ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΧΡΗΣΗ ΒΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 2.4 ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΨΥΧΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ SUBJECT: USE OF FORCE ACCORDING TO ARTICLE 2.4 OF THE CHARTER OF THE UNITED NATIONS: RUSSIA S APPROACH AFTER THE END OF COLD WAR Επιβλέπων Καθηγητής: ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΙΔΗΣ Εισηγήτρια: ΝΙΚΟΛΑΙΔΗ ΕΛΕΝΗ (Α.Μ.300618) Μαθήματα Β έτους Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο (Κ. Χατζηκωνσταντίνου - Μ. Σαρηγιαννίδης) Διεθνείς Σχέσεις (Κ. Χατζηκωνσταντίνου - Μ. Σαρηγιαννίδης) Διεθνές Οικονομικό (Π. Γλαβίνης) Θεσσαλονίκη 2016

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή... 4 1.1 Λόγοι ενασχόλησης με το θέμα της μελέτης... 4 1.2 Η οριοθέτηση του αντικειμένου της έρευνας... 7 2. Η κρίση στην Υπερδνειστερίας: από την εστία ανάφλεξης έως το «πάγωμα»... 8 2.1 Αναδρομή στις αιτίες της έντασης... 8 2.2 Η αντιπαράθεση σε εξέλιξη... 9 2.3 Διευθέτηση της διένεξης... 11 2.4 Επιχειρηματολογία των θέσεις των εμπλεκομένων μερών - παρατηρήσεις... 12 3. Ο πόλεμος των πέντε ημερών στη Νότια Οσσετία... 15 3.1 Ανασκόπηση των παραγόντων που οδήγησαν στη σύγκρουση... 15 3.2 Η πορεία της Νότιας Οσσετίας προς de facto κρατική οντότητα... 17 3.3 Ευρήματα της Επιτροπής Ταλιαβίνη ως προς την απειλή βίας στα πλαίσια της αντιπαράθεσης... 19 3.4 Ένοπλη επίθεση ως προϋπόθεση ενεργοποίησης του δικαιώματος της νόμιμης άμυνας... 23 α) σε σχέση με τις ρωσικές ειρηνευτικές δυνάμεις... 23 β) σε σχέση με τους ρώσους υπηκόους στο έδαφος της Νότιας Οσσετίας... 28 3.5 Κριτική προσέγγιση - ερμηνευτικές προτάσεις... 31 4. Κριμαία: η αναίμακτη απόσχιση... 34 4.1 Κοινωνικό-ιστορικοί παράγοντες της κρίσης στην Ουκρανία... 34 4.2 Καταλυτικός ρόλος της αλλαγής του πολιτικού περιβάλλοντος... 36 4.3 Δημοψήφισμα στην Κριμαία: διεθνής αντίδραση ορισμένες επισημάνσεις... 39 4.4 Αυτοδιάθεση των λαών: σύγκρουση με άλλες αρχές του Χάρτη... 43 α) Ο πληθυσμός της χερσονήσου ως «λαός»... 46 β) Η εξωτερική μορφή του δικαιώματος... 49 4.5 Ζητήματα νομιμοποίησης ωσ προς την πρόσκληση για στρατιωτική βοήθεια... 53 2

4.6 Η πρακτική των κρατών: σύγκριση σχόλια... 56 5. Στρατιωτική επιχείρηση στη Συρία... 58 5.1 Το παρασκήνιο της επέμβασης... 58 5.2 Συνδρομή στην κυβέρνηση υπό καθεστώς εμφύλιου πολέμου... 60 5.3 Αξιολόγηση της ένοπλης δράσης: σταθερά νομικά ερείσματα... 64 6. Τελικές παρατηρήσεις... 65 Πηγές... 68 3

1. Εισαγωγή 1.1 Λόγοι ενασχόλησης με το θέμα της μελέτης Στο λόγο που απηύθυνε από την εξέδρα του ΟΗΕ στην Γενική Συνέλευση το Σεπτέμβριο του 2014 ο Πρόεδρος Ομπάμα συμπεριέλαβε την Ρωσία μεταξύ των κυρίων απειλών για την παγκόσμια ασφάλεια. Η εκτεταμένη αναφορά στη «Ρωσική επιθετικότητα» στην ομιλία του προηγήθηκε της περιγραφής των θηριωδιών του λεγόμενου «Ισλαμικού Κράτους» και τοποθετήθηκε στη διαβάθμιση της επικινδυνότητας πιο πάνω από τη διάδοση εξτρεμιστικής ιδεολογίας. Πτέραρχος Φίλιπ Μπρίντλοβ, o Ανώτατος Συμμαχικός Διοικητής του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, επικαλούμενος τη γνώμη «πολλών ηγετών» προσυπέγραψε την άποψη πως η Ρωσία αποτελεί την κύρια παγκόσμια απειλή, ως το «έθνος το οποίο έχει χρησιμοποιήσει βία για να αλλάξει διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα» 1, παραθέτοντας ως παραδείγματα τέτοιων αλλαγών γεγονότα στην Γεωργία, Υπερδνειστερία, Κριμαία και Ντονμπάς. Συνάμα η αναφορά της επιχειρηματολογίας σχετικής με τη στάση της Ρωσικής πλευράς προσβάσιμη σε ευρύ κύκλο ξένων αναλυτών και σπουδαστών του διεθνούς δικαίου περιορίζεται στις σύντομες μεταφράσεις των ανακοινώσεων του Υπουργείου Εξωτερικών, της Ρωσίας και τις δηλώσεις των απεσταλμένων και εκπροσώπων στους διεθνείς οργανισμούς, ο τύπος των οποίων δεν προσφέρεται για την εμπεριστατωμένη νομική ανάλυση. Η Μαρία Ισσάγεβα 2, ενεργό μέλος της ακαδημαϊκής κοινότητας, στο πεδίο ενασχόλησης της οποίας εμπίπτει ευρύ φάσμα θεμάτων του δημοσίου διεθνούς δικαίου, παρατηρεί την «συνεπή έλλειψη συμμετοχής από τους κορυφαίους υποστηρικτές του ρωσικού δόγματος [δημοσίου διεθνούς δικαίου] στην εκπροσώπηση της Ρωσίας ενώπιον των διεθνών δικαστηρίων», η οποία κατά την άποψή της οφείλεται κατά κύριο λόγο στο γεγονός πως οι διακεκριμένοι εκπρόσωποι της Ρωσική ακαδημαϊκής κοινότητας απλά δεν κατέχουν τα Αγγλικά. Εφόσον «ένα μεγάλο μέρος του Ρωσικού δόγματος του διεθνούς δικαίου παρατίθεται αποκλειστικά και μόνο στη Ρωσική γλώσσα» δημιουργείται έλλειψη ευπρόσιτου σε έναν ξένο μελετητή υλικού, το οποίου θα 1 NATO Commander: Russia Poses 'Existential Threat' To West, PBS NewsHour, July 2015 http://www.pbs.org/newshour/bb/nato-commander-russias-use-force-europe-major-threat/ 2 Η Μαρία Ισάγεβα είναι διεθνολόγος, απόφοιτη Κρατικού Πανεπιστημίου Αγίας Πετρούπολης, διαχειρίστρια διαγωνισμού εικονικής δίκης Jessup στο εθνικό επίπεδο. 4

μπορούσε να μεταφέρει τις προσεγγίσεις που αναπτύχθηκαν από τη Ρωσική σχολή του Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου. Την άλλη όψη του γλωσσικού εμποδίου αποτελεί η «αυτοαναφορικότητα» των πηγών, η οποία οφείλεται στην απομόνωσή τους και τον περιορισμό στη σοβιετική και μετα-σοβιετική νομική σκέψη 3, με συνέπεια οι τοποθετήσεις των ρώσων διεθνολόγων να παρουσιάζουν ενδιαφέρον για στενό κύκλο των μελετητών κυρίως σε εθνικό επίπεδο. Ενδεικτική παρουσιάζεται η λογική την οποία εκθέτει ο Λάουρι Μάλκσοο, καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου στο πανεπιστήμιο της πόλης Τάρτου: Γιατί να ενδιαφέρεται κανείς για την αντίληψη περί διεθνούς δικαίου που επικρατεί στη νέα, αποδυναμωμένη μετά-σοβιετική Ρωσία? Με την ιδεολογική ήττα του Μαρξισμού Λενινισμού η προϋπάρχουσα διαφορετικότητα του σοβιετικού τρόπου σκέψης εξαφανίστηκε. Αν μη τι άλλο επικρατούσε η αντίληψη πως αυτό που χρειαζόταν η Ρωσία ήταν εντατικά μαθήματα και προγράμματα αποκατάστασης πάνω σε Ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό. Να μάθει τι εστί ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατία και κράτος δικαίου. Ακριβώς όπως έκαναν κράτη του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας, τα όποια έγιναν μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ΝΑΤΟ, όπως Πολωνία και Τσεχία 4. Η προσέγγιση αυτή ωστόσο είναι τουλάχιστον μη εποικοδομητική δεδομένου πως η καθιέρωση σχέσης «διδάσκοντος- μαθητευόμενου» ως μοντέλου συνεργασίας στην προκειμένη περίπτωση δεν ανταποκρίνεται στις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, ο οποίος ανάγει τον σεβασμό των ίσων δικαιωμάτων μεγάλων και μικρών εθνών καθώς και την κυρίαρχη ισότητα στις θεμελιώδεις αξίες του διεθνούς συστήματος 5. Σαφή μηνύματα δια στόματος πρώτων προσώπων της χώρας έχουν σταλεί με σκοπό να επαναπροσδιοριστούν βάσεις συνεργασίας πάνω σε θεμέλια αμοιβαίου σεβασμού νομίμων συμφερόντων όλων των πρωταγωνιστών των διεθνών σχέσεων - μια μάλλον αναμενόμενη απόρροια του «τέλους της ιστορίας», που 3 Μ. Исаева, Двенадцать лет российского участия в конкурсе им.джессопа: взгляд из-за кулис, (2013) N 3 (7), Международное Правосудие, p. 129-130 4 Lauri Mälksoo, Russian Approaches to International Law (1 st Edn, Croydon: Oxford University Press, 2015), 7-8 5 Προοίμιο και άρθρο 2.1, Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών (τέθηκε σε ισχύ στις 24 Οκρωβρίου 1945), 1 U.N.T.S. XVI 5

έπρεπε να γινόταν αποδεκτή για την εξασφάλιση της ορθής λειτουργίας του διεθνούς συστήματος όπως αυτό διαμορφώνεται από τα Ηνωμένα Έθνη 6. Αντίθετα στις προσδοκίες όμως ή διάσταση στις αντιλήψεις περί «καινούριας παγκόσμιας τάξης» πού θα έπονταν της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης, οδήγησε στην εμφάνιση πολλαπλών εστιών έντασης που εξελίχτηκαν αρκετές φορές σε αιματηρές ένοπλες συγκρούσεις, δοκιμάζοντας τους μηχανισμούς των Ηνωμένων Εθνών, «ως απόλυτου οικουμενικού θεσμού» 7,ο σκοπός των συντακτών του οποίου, εκτός από την απαγόρευση της μονομερούς χρήσης βίας στο άρθρο 2.4 επεκτεινόταν έως την συγκέντρωση ελέγχου χρήσης βίας στα χέρια του Συμβουλίου Ασφαλείας. Το κεφαλαίου VII προβλέπει έναν μηχανισμό διατήρησης συλλογικής ασφάλειας, αναγνωρίζοντας παράλληλα «το φυσικό δικαίωμα» της ατομικής ή της συλλογικής άμυνας, ως μοναδική εξαίρεση από τη γενική απαγόρευση της χρήση βίας. Τα σχέδια για τη δημιουργία στρατού, με την βοήθεια του οποίου το Συμβούλιο Ασφαλείας θα μπορούσε να δίνει δέουσες απαντήσεις στις περιπτώσεις απειλής και διατάραξης της διεθνούς ειρήνης, δεν έμελλαν να πραγματοποιηθούν. Κράτη-μέλη του ΟΗΕ δεν προχώρησαν στις προβλεπόμενες συμφωνίες, αναγκαίες για να παράσχουν στρατεύματα 8. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου το Συμβούλιο Ασφαλείας δεν ήταν ικανό να φέρει εις πέρας την κύρια αποστολή του - τη διατήρηση διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας - λαμβάνοντας δεσμευτικές για τα υπόλοιπα μέρη αποφάσεις, 9 λόγω χρήσης δικαιώματος αρνησικυρίας από τα μόνιμα μέλη 10. Έτσι οδηγούμαστε στη διαπίστωση πως κατά πολύ είναι η ελλιπής αποτελεσματικότητα των θεσμών επίλυσης κρίσεων που δημιουργεί έδαφος για μονομερείς πράξεις. 6 Президент России, В. Путин, Выступление и дискуссия на Мюнхенской конференции по вопросам политики безопасности, 10.02.2007 http://archive.kremlin.ru/appears/2007/02/10/1737_type63374type63376type63377type63381type 82634_118097.shtml 28/03/2015 7 Μιλτιάδης Χαρ. Σαρηγιαννίδης, Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών ως νομικό θεμέλιο (Αθήνα - Θεσσαλονίκη: Eκδόσεις Σάκκουλα Α.Ε., 2009), 89 8 Ο μηχανισμός προβλέπεται στο το άρθρο 43 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών 9 Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 25) 10 Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 27) 6

1.2 Η οριοθέτηση του αντικειμένου της έρευνας Στο δημοσίευμά του «Ποιος σκότωσε το άρθρο 2.4» ο Τόμας Φράνκ ανήγγελλε την αποτυχία των μηχανισμών του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών να εξασφαλίσουν την αποχή εκ μέρους των κρατών από την χρήση βίας, παραδεχόμενος πως το εθνικό συμφέρον, ειδικά των μεγάλων δυνάμεων, υπερίσχυε των συμβατικών υποχρεώσεων, κάτι που του επέτρεψε να καταλήξει σε μια δυσοίωνη διαπίστωση πως «το διεθνές δίκαιο, που ανέκαθεν αποτελούσε ένα είδος πολιτιστικού μύθου τελικά απομυθοποιήθηκε» 11. Η παρατήρηση αυτή έγινε το 1970. Η δεκαετία που ακολούθησε την κατάρρευση του διπολικού συστήματος στα μάτια των δυτικών αναλυτών φάνταζε ως μία ελπιδοφόρα περίοδος «αναγέννησης του άρθρου 2.4» γεμάτη μεγαλοπρεπών οραμάτων ενόψει της «αδιαφιλονίκητης πρωτοκαθεδρίας» των ΗΠΑ για μια «διαφορετική, πιο ανθεκτική και πιο ευγενή σταθερότητα». Στις αρχές δε του ΧΧΙ αιώνα η επιχείρηση των ΗΠΑ στο Ιράκ έφερε τους διεθνολόγους αντιμέτωπους με την πραγματικότητα, στην οποία η προσφυγή στην χρήση βίας αναδύθηκε ξανά, με ειδοποιό διαφορά πως ενώ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι παραβιάσεις του άρθρου 2.4 συνοδεύονταν από τις προσπάθειες να καλυφθούν με το «φύλλο συκής» μιας σύμφωνης με τον Χάρτη αιτιολόγησης, το οποίο σήμαινε την αναγνώριση, υπολειμματικού έστω, κύρους της απαγόρευσης χρήσης βίας στις διεθνείς σχέσεις, μετά η αρχή αυτή αποκηρυσσόταν απροκάλυπτα 12. Σε προσπάθεια αναζήτησης λύσεων για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των καινούριων προκλήσεων αναπτύχτηκαν θεωρίες, όπως η «προληπτική νόμιμη άμυνα», «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας», οι οποίες δεν βρίσκουν έρεισμα στο γράμμα του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνων, αναπόφευκτα εγκυμονώντας τον κίνδυνο αυθαίρετης χρήσης βίας. Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης θα πραγματοποιήσουμε μια περιπτωσιολογική εξέταση των επεισοδίων προσφυγής στην χρήση βίας εκ μέρους της Ρωσίας μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έως και σήμερα. Δεδομένου πως στην καρδιά του αντικειμένου ενασχόλησης βρίσκεται η αξιολόγηση της επιχειρηματολογίας που 11 Thomas M. Franck, What Happens Now? The United Nations after Iraq, The American Journal of International Law Vol.97, No 3 (Jul., 2003), 607 12 Ibid 7

αναπτύχτηκε προς αιτιολόγηση των ενεργειών της Ρωσίας υπό το φως του Διεθνούς Δικαίου, θα εστιάσουμε την προσοχή στις περιπτώσεις, όπου η στρατιωτική εμπλοκή της επιβεβαιώθηκε επίσημα από τις αρχές του κράτους. Θα πραγματευτούμε την κρίση στην Υπερδνειστερία, τον «πόλεμο των πέντε ημερών» στη Νότια Οσσετία, την συζήτηση γύρω από την απόσχιση της Κριμαίας καθώς και την συμμετοχή ρωσικών ένοπλων δυνάμεων στην επιχείρηση στη Συρία. Θα αναρωτηθούμε κατά πόσο η δράση καθώς και η αιτιολόγησή της ευθυγραμμίζονται με τις διατάξεις του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Το κείμενο χωρίζεται σε έξι κεφάλαια, με πρόλογο να παραθέτει το λόγο επιστημονικού ενδιαφέροντος ως προς το υπό ανάλυση ζήτημα καθώς και να οριοθετεί το αντικείμενο της μελέτης, οι επόμενες ενότητες, όπου θα εξετάζονται οι περιπτώσεις προσφυγής της Ρωσίας στη χρήση βίας θα δομούνται κατά τρόπο όμοιο, περιλαμβάνοντας τη συνοπτική ιστορική αναδρομή, αναγκαία για την καλύτερη κατανόηση της κάθε επιμέρους κρίσης, την ανάπτυξη της θέσης της Ρωσίας μαζί με το αντίστοιχο νομικό αντίλογο, καθώς και μια τελική αποτίμηση με τις παρατηρήσεις του συγγραφέα. Ο επίλογος θα αφιερωθεί στην ανακεφαλαίωση των βασικών ευρημάτων της αναλυτικής διεργασίας με επισήμανση προτεινόμενων συμπερασμάτων. 2. Η κρίση στην Υπερδνειστερίας: από την εστία ανάφλεξης έως το «πάγωμα» 2.1 Αναδρομή στις αιτίες της έντασης Κατά τη στιγμή της απόκτησης της ανεξαρτησίας το 1991 η Μολδαβική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία κληρονόμησε από την ΕΣΣΔ μια ιστορική ανομοιογένεια τόσο στον τομέα της οικονομίας όσο και στον δημογραφικό χάρτη της χώρας, όπου ξεχώριζαν δύο περιοχές: η δεξιά όχθη και η αριστερή όχθη του ποταμού Δνείστερου. Στη Δεξιά όχθη βρίσκονταν κυρίως αγροτικές περιοχές οι οποίες από το 1812 τελούσαν υπό την εξουσία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και το 1918, κατά την περίοδο της επανάστασης, καταλήφθηκαν από τη Ρουμανία, ενώ «επέστρεψαν» υπό την ομπρέλα της Σοβιετικής Ένωσης κατόπιν παραχώρησης μόνο το 1940 13. Η 13 Жирохов М. А., Семена распада: войны и конфликты на территории бывшего СССР (БХВ- Петербург, 2012). 74-76 8

Αριστερή όχθη, η οποία πριν από την δημιουργία της Μολδάβικης Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας κατά την περίοδο 1924-1940 συγκροτούσε τμήμα της Σοβιετικής Ουκρανίας, αποτελούσε μια βιομηχανική περιοχή, όπου επί των μόνο 12% του εδάφους παράγονταν 40% του ΑΕΠ και 90% της ηλεκτρικής ενέργειας 14. Η ιδιαιτερότητα αυτή επηρέαζε την δημογραφική εικόνα, δεδομένου πως την πλειοψηφία του πληθυσμού αποτελούσαν οι απεσταλμένοι από τις επιχειρήσεις των αντίστοιχων τομέων βιομηχανίας της Ρωσίας και της Ουκρανίας ειδικοί και εκπαιδευτές καθώς και τα μέλη των οικογενειών τους 15. 2.2 Η αντιπαράθεση σε εξέλιξη Τη δεκαετία του 80 του ΧΧ αιώνα με φόντο τη περεστρόικα στις επιμέρους δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης ζυμώνονταν κοινωνικές δραστηριότητες με επίκεντρο τα εθνικά ζητήματα, οι οποίες οργανώνονταν σε κοινωνικά κινήματα των «δικαιούχων» εθνικοτήτων αυτών των δημοκρατιών. Στην Μολδαβική Σοσιαλιστική Δημοκρατία το εθνοτικό κίνημα προχώρησε στις εκκλήσεις για την ενοποίηση της Μολδαβίας με τη Ρουμανία, καθώς πίεζε για την επίσημη υιοθέτηση και μετάβαση στην αποκλειστική χρήση λατινικού αλφάβητου. Οι αλλαγές αυτές ως επί το πλείστον αντανακλούσανε την πολιτική συγκυρία παρά το κοινωνικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι 16. Τον βασικό πυλώνα της αυτό-συγκρότησης της κρατικής κυριαρχίας της Μολδαβίας αποτελούσε άρνηση του σοβιετικού παρελθόντος, συνοδευόμενη από την έντονη αντι-ρωσική και αντι-κομμουνιστική ρητορεία. Το φόντο των διαδηλώσεων συχνά αποτελούσαν οι εκκλήσεις: "Κάτω η Ρωσική Αυτοκρατορία!», «Βαλίτσα - Σταθμός Ρωσία», «Ρώσοι - πέραν του Δνείστερου! Εβραίοι - στον Δνείστερο!» 17. Η απότομη άνθιση του εθνικισμού, προκάλεσε την αντίσταση στην περιοχή, η οποία ιστορικά κατοικούνταν από έναν πολυεθνικό πληθυσμό: τους Ρώσους, τους Ουκρανούς και τους Γκαγκαούζους. Η Υπερδνειστερία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, δημογραφικών χαρακτηριστικών και οικονομικού δυναμικού έγινε το κέντρο της αντίστασης κατά της επιθετικής καθολικής «ρουμανοποίησης». Σε απάντηση 14 Клим Подкова, Приднестровские уроки для Донбасса, Завтра, 22.06.2015 http://zavtra.ru/content/view/pridnestrovskie-uroki-dlya-donbassa/ 28/03/2016 15 Жирохов (n.13), 79 16 Жирохов (n.13), 77 17 Клим Подкова (n. 14) 9

προς τη Διακήρυξη της κρατικής κυριαρχίας της Μολδαβίας τον Ιουνίου του 1990, με την οποία αμφισβητήθηκε η υφιστάμενη ιεραρχία μεταξύ των κανόνων της Σοβιετικής Ένωσης και της περιφερειακής έννομης τάξης, στις 19 Αυγούστου ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία των Γκαγκαούζων και στις 2 Σεπτεμβρίου - Υπερδνειστεριακή Μολδαβική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία ως μέρος της ΕΣΣΔ. Το Δεκέμβριο του ίδιου έτους o Μιχαήλ Γκορμπατσόφ υπέγραψε διάταγμα «Σχετικά με τα μέτρα για την εξομάλυνση της κατάστασης στη Μολδαβική ΣΣΔ», με το οποίο κήρυσσε άκυρη την απόφαση σχετικά με την ανακήρυξη της Υπερδνειστεριακής Μολδαβικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας». 18 Ακολούθησε ένα στάδιο «πολέμου νομοθετημάτων», με τα οποία η νεοσυσταθείσα οντότητα μεν κατοχύρωνε την ανεξαρτησία της, η κεντρική εξουσία στο Κισινάου από την πλευρά της έσπευδε να εκμηδενίζει τις προσπάθειες «περίφραξης» δικαιωμάτων των μη-μολδαβικών πληθυσμών της περιοχής, παρά τις ντιρεκτίβες της Μόσχας, οι οποίες εντέλλονταν τις αρμόδιες αρχές την άμεση λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων για την εξασφάλισης άνευ όρων σεβασμού του δικαιώματος όλων των πολιτών ανεξαρτήτως εθνικότητας και την αποτροπή της υποκίνησης εθνοτικών συγκρούσεων. Όταν οι μηχανισμοί της πολιτικής διευθέτησης του ζητήματος αποδείχτηκαν αναποτελεσματικοί, ξέσπασαν θερμά επεισόδια. Για πρώτη φορά στη χρήση πυροβόλων όπλων προσέφυγαν οι κυβερνητικές δυνάμεις. Οι συγκρούσεις έλαβαν μέρος στα σημεία διέλευσης του Δνείστερου και σε οικισμούς στη δεξιά όχθη του ποταμού, που πέρασαν υπό τη δικαιοδοσία της Υπερνειστερίας. Ως αποτέλεσμα της προσπάθειας βιαίας καταστολής των «αλλοδαπών» και των «αυτονομιστών», όπως άρχισαν να αποκαλούν τον σλαβικό πληθυσμό και τους τουρκόφωνους Γκαγκαούζους των εκτός ελέγχου περιοχών οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης, 3 άτομα έχασαν τη ζωή τους. Σημειωτέον πως αυτοί που αποκαλούνταν «αυτονομιστές» από την κεντρική εξουσία της Μολδαβίας ήταν εκείνοι που στην συντριπτική τους πλειοψηφία στο δημοψήφισμα της 17 ης Μαρτίου του 1991 σχετικά με την τύχη της 18 Указ Президента СССР n УП-1215 "О мерах о нормализации обстановки в ССР Молдова", 22.12.1990, 10

Σοβιετικής Ένωσης τάχθηκαν υπέρ της διατήρησης της, δηλαδή προτίμησαν την περιφερειακή ολοκλήρωση στα πλαίσια της ΕΣΣΔ 19. Το Μάρτιο του 1992 η εχθροπραξίες επεκτάθηκαν σε αριστερή όχθη, οι κατοικημένες περιοχές υποβάλλονταν σε συστηματικούς βομβαρδισμούς. Οι δυο πλευρές προχώρησαν στην συγκρότηση ένοπλων ομάδων, ειδικότερα η κυβέρνηση της Μολδαβίας άρχισε να αναδιοργανώνει μονάδες του Σοβιετικού στρατού σε τακτικές ένοπλες δυνάμεις ενώ στην νεοσυσταθείσα μη αναγνωρισμένη δημοκρατία συγκροτήθηκε στρατός των Κοζάκων της Μαύρης Θάλασσας. Και οι δύο αντίπαλες πλευρές τροφοδοτούνταν από το οπλοστάσιο της 14 ης Στρατιάς του στρατού της ΕΣΣΔ, που στρατοπέδευε στην περιοχή από την εποχή του ΙΙ Παγκοσμίου Πολέμου. Την άνοιξη του 1992 οι εχθροπραξίες εντείνονταν με την κεντρική κυβέρνηση να μην εγκαταλείπει σχέδια βίαιης καταστολής των ανυπότακτων και εκκαθάρισης των περιοχών. Παρά το γεγονός πως στο κοινοβούλιο του Κισινάου υπό την πίεση της κοινωνικής κατακραυγής άρχισαν να επικρατούν οι μετριοπαθείς θέσεις, που μετουσιώθηκαν στην υιοθέτηση ψηφίσματος σχετικά με την ειρηνική διευθέτηση της σύγκρουσης και τη δημιουργία Μικτής Επιτροπής Επίβλεψης, η κυβέρνηση προφανώς επιθυμούσε πρώτα να συντρίψει την αντίσταση στην Υπερδνειστερία, και στη συνέχεια να διαπραγματευθεί από θέση ισχύος. Αιματηρά επεισόδια κορυφώθηκαν τον Ιούνιο με την κατάληψη της πόλης Μπεντέρι, όταν ο στρατός της Μολδαβίας επιχείρησε τους εναέριους βομβαρδισμούς με απώλειες στον άμαχο πληθυσμό. 2.3 Διευθέτηση της διένεξης Ύστερα από την επίθεση στις εγκαταστάσεις της 14 ης Στρατιάς, ως αποτέλεσμα της οποίας έχασαν τη ζωή τους 26 στρατιώτες, η Μόσχα αναγκάστηκε να αναλάβει δράση για την επίλυση της σύγκρουσης. Στις 7 Ιουλίου στην περιοχή κατέφτασαν οι 19 Παρά το γεγονός πως η Μολδαβία ήταν μια από τις 6 πρώην δημοκρατίες της ΕΣΣΔ όπου το δημοψήφισμα δεν διεξήχθη υπό την αιγίδα των επίσημων αρχών, κάποια τοπικά Σοβιέτ καθώς και επαγγελματικοί σύλλογοι και στρατιωτικές μονάδες είχαν συγκροτήσει εκλογικά τμήματα σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, η οποία παρείχε τέτοια δυνατότητα. Στην Δημοκρατία των Γκαγκαούζων με την προσέλευση 97% «υπέρ» της διατήρησης της ΕΣΣΔ αποφάνθηκαν 98% των ψηφοφόρων, στην Υπερδνειστερία οι αριθμοί ήταν αντίστοιχα 84% η προσέλευση εκ των οποίων 98% «υπέρ» 11

πληρεξούσιοι απεσταλμένοι του Προέδρου της Ρωσίας. Η διαπραγματεύσεις κατέληξαν στην κατάπαυση πυρός 20. Στις 21 Ιουλίου 1992 στη Μόσχα ο Πρόεδρος της Ρωσίας, Μπορίς Γέλτσιν, και ο Πρόεδρος της Μολδαβίας, Μίρτσα Σνέγκουρ, παρουσία του εκπροσώπου της Υπερδνειστερίας υπέγραψαν τη συμφωνία "Σχετικά με τις αρχές της επίλυσης της ένοπλης σύγκρουσης στην περιοχή της Υπερδνειστερίας της Δημοκρατίας της Μολδαβίας 21. 2.4 Επιχειρηματολογία των θέσεις των εμπλεκομένων μερών - παρατηρήσεις Το βασικό σκέλος της αξιολόγησης των γεγονότων εκ μέρους της Μολδαβίας αποτέλεσε ο ισχυρισμός πως ελλείψει συγκατάθεσης για την παραμονή στην επικράτεια της των ρωσικών στρατευμάτων, έλαβε μέρος παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας της Μολδαβίας εκ μέρους της Ρωσίας. Εντούτοις η προσέγγιση αυτή φαίνεται να μην υπολογίζει μια σημαντική συνισταμένη - το ζήτημα δεν ετίθετο σε αυτό το επίπεδο, επειδή η Σοβιετική στρατιωτική βάση βρισκόταν στην περιοχή από το 1942, έτσι ώστε τα Ρωσικά στρατεύματα δεν «εισέβαλαν» στην Μολδαβία ούτε «κατείχαν» μέρος του εδάφους της κατά την έννοια του Ορισμού της Επίθεσης 22. Αποθήκες πυρομαχικών, ιδιοκτησίας του κάποτε Σοβιετικού Στρατού δεν μπορούσαν να εκκενωθούν υπό τις συνθήκες σύγκρουσης, που καταλάμβανε και τις δύο όχθες του Δνείστερου. Μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Μολδαβίας, ο εξοπλισμός ευρισκόμενος στο έδαφος υπό τον έλεγχο της Μολδαβίας πέρασε στα χέρια των κυβερνητικών δυνάμεων τους και το υπόλοιπο κατέληξε στα χέρια των αυτονομιστών 23. Επίσημα δε το προσωπικό της 14 ης Στρατιάς διατηρούσε την ουδετερότητα κατά την διάρκεια της αντιμαχίας. Οι περισσότεροι από αξιωματικούς, που υπό καθεστώς αποδιοργάνωσης άρχισαν μαζικά να εγκαταλείπουν τις εγκαταστάσεις διέμεναν μόνιμα στην περιοχή και επέλεγαν να επανδρώσουν τις 20 http://www.coldwar.ru/conflicts/pmr/moldavia.php 21 Соглашение о принципах мирного урегулирования вооруженного конфликта в Приднестровском регионе Республики Молдова, (Соглашение о принципах мирного урегулирования) 21.07.1992. 22 Άρθρο 3 (a), UN Doc. A/RES/3314 (XXIX), Definition of Aggression, 14.12.1974, 23 Ilascu and others v. Moldova and Russia ECHR (GC), Judgment (Merits and Satisfaction) (08.07.2004), para 34 12

εθελοντικές ομάδες άμυνας της Υπερδνειστερίας 24. Δύσκολα μπορεί να συγκροτηθεί η «χρήση των ένοπλων δυνάμεων» 25 από την Ρωσία εφόσον μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ η 14η Στρατιά βρέθηκε αποκεκομμένη από το ενοποιημένο σύστημα διεύθυνσης των Ενόπλων Δυνάμεων της ΕΣΣΔ. Για να τακτοποιήσει το καθεστώς του προσωπικού ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ συμπεριέλαβε τη 14η Στρατιά στις ανύπαρκτες ένοπλες δυνάμεις της Κοινότητας των Ανεξαρτήτων Κρατών 26 και μόνο την 1η Απριλίου 1992 με διάταγμα του Μπόρις Γέλτσιν τέθηκε υπό την δικαιοδοσία της Ρωσίας 27. Μετά την υπογραφή δε της συμφωνίας για την ειρηνική επίλυση της διαφοράς το 1992 η παραμονή της Επιχειρησιακής Ομάδας των Ρωσικών Δυνάμεων καθώς και του σώματος ειρηνευτών νομιμοποιήθηκε από τα άρθρα 2 και 4 28. Πρέπει επίσης να παρατηρηθεί πως ως μέρη της σύγκρουσης στην Συμφωνία αναφέρονται η Δημοκρατία της Μολδαβίας και η Δημοκρατία της Υπερδνειστερίας, μεταξύ δε των συμμετεχόντων στην διευθέτηση απαριθμούνται τρείς δρώντες: Μολδαβία, Υπερδνειστερία και η Ρωσική Ομοσπονδία. Ωστόσο η Συμφωνία φέρει τις υπογραφές των προέδρων της Μολδαβίας και της Ρωσίας, δηλαδή ενός μέρους της σύγκρουσής και ενός συμμετέχοντος στη διευθέτηση 29. Πρόκειται για μια διμερή διεθνή συνθήκη μεταξύ της Μολδαβίας και της Ρωσίας, ως υποκειμένων του διεθνούς δικαίου, που καθορίζει δικαιώματα και υποχρεώσεις όχι μόνο αυτών αλλά και ενός τρίτου μέρους, της Υπερδνειστερίας, η οποία de jure δεν αποτελεί κράτος και δεν καθίσταται μέρος της συνθήκης, μη έχοντας προς τούτο την ικανότητα 30. Λαμβάνοντας υπόψιν τις συνιστώσες αυτές υπό το φώς του τίτλου της συμφωνίας προκύπτει πως ένα ζήτημα που εμπίπτει στη εσωτερική δικαιοδοσία ενός από τα μέρη, της Μολδαβίας, αποτέλεσε αντικείμενο της εν λόγω διεθνούς συνθήκης. Εάν την συμφωνία υπέγραφε και ο εκπρόσωπος, «πρόεδρος», της Υπερδνειστερίας, θα κατοχυρωνόταν ο ρόλος της Ρωσίας ως μεσολαβητή εγγυητή. Για λόγους πολιτικής 24 Charles King, The Moldovans: Romania, Russia, and the Politics of Culture (Stanford: Hoover Institution Press, 2013), 205 25 Άρθρο 3 (e), UN Doc. A/RES/3314 (XXIX), Definition of Aggression, 14.12.1974, 26 Жирохов (n.13), 90 27 Указ Президента РФ n 320 "О переходе под юрисдикцию Российской Федерации воинских частей Вооруженных Сил бывшего СССР, находящихся на территории Республики Молдова", 01.04.1992 28 Соглашение о принципах мирного урегулирования (n.21) 29 Ibid 30 Άρθρο 6 Σύμβασης Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών, (Σύμβαση της Βιέννης), 1155 U.N.T.S. 331 13

σκοπιμότητας όμως τα δικαιώματα της Υπερδνειστερία, παρά τον χαρακτηρισμό ως μέρους της σύγκρουσης, περιορίστηκαν στην παράσταση κατά την υπογραφή, για να μην τεθεί ζήτημα της de jure αναγνώρισης της αυτοαποκαλούμενης δημοκρατίας δια της συνθηκολόγησης. Αυτή η υπεκφυγή οδηγεί στο εξής άτοπο: ενώ αποδεχόμαστε πως η Υπερδνεστερία μπορεί να είναι φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, που απορρέουν από τη συνθήκη, έχουμε ένα μέρος της ένοπλης σύγκρουσης να μην δεσμεύεται από τη συμφωνία εφόσον δεν την έχει υπογράψει 31. Στην περίπτωση όμως που αποκλείσουμε τη δυνατότητα να καθίσταται η Υπεδνειστερία μέρος της συνθήκης, δεδομένου πως στερείται της κρατικής υπόστασης, και η ανάληψη των υποχρεώσεων νοείται μόνο από τα μέρη, που έβαλαν τις υπογραφές, καταλήγουμε πως με την υπογραφή της Συμφωνίας η Μολδαβία έχει εκχωρήσει στην Ρωσία κυριαρχικά δικαιώματα όσον αφορά την «περιοχή της Υπερδνειστερίας της Δημοκρατίας της Μολδαβίας». Παρά την αντιφατική διατύπωση, η οποία γεννά προβληματισμούς σχετικά με τη θέση της Ρωσίας στη σύγκρουσή αξίζει να αναγνωριστεί πως η Συμφωνία έχει εγκαθιδρύσει αποτελεσματικούς μηχανισμούς επίλυσης των στρατιωτικών, κοινωνικο-οικονομικών, ανθρωπιστικών και πολιτικών θεμάτων. Η ίδια η αναγνώριση της ύπαρξης της ένοπλης σύγκρουσης και η επιθυμία να λυθεί με βάση την «προσήλωση στις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη" 32, καθώς και η έμφαση στα ειρηνικά μέτρα επίλυσης της διαφοράς αποτελούν σημαντική ένδειξη σεβασμού του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, σύμφωνα με το άρθρο 33 του οποίου τα κράτη είναι υποχρεωμένα να προσπαθήσουν να επιλύουν τις διαφορές τους μέσω «διαπραγμάτευσης, έρευνας, μεσολάβησης, συνδιαλλαγής, διαιτησίας, δικαστικού διακανονισμού, προσφυγής σε τοπικούς οργανισμούς ή συμφωνίες ή με άλλα ειρηνικά μέσα της εκλογής τους". Μια σημαντική ένδειξη της ετοιμότητας της διεθνούς κοινότητας να δεχθεί την εξομάλυνση σχέσεων Μολδαβίας-Υπερδνειστερίας με βάση τις ρυθμίσεις της Συμφωνίας αποτέλεσε η υπ αριθμό 13 αναφορά της αποστολής του ΟΑΣΕ στη 31 Άρθρο 11, Σύμβαση της Βιέννης (n.30), 32 Соглашение о принципах мирного урегулирования (n.21) 14

Μολδαβία 33, όπου μαζί με τη διαπίστωση πως «τα συμφέροντα των κατοίκων της Υπερδνειστερίας δεν μπορούν να εξασφαλιστούν δεόντως στα πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους» αποτυπώνεται η πρόταση προς ΟΑΣΕ να συμμετάσχει στην διαδικασία διαπραγμάτευσης της συμφωνίας μεταξύ της κυβέρνησης της Μολδαβίας και της ηγεσίας της Υπερδνειστερίας 34. 3. Ο πόλεμος των πέντε ημερών στη Νότια Οσσετία 3.1 Ανασκόπηση των παραγόντων που οδήγησαν στη σύγκρουση H ένταση μεταξύ της Γεωργιανής και Οσσετιανής εθνοτικών κοινοτήτων έχει βαθιές ρίζες με βάση τη θρησκευτική και εθνοτική ταυτότητα των πληθυσμών. Επί Σοβιετικής Ένωσης η λύση δόθηκε με υπαγωγή της Νότιας Οσσετίας σε καθεστώς της αυτόνομης περιφέρειας μέσα στην Γεωργιανή Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία 35. Το καθεστώς αυτό δεν πληρούσε τις προσδοκίες των κατοίκων της περιοχής έτσι ώστε συστηματικά ετίθετο θέμα παραχώρησης ευρύτερων δικαιωμάτων στα πλαίσια αναγνώρισης αυτόνομης δημοκρατίας, όπως της Αμπχαζίας. Οι πρωτοβουλίες αυτές στα τέλη της δεκαετίας του 80 εκλαμβάνονταν από την Τιφλίδα ως το πρώτο βήμα προς την απόσχιση 36. Παράλληλα στην Γεωργία αναπτύσσονταν κεντρόφυγες πολιτικές δυνάμεις με ιδεολογικό υπόβαθρο βασισμένο στις ριζοσπαστικές ιδέες εθνικού αυτοπροσδιορισμού συνοδευόμενες από έντονη αντίρωσική ρητορεία. Ενόψει της αδυναμίας της εξουσίας της Σοβιετικής Ένωσης να ελέγξει αυτές τις εθνοτικές ζυμώσεις, προσφέροντας μια βιώσιμη λύση στις διεκδικήσεις των αμφότερων πλευρών, οι ενέργειες της γεωργιανής ηγεσίας με επικεφαλής τον Ζβιάντ Γκαμσαχούρντια οδήγησαν στην ραγδαία επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ της Τιφλίδας και των περιφερειακών εθνικών μειονοτήτων. Αξίζει να σημειωθεί πως η υπό εξέταση σύγκρουση παρουσιάζει ομοιότητες με την περίπτωση της Υπερδνειστερίας, δεδομένου πως και οι δύο περιπτώσεις εντάσσονται στην ευρύτερη προβληματική της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ και ανασυγκρότησης μετασοβιετικού χώρου. Όπως είχαμε διαπιστώσει αναλύοντας τους παράγοντες που 33 Report No. 13 by the CSCE Mission to Moldova, 13.11.1993 34 Ibid 35 Tim Potier, Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal (the Hague: Kluwer Law international, 2001) 13 36 Ibid 15

οδήγησαν στην κρίση στην Υπερδνειστερία, τα εθνικά κινήματα που άνθισαν με φόντο την περεστρόικα με κύριο αίτημα της ανεξαρτητοποίησης, την οποία προέβαλλαν οι ηγεσίες των επιμέρους δημοκρατιών, παρέβλεπαν τους δημογραφικούς, ιστορικούς και ανθρωπιστικούς παράγοντες. Αξιώνοντας αυτοδιάθεση στο όνομα του «δικαιούχου έθνους», οι διακηρύξεις στερούσαν το δικαίωμα αυτό από τις μειονότητες, εισάγοντας διακρίσεις εις βάρος τους. Εν όψει των εκλογών στην Γεωργία τέθηκε νομοθετικός περιορισμός, βάσει του οποίου απαγορευόταν η σύσταση πολιτικών κομμάτων με εθνικό κριτήριο 37. Η ενέργεια αυτή, καταφανώς αντίθετη προς τη δημοκρατική αρχή, εκλήφθη από τους κατοίκους της Νότιας Οσσετίας ως προσπάθεια αποκλεισμού από τη συμμετοχή στην διαδικασία σχηματισμού πολιτειακής βούλησης και ως συνέπεια την απειλή της αυτονομίας της περιοχής. Η ηγεσία της Νότιας Οσσετίας αντέδρασε προχωρώντας τον Σεπτέμβριο του 1990 σε κήρυξη της ανεξαρτησίας της και μποϊκοτάζ των εκλογών, διοργανωμένων υπό την αιγίδα της Τιφλίδας, διεξάγοντας αντί αυτού τοπικές εκλογές. Η πολιτική έριδα συνεχίστηκε με την κατάργηση εκ μέρους της κυβέρνησης Γκαμσαχούρντια της Νότιας Οσσετίας ως «τεχνητά δημιουργηθείσας αυτονομίας μετά από την παράνομη κατάληψη της Γεωργίας το 1921» 38, το έδαφος της οποίας με διάταγμα διαιρούνταν σε έξι διοικητικές περιφέρειες της Γεωργίας. Σημειωτέων πως η κεντρική εξουσία της Σοβιετικής Ένωσης έμεινε αμέτοχη έως ότου την διπλωματική διαμάχη διαδέχτηκαν συγκρούσεις μεταξύ γεωργιανής αστυνομίας, απεσταλμένης για την καταστολή του αυτονομιστικού κινήματος, και του τοπικού πληθυσμού που οργανωνόταν σε ένοπλες ομάδες για την προστασία της περιοχής. Μόνο τρείς μέρες μετά το ξέσπασμα της ένοπλης σύγκρουσης ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ με την ιδιότητα προέδρου της Σοβιετικής Ένωσης εξέδωσε διάταγμα με το οποίο καταδίκασε και ακύρωσε τις αμφότερες διακηρύξεις - της ανεξαρτησίας της Νότιας Οσσετίας και του Ανώτατου Συμβουλίου της Γεωργίας σχετικά με την κατάργηση της αυτονομίας της περιοχής - και ζήτησε την απόσυρση όλων των ένοπλων ομάδων εκτός από τις αστυνομικές μονάδες της ΕΣΣΔ 39. Η απαίτηση αυτή δεν εισακούστηκε μιας και η ηγεσία της Γεωργίας την χαρακτήρισε ως ανεπίτρεπτη 37 Ibid 38 Владимир Носов, Война в Южной Осетии, 2006, http://www.conflictologist.org/vojna-v-juznojosetii.htm 28.03.2016 39 Potier (n.35), 13-14. 16

ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις, η στρατιωτική δε παρουσία ενισχύθηκε με δυνάμεις κρούσης στα σύνορα με την Οσσετία. 40 Πρέπει να υπενθυμίσουμε στο σημείο αυτό πως οι σχέσεις μεταξύ των δημοκρατιών της ΕΣΣΔ και των αυτόνομων περιοχών ή οντοτήτων, οι οποίες αποτελούσαν ομοσπονδιακά υποκείμενα και μέρη των αντίστοιχων δημοκρατιών, σύμφωνα με το νόμο περί κατανομής αρμοδιοτήτων, βασίζονταν «στην ελεύθερη αυτοδιάθεση των λαών», ενώ «η επικράτεια της δημοκρατίας, αυτόνομης περιοχής ή οντότητας δεν μπορούσε να τροποποιηθεί χωρίς τη συγκατάθεσή της» 41. Ενώ η επίλυση των διαφορών μεταξύ των δημοκρατιών και των αυτόνομων περιοχών κατόπιν προσφυγής τους ενέπιπτε στην αποκλειστική αρμοδιότητα των ανώτατων οργάνων της Ένωσης, 42 τα οποία ήταν επιφορτισμένα σε κάθε περίπτωση με τη διευθέτηση ζητημάτων του πολέμου και της ειρήνης, καθώς και της εδαφικής ακεραιότητας της ΕΣΣΔ 43. 3.2 Η πορεία της Νότιας Οσσετίας προς de facto κρατική οντότητα Υπό φως αυτών των ρυθμίσεων η στάση της Τιφλίδας παρουσιάζει ορισμένες ασυνέπειες, δεδομένου πως επικαλούμενη το δικαίωμα αυτοδιάθεσης στο όνομα του λαού της Γεωργίας και χρησιμοποιώντας τους μηχανισμούς προβλεπόμενους από τη νομοθεσία της ΕΣΣΔ, ωστόσο αγνοούσε αιτήματα της εθνοτικής κοινότητας της Οσσετίας. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε πως ένα από το ζήτημα, το οποίο βρίσκεται στον πυρήνα του δικαιώματος αυτοδιάθεσης έγκειται στον εντοπισμό του φορέα στο όνομα του οποίου συντρέχει. Η συγκρότηση της ιδέας της αυτοδιάθεσης ξεκίνησε από αντίληψη του μεσοπολέμου περί αυτής ως μιας πολιτικής έννοιας 44, ενώ σήμερα κατοχυρώνεται από τα Ηνωμένα Έθνη στον Καταστατικό Χάρτη, τόσο στο πρώτο κεφάλαιο, όπου διατυπώνονται οι αρχές και οι σκοποί του Οργανισμού 45 καθώς και στο κεφάλαιο ΧΙΧ, το οποίο προσδιορίζει τις βάσεις της διεθνούς οικονομικής και κοινωνικής συνεργασίας 46. Παρά τις αμφιβολίες ως προς τη νομική 40 Осетино-Грузинская война продолжается, Коммерсант, 07.01.1991 http://www.kommersant.ru/doc/265744 28/03.2016 41 Άρθρο 1, άρθρο 3, Закон СССР 1457-I «О разграничении полномочий между Союзом ССР и субъектами Федерации», (Закон ο разграничении полномочий), 26 04. 1990 42 Άρθρο 6, Закон ο разграничении полномочий 43 Ibid 44 Malcolm Shaw, International Law (6th Edn., New York: Cambridge University Press 2008), 251 45 Άρθρο 2.1, Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών 46 Άρθρο 55.1 Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών 17

ισχύ της δεδομένου πως «όχι κάθε δήλωση ενός πολιτικού στόχου στο Χάρτη μπορεί να θεωρηθεί πως αυτομάτως δημιουργεί νομικές υποχρεώσεις» 47 η ένταξη της έννοιας της αυτοδιάθεσης στο Χάρτη, ένα κείμενο αυξημένης τυπικής ισχύος 48, ιδίως στα πλαίσια προσδιορισμού των στόχων και των αρχών, προσέφερε τη δυνατότητα για μετέπειτα ερμηνεία της αρχής τόσο από την άποψη των εννόμων συνεπειών της, όσο και του προσδιορισμού του εννοιολογικού περιεχομένου, έτσι ώστε από το 1945 η πρακτική στα πλαίσια του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, τόσο σε ευρύτερη κλίμακα όσον αφορά την αποσαφήνιση και την υπόσταση της αρχής, όσο και ειδικότερα όσον αφορά την αντίληψη περί της εφαρμογής της σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, μπορεί να θεωρηθεί πως έχει τελικά καθιερώσει την νομική ισχύ του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης στο διεθνές δίκαιο. 49 Και στη Νότια Οσσετία, όπως είδαμε νωρίτερα στην περίπτωση της Υπερδνειστερίας, ο πληθυσμός της περιοχής στο Δημοψήφισμα σχετικά με το μέλλον της Σοβιετικής Ένωσης υπερψήφισε την διατήρησή της, ενώ στην επικράτεια υπό τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας της Τιφλίδας το δημοψήφισμα απαγορεύτηκε 50. Για δεύτερη φορά οι κάτοικοι της περιοχής κλήθηκαν να εκφράσουν τη πολιτειακή τους βούληση μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Στο δημοψήφισμα της 19ης Ιανουαρίου του 1992 η πλειοψηφία των ψηφοφόρων τάχτηκε υπέρ της ανεξαρτησίας από τη Γεωργία 51. Τα αποτελέσματα των δημοψηφισμάτων δεν παρακίνησαν την κυβέρνηση της Γεωργίας προς διαπραγμάτευση, αλλά πυροδότησαν τις εχθροπραξίες εκ μέρους της ηγεσίας στην Τιφλίδα, όπου τη θέση του προέδρου ανέλαβε πρώην Υπουργός Εξωτερικών της ΕΣΣΔ, ο Έντουαρντ Σεβαρντνάτζε. Τον Ιούνιο του 1992 γεωργιανά στρατεύματα πλησίαζαν το Τσχινβάλι, δημιουργώντας πραγματικό κίνδυνο κατάληψης της πόλης. Κατόπιν διαμεσολάβησης της ρωσική κυβέρνηση, ωστόσο, ο Σεβαρντνάτζε έκανε παραχωρήσεις και ξεκίνησε διαπραγματεύσεις για την ειρηνική διευθέτηση της διένεξης. Οι ένοπλες συγκρούσεις σταμάτησαν με την υπογραφή στις 47 Shaw (n. 44) 252 48 Σαρηγιαννίδης (n.7), 110 49 Shaw (n.44) 50 Формула распада: 25 лет назад советские граждане на референдуме решали судьбу СССР, Специальный проект, ТАСС http://tass.ru/spec/ussr-referendum 28.03.2016 51 Potier (n.35), 14 18

24 Ιουνίου 1992 μεταξύ του Μπόρις Γιέλτσιν και Έντουαρντ Σεβαρντνάτζε της συμφωνίας του Σότσι 52, η όποια εκτός από τη κατάπαυση πυρός προέβλεπε τη δημιουργία της Κοινής Επιτροπής Ελέγχου, ενός οργάνου επιφορτισμένου με την παρακολούθηση της τήρησης των συμπεφωνημένων, καθώς και εγκατάσταση στην περιοχή των Μικτών Ειρηνευτικών Δυνάμεων, αποτελούμενων από τρία τάγματα Ρωσικό, Γεωργιανό και της Βόρειας Οσσετίας 53. Μετά την υπογραφή της συμφωνίας η Νότια Οσσετία ακολούθησε την πορεία ενός de facto κράτους: το 1993 υιοθετήθηκε το Σύνταγμα και το 1995 με τη μεσολάβηση της Ρωσίας και του ΟΑΣΕ μεταξύ της Γεωργίας και της Νότιας Οσσετίας ξεκίνησαν συνομιλίες για την ειρηνική διευθέτηση της διαφοράς. Το 1996 στη Μόσχα υπεγράφη «Μνημόνιο για την Ασφάλεια και τα μέτρα για την ενίσχυση αμοιβαίας εμπιστοσύνης». Παρά την ύπαρξη ουσιαστικών αποκλίσεων μεταξύ των θέσεων των δύο πλευρών η αποχή από τη χρήση βίας αποτελούσε τη θεμελιώδη αντίληψη και πράγματι μέχρι την ανάδειξη στην εξουσία του Μιχαήλ Σαακασβίλι η Γεωργία δεν προχώρησε σε βίαιες ενέργειες για την ανάκτηση του εδάφους της Νότιας Οσσετίας. Η εκστρατεία της Γεωργίας για την αποκατάσταση «συνταγματικού ελέγχου» στην Νότια Οσσετία που οδήγησε στη ένοπλη σύγκρουση τον Αύγουστο του 2008 με την εμπλοκή των Ρώσων ειρηνευτών και τακτικών ενόπλων δυναμένων αποτελεί αντικείμενο της περαιτέρω ανάλυσης. 3.3 Ευρήματα της Επιτροπής Ταλιαβίνη ως προς την απειλή βίας στα πλαίσια της αντιπαράθεσης Η συμμετοχή της Ρωσίας στον «πόλεμο των πέντε ημερών», εκλήφθηκε από ξένους αναλυτές ως αντίδραση στις ενέργειες των ΗΠΑ στη πίσω αυλή της Ρωσίας 54, και "απάντηση στα σχέδια επέκτασης του NATO 55. Η ανάλυση των πολιτικών κινήτρων εκπίπτει του αντικειμένου της παρούσας μελέτης, άλλωστε παρά την καταβολή 52 Agreement on Principles of Settlement of the Georgian Ossetian Conflict (Soshi agreement) (τέθηκε σε ισχύ στις 24.06.1992) 53 Хроника событий грузино-осетинского конфликта с 1988 по 1994 годы, РИА Новости, 11.08.2008 http://ria.ru/osetia_spravki/20080811/150283008.html 28.03.2016 54 Seumas Milne, The Revenge of History: The Battle for the 21st Century (London: Verso Books, 2012), 172-173 55 Nicolai N. Petro, The Russia-Georgia War: Causes and Consequences, Global dialogue, Vol. 11, winter/spring 2009, http://www.worlddialogue.org/content.php?id=439 28.03.2016 19

ουσιωδών προσπαθειών και ανάπτυξη των ποικίλλων προσεγγίσεων στα πλαίσια των πολιτικών θεωριών για την εκτίμηση των αίτιων πίσω από την κρατική δράση, αυτά παραμένουν αβέβαια. Ωστόσο είναι ακριβώς αυτή η αβεβαιότητα που βρίσκεται στον πυρήνα του διλλήματος ασφαλείας και ωθεί τους κύριους δρώντες του διεθνούς συστήματος - τα κράτη - στην αντιπαράθεση και αναμέτρηση, στην οποία, την πραγματικότητα δεν την διαμορφώνουν τα ίδια τα κίνητρα, αλλά το πώς τα αντιλαμβάνονται οι αντίπαλοι 56. Είναι σίγουρο πως προμήθεια όπλων από την Αμερική στην Γεωργία, κοινές στρατιωτικές ασκήσεις με το ΝΑΤΟ 57, αύξηση αριθμού των ξένων εκπαιδευτών καθώς και η παραβίαση της γραμμή κατάπαυσης του πυρός τόσο από μαχητικά αεροσκάφη όσο και από μη επανδρωμένα εναέρια οχήματα 58 δεν συνέβαλλαν στην αποσυμφόρηση της έντασης στην εύφλεκτη περιοχή, εντείνοντας τις προκλήσεις, χωρίς όμως να συγκροτούν την επίθεση κατά την έννοια του διεθνούς δικαίου. Σύμφωνα με την επίσημη γεωργιανή εκδοχή, ωστόσο, οι εχθροπραξίες που ξέσπασαν τη νύχτα στις 7-8 Αυγούστου χαρακτηρίστηκαν ως ένοπλη επίθεση εκ μέρους της Ρωσίας κατά της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας, που ως αποτέλεσμα είχε την κατάληψη των περιοχών που de jure αποτελούσαν τμήμα της επικράτειας της καθώς και την εθνοκάθαρση του γεωργιανού πληθυσμού. Τις κατηγορίες αυτές η Ρωσία απέκρουσε δια στόματος του Υπουργού Εξωτερικών, ο οποίος είχε αναπτύξει τη θέση της Μόσχας στο άρθρο του, όπου δήλωσε πως η «η σύγκρουση δεν ήταν ούτε δημιούργημα της Ρωσίας, αλλά ούτε η επιλογή της» 59. Στη συνέχεια προχώρησε στην ρητή επίκληση του αρ. 51 του Χάρτη υποστηρίζοντας πως η δράση της Ρωσίας ήταν απολύτως σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο, στα πλαίσια άσκησης του δικαιώματος αυτοάμυνας, ως απάντηση στην απρόκλητη επίθεση εναντίον των πολιτών της 60. Η Ρωσία επίσης εναντιώθηκε στη χρήση του όρου «κατοχή» αναφορικά με το status quo όπως είχε διαμορφωθεί στην περιοχή, ως παραπλανητικού, προβάλλοντας το 56 Jonathan Havercroft, Captives of Sovereignty (Cambridge: Cambridge University Press, 2011), 202 57 Грузия открыла военные учения "Немедленный ответ-2008", Известия, 15.07.2008 http://izvestia.ru/news/430035 28.03.2016 58 В Абхазии сбит уже шестой грузинский "беспилотник", Известия, 12.05.2008, http://izvestia.ru/news/424910, 28.03.2016 59 Sergei Lavrov, Why Russia s Response to Georgia was right, Financial Times, 12.08.2008, right http://www.ft.com/cms/s/0/7863e71a-689e-11dd-a4e5-0000779fd18c.html#axzz3zfkquhfc 28.03.2016 60 Ibid 20

επιχειρήματα πως, πρώτον, δεν ασκούσε τον αποτελεσματικό έλεγχο επί του εδάφους της Νότιας Οσσετίας και, δεύτερον, υπογραμμίζοντας πως ο χαρακτηρισμός αυτός αλλοιώνει την ουσία του ζητήματος, το οποίο έγκειται στην άρνηση της Τιφλίδας να αναπτύξει τον απευθείας διάλογο με την περιφέρεια για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων 61. Τόνισε επίσης πως η de facto απώλεια της κρατικής κυριαρχίας επί του εδάφους της Νότιας Οσσετίας ανατρέχει στη δεκαετία του 90 του ΧΧ αποτελώντας ταυτόχρονα την απόρροια των συγκρούσεων που σημειώθηκαν τότε 62 και την αιτία των εχθροπραξιών που εξαπέλυσε η Γεωργία τον Αύγουστο του 2008, σε προσπάθεια της να ανακτήσει τον έλεγχο της περιοχής. Καθώς η αντίθεση στις προσεγγίσεις των αντιπάλων στην εκτίμηση των γεγονότων δεν κατέστη δυνατόν να γεφυρωθεί, με την καταγραφή και την ανάλυση των πραγματικών περιστατικών καθώς και την περαιτέρω αξιολόγησή τους επιφορτίστηκε Ανεξάρτητη Διεθνής Διερευνητική Αποστολή. Τα ευρήματα και τα συμπεράσματα της έρευνας της εικοσαμελούς ομάδας νομικών και στρατιωτικών εμπειρογνωμόνων υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης με επικεφαλής την Χάιντι Ταλιαβίνι, αποτυπώθηκαν σε μία μακρά έκθεση των 1.150 σελίδων (γνωστή και ως Έκθεση Ταλιαβίνι), η οποία παρουσιάστηκε το Σεπτέμβριο του 2009. Η καλά σχεδιασμένη δομή της έκθεσης επιτρέπει την σύγκριση και την ανάλυση της επιχειρηματολογίας των εμπλεκόμενων μερών, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται εκτός από την Γεωργία και την Ρωσική Ομοσπονδία και η Νότια Οσσετία, γεγονός, που την αναγνωρίζει ως πλευρά στην υπό εξέταση ένοπλη σύγκρουση. Η χρονολογική παράθεση των γεγονότων τα οποία προηγηθήκαν άμεσα της μείζονος σύρραξης καθώς και εκτενής ανάπτυξη του ιστορικού υπόβαθρου των υφιστάμενων στην περιοχή διαφορών, απεικονίζουν την σταδιακή κλιμάκωση της έντασης στην ευρύτερη περιοχή του Καύκασου, με την μετατόπιση του επίκεντρου των εχθροπραξιών από την Αμπχαζία στην Νότια Οσσετία το καλοκαίρι του 2008 63. Με την καταγραφή των περιπτώσεων στρατιωτικών και παραστρατιωτικών δραστηριοτήτων οι εμπειρογνώμονες προσπαθούσαν να διαπιστώσουν εάν 61 Ibid 62 Россия и Грузия: в поисках выхода. Документы общественной политики, разработанные российскими и грузинскими экспертами, Carnegie Moscow Center, 2011 63 Αναλυτικά βλ. κεφάλαια 1,2, Report of Independent International Fact-Finding Mission on the Conflict in Georgia (Tagliavini Report), Vol. 2, September 2009, 21

συγκροτείται εν προκειμένω απειλή βίας, απαγορευμένη από το αρ 2.4, προηγουμένως αναλαμβάνοντας την πρωτοβουλία να αποσαφηνίσουν το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου 64. Αναφερόμενη στην κρατική πρακτική μετά το 1945 καθώς και την νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου η Επιτροπή κατέληξε πως «η απειλή χρήσης βίας δεν χρειάζεται να είναι ρητή, αλλά θα μπορούσε να είναι σιωπηρή» αρκεί από το σύνολο των περιστάσεων να δημιουργείται η εντύπωση πως θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πράγματι στρατιωτική δύναμη 65. Η κριτική που ασκήθηκε από θεωρητικούς του διεθνούς δικαίου επισημάνει πως η συνεισφορά της επιτροπής σε αυτόν τον τομέα ήταν περιορισμένη μιας και δεν προχώρησε στην διευκρίνιση ποιες από τις ενέργειες αποτελούσαν την απειλή βίας δεδομένου πως οι στρατιωτικές ασκήσεις και υπερπτήσεις που έχουν σημειωθεί από μόνες τους κατά κανόνα δεν θεωρούνται απειλή βίας «εκτός και αν συνοδεύονται από την «σαφή και ακριβή πρόθεση να χρησιμοποιηθεί βία» 66. Στην ουσία όμως και οι δύο προσεγγίσεις καθιστούν κεντρικό σημείο το «αίσθημα κινδύνου» των μερών, εφόσον η «εντύπωση» παραμένει ένα υποκειμενικό μέγεθος που εφάπτεται στην αντίληψη περί ασφάλειας ενός από τα μέρη, μεταξύ των συνισταμένων της οποίας εκτός από τον εξωτερικό κίνδυνο συνυπολογίζονται και εσωτερικοί παράγοντες. Έτσι ώστε η ύπαρξη και η σχετικότητα των επεισοδίων ικανών να ενισχύσουν ή να αποδυναμώσουν την κρίση σχετικά με την απειλή αποτελεί ένα ζήτημα συλλογής και ερμηνείας πραγματικών περιστατικών. Δεν θα σταθούμε παραπάνω στην αποδεικτική βάση καθώς η αναζήτηση και προσθήκη τέτοιων στοιχείων είναι εκτός του αντικείμενου της παρούσας μελέτης, άλλωστε η εντελεχής αναφορά της Επιτροπής ολοκλήρωσε κατά τον συμπαγή τρόπο την παρουσίαση των σχετικών γεγονότων, τα οποία, παρά όλη την περιπλοκότητα, οδήγησαν στο συμπέρασμα πως οι ενέργειες και των αμφοτέρων μερών ανέρχονταν στην απειλή βίας, απαγορευμένης από το 2.4. 64 Tagliavini Report (n 63), 231-232 65 Ibid 66 Francois Debuisson and Anne Lagerwall The Application of the Rule Prohibiting the Threat of Force in Particular Cases in Marc Weller The Oxford Handbook of the Use of Force in International Law (New York: Oxford University Press, 2015) 923 22

Η διαπίστωση αυτή συνοδεύτηκε από την ανακεφαλαίωση, πως οι απειλές δημιούργησαν «ένα κλίμα αμοιβαίας δυσπιστίας, η οποία κλιμακώθηκε με την προβλέψιμη σοβαρή κρίση» 67, μια σκέψη, κατά την εκφορά της οποίας η επιτροπή φαίνεται να ακολούθησε κυκλική πορεία λαμβάνοντας υπ οψειν την ιστορική εξέλιξη και την όξυνση της αντιπαράθεσης. Μια διαπίστωση χωρίς «προστιθέμενη αξία» τόσο ως προς την αποκρυστάλλωση των επιμέρους στοιχείων της έννοιας της απειλής χρήσης βίας όσο και του εντοπισμού των συνιστωσών της στην υπό έρευνα ένοπλη σύρραξη. Αυτό που αξίζει να συγκρατήσουμε είναι πρώτον πως οι ενέργειες οι οποίες συνέβαλαν στην πρόκληση αισθήματος κινδύνου δεν διαπράχτηκαν μονομερώς από την Ρωσία, αλλά είχαν αμοιβαίο χαρακτήρα καθώς και πως το ενδεχόμενο μιας αιματηρής σύγκρουσης ήταν γνωστό ως πιθανό σενάριο. 3.4 Ένοπλη επίθεση ως προϋπόθεση ενεργοποίησης του δικαιώματος της νόμιμης άμυνας α) σε σχέση με τις ρωσικές ειρηνευτικές δυνάμεις Ο συλλογισμός πίσω από το πόρισμα είναι πως ειδικά στις παρατεταμένες συγκρούσεις όπου τα εμπλεκόμενα μέρη είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε κάθε στρατιωτικοποιημένη ενέργεια του αντιπάλου και όπου κάθε πρόκληση μπορεί να πυροδοτήσει καινούριο κύκλο βίας, υπάρχει αδυναμία ασφαλούς προσδιορισμού θύματος και επιτιθέμενου. Κατά συνέπεια δυσχεραίνεται η εφαρμογή του αρ 51 ΧΗΕ. Έτσι ώστε για να δικαιολογηθεί η νόμιμη άμυνα αναγκαία προϋπόθεση αποτελεί η διαπίστωση πως ασκήθηκε για να αποτραπεί η ένοπλη επίθεση 68, η οποία αποτελεί το κεντρικό σημείο αναφοράς κατά την επίκληση της εξαίρεσης από την απαγόρευση χρήσης βίας. Η απόσταση στις απόψεις σχετικά με το πεδίο εφαρμογής της νόμιμης άμυνας εμπόδισε την καταχώρηση οποιασδήποτε ουσιαστικής πρόβλεψης στα κείμενα των ψηφισμάτων της Γενικής Συνέλευσης που εκπονήθηκαν με σκοπό την κωδικοποίηση του εθιμικού δικαίου. Οι διαπραγματεύσεις που κατέληξαν το 1970 στην Διακήρυξη των Φιλικών Σχέσεων 69 και το 1974 στην υιοθέτηση του Ορισμού 67 Tagliavini Report (n 63), 237-238 68 Ibid 69 UN Doc. A/RES/25/2625 (XXV) Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and Co-operation among States in accordance with the Charter of the United Nations, (Declaration of Friendly Relations) 24/10/11970 23

της Επίθεσης 70 δεν μπόρεσαν να προωθήσουν την σύγκλιση των θέσεων έτσι ώστε να μην περιέχουν καμία αναφορά στην νόμιμη άμυνα, ενώ το 1987 στην Διακήρυξη της Μη Χρήσης Βίας 71 συμπεριλήφθηκε η επιβεβαίωση του δικαιώματος ως φυσικής απάντησης σε ένοπλη επίθεση, όπως ακριβώς διατυπώνεται και στον Χάρτη. Επιστρέφοντας στους ισχυρισμούς της Ρώσικης πλευράς οφείλουμε να εξετάσουμε αν την κρίσιμη περίοδο η Γεωργία εξαπέλυσε ένοπλη επίθεση, που θα μπορούσε να ενεργοποιήσει το δικαίωμα της νόμιμης άμυνας, η επίκληση της οποίας είχε δύο σκέλη. Πρώτον, ασκήθηκε να αντικρούσει την γεωργιανή επιδρομή εναντίων των Ρωσικών ειρηνευτικών δυνάμεων, σταθμευμένων στην περιοχή σε εκτέλεση της συμφωνίας του Σότσι 72, και δεύτερον αποτελούσε το μέσο προστασίας των ρώσων πολιτών που διέμεναν στο έδαφος της Νότιας Οσσετίας. Ως προς τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν την νύχτα της 7ης Αυγούστου παρά την πληθώρα των αντικρουόμενων πληροφοριών και αντίθετων διαβεβαιώσεων των πλευρών 73 έγινε εφικτό να εξακριβωθεί πως στρατιωτική επιχείρηση της Γεωργίας αποτελούσε πράξη επιθετικότητας κατά τον Ορισμό της Επίθεσης 74, βαθμού σοβαρότητας τέτοιου ώστε να αποτελεί «χρήσης βίας» του άρθρου 2.4 καθώς και την «ένοπλη επίθεση» ικανή να δικαιολογήσει τη νόμιμη άμυνα. Σε αυτό το συμπέρασμα κατέληξε και η Επιτροπή Ταλιαβίνη, επιφυλασσόμενη όμως της πιθανότητας να γίνουν γνωστά αργότερα περαιτέρω στοιχεία, τα οποία δεν ήταν διαθέσιμα κατά το χρόνο σύνταξης της έκθεσης, που δύναται να αλλάξουν την εικόνα αντιστρέφοντας τους ρόλους επιτιθέμενου και αμυνόμενου. Το γεγονός πως η στρατιωτική δραστηριότητα στην οποία αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός της ένοπλης επίθεσης εξελίχτηκε εξ ολοκλήρου στο de jure έδαφος της Γεωργίας δεν αποτέλεσε κώλυμα στην εφαρμογή του αρ 3 (d) του Ορισμού της Επίθεσης σε σχέση με το σώμα των Ρώσων ειρηνευτών, οι οποίοι ευρισκόμενοι 70 Definition of aggression (n.22) 71 Un Doc. A/RES/42/22 Declaration on the Enhancement of the Effectiveness of the Principle of Refraining from the Threat or Use of Force in International Relations, 18.11.1987 72 Sochi Agreement (n.52) 73 Η Γεωργία επίσης προέβαλλε την νόμιμη άμυνα ως δικαιολογητική βάση των ενεργειών της, κάτι που δεν επιβεβαιώθηκε κατόπιν συλλογής αποδεικτικού υλικού από την Επιτροπή Ταλιαβίνη 74 Άρθρο 3 (d) Definition of aggression (n.22) 24

νόμιμα στο έδαφος της Γεωργίας εκπλήρωναν τις επίσημες κρατικές λειτουργίες στα πλαίσια της διεθνούς εντολής, αντλούμενης από την συμφωνία του Σότσι 75, ως μέλη της ομάδας Κοινών Ειρηνευτικών Δυνάμεων. Η τελολογική ερμηνεία οδήγησε την Επιτροπή στην διαπίστωση πως η πρόβλεψη 3 (d) σχεδιάστηκε ειδικά για τις περιπτώσεις στάθμευσης των δυνάμεων ξηράς του κράτους-θύματος έκτος των συνόρων του, δεδομένου πως η προστασία από την προσβολή εντός της επικράτειας θα παρεχόταν μέσω της γενικής απαγόρευσης του άρθρου 2.4 76 Η πρώτη (έκτακτη) συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών συγκλήθηκε κατόπιν αιτήματος της Ρωσικής αντιπροσωπείας λόγω της απειλητικής κατάστασης γύρω από τη Νότια Οσετία στις 7 το πρωί ώρα Μόσχας στις 8 Αυγούστου, η ανακοίνωση της χρήσης του δικαιώματος νόμιμης άμυνας σύμφωνα με την απαίτηση του άρθρου 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών 77 έγινε στις 11 Αυγούστου με επίσημη επιστολή του Μόνιμου Αντιπρόσωπου της Ρωσίας προς τον Πρόεδρο του Συμβουλίου Ασφαλείας 78. Σημειωτέων πως η αντίστοιχη ενέργεια δεν έγινε εκ μέρους της Γεωργίας. Και ενώ εκφράζεται γνώμη πως η έγγραφη ανακοίνωση αποτελεί απλά μια εκδήλωση φορμαλισμού, από τη στιγμή που το γράμμα της διάταξης σιωπά ως προς τον τρόπο ειδοποίησης, ωστόσο η πρακτική των κρατών όπως προκύπτει από το Repertoire της Πρακτικής του Συμβουλίου Ασφαλείας αποδεικνύει πως τις περισσότερες φορές η ανακοίνωση φέρει τον τύπο της επιστολής. Επικρατεί γενική παραδοχή πως η ανακοίνωση δεν αποτελεί την προϋπόθεση νομιμότητας της χρήσης βίας στα πλαίσια νόμιμης άμυνας 79, αλλά μια διαδικαστική απαίτηση, παράβλεψη της οποία δεν ακυρώνει το ίδιο το δικαίωμα. Ειδικά όμως μετά την τοποθέτηση του Διεθνούς Δικαστηρίου στην υπόθεση Νικαράγουα, όπου αποφάνθηκε πως «η απουσία της ανακοίνωσης μπορεί να είναι ένας από τους παράγοντες που υποδηλώνουν κατά πόσον το εν λόγω κράτος από 75 Sochi Agreement (n.52) 76 Tagliavini Report (n 63), 264-265 77 Το άρθρο 51 ορίζει πως «τα υπό των Μελών λαμβανόμενα μέτρα, εν τη ασκήσει του δικαιώματος τούτου νομίμου αμύνης, θα αναφέρωνται αμέσως εις το Συμβούλιον Ασφαλείας» 78 Письмо Постоянного представителя России при ООН в Нью-Йорке В. И. Чуркина от 11 августа 2008 года на имя Председателя Совета Безопасности, 11.08.2008 http://www.mid.ru/vystupleniazaavlenia/-/asset_publisher/97fofhiv2r4j/content/id/328366 28.03.2016 79 Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States of America), Jurisdiction and Admissibility, 1984 ICJ Rer. 392 (1986), para 200 25