μια πρωτόγνωρη χαρά στην ψυχή». Η σχέση μου με τον Σαρτρ διατήρησε ως το τέλος τη δροσιά, το πάθος και τ όνειρο των πρώτων εφηβικών χρόνων. Όταν βρισκόμασταν μαζί, ήμασταν δύο νεαρά παιδιά που δε φοβήθηκαν ποτέ να πουν την αλήθεια, όλη την αλήθεια, ο ένας στον άλλο για ό,τι τους αφορά. Τι ανακούφιση, να μπορείς να μιλήσεις σε κάποιον για όλα! 19
20 ΕΛΕΝΗ - ΛΙΖΥ ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗ Θα θυμάμαι πάντα το συναίσθημα της ντροπής που συνόδευε τις εξομολογήσεις μου τα πρώτα χρόνια. Όμως ο Σαρτρ είχε ένα μοναδικό τρόπο να σε απαλλάσσει απ το φόβο και την ντροπή. Είχε την ακλόνητη πεποίθηση πως ο άνθρωπος πάνω απ όλα χαρακτηρίζεται από το ξεπέρασμα μιας κατάστασης. Συχνά τον κρατούσα απ το χέρι στο δρόμο, κι αυτό του άρεσε πολύ. Πρέπει να πω πως έως τότε καμιά ψυχή δεν ένιωσα ποτέ να χτυπά τόσο κοντά στο ρυθμό της δικής μου ψυχής. Κανείς ποτέ δε με ρώτησε τόσα πολλά για τον εαυτό μου και κυρίως κανείς δεν έσκυψε με τόσο ενδιαφέρον και σοφία πάνω μου. Μ έμαθε αυτό που είμαι και επιβεβαίωσε την τάση μου να το υπερασπίζομαι. Κι όταν μιλώ συχνά για «δροσιά» όσον αφορούσε στη σχέση μας, χρησιμοποιώ αυτό τον όρο κυριολεκτικά. Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω απλά: ζώντας δίπλα του, όχι μόνο δεν είχα ποτέ την εντύπωση πως μας χώριζαν πάνω από σαράντα χρόνια, αλλά αντίθετα, τις πιο πολλές φορές, α- ντλούσα χαρά απ τη χαρά του, αισιοδοξία απ την απέραντη αισιοδοξία του, πίστη γι αυτή τη ζωή, που στα κύρια μέρη της οφείλαμε να την αλλάξουμε. Η ζωή του ήταν ένας χαμογελαστός αγώνας. Τον τελευταίο καιρό που είχε σχεδόν τελείως τυφλωθεί μέναμε τα βράδια μαζί του: Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη η Σιμόν ντε Μποβουάρ, Πέμπτη, Παρασκευή η κόρη του, και Σαββατοκύριακο εγώ. Τότε ήμουν δευτεροετής φοιτήτρια της Φιλοσοφίας στη Σορβόνη. Όλα αυτά τα γουικέντ, που έμενα στου Σαρτρ, αντιστοιχούσανε με πολλές εκδρομές σε γειτονικές χώρες, που έχανα. Δεν το σκέφτηκα ποτέ. Αντίθετα, τι δε θα δινα να μπορούσα να επαναλάβω μονάχα ένα απ αυτά τα εξαίσια γουικέντ. Εκεί, στην ησυχία του δέκατου ορόφου της Εντγκάρ Κινέ, στις δύο το πρωί, μου άνοιγε την καρδιά του για όλα: για τα παιδικά του χρόνια, τη μάνα του, το θετό του πατέρα, τον παππού του, τη γιαγιά του, που αγαπούσε υπερβολικά. Μου άνοιγε την καρδιά του για τις γυναίκες