ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ» ΘΕΜΑ: «Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ» ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΦΡΑΓΚΗ ΜΑΡΙΑ ΑΜ: 1340200000811 ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι σελίδες που ακολουθούν, πραγµατεύονται το θέµα «ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ». -Ποίοι οι λόγοι που συνέβαλαν στην διακήρυξη της; -Ποιο το πολιτικό υπόβαθρο της εποχής; -Από ποιόν και για ποιόν λόγο τελικά διακηρύχθηκε; -Πώς αυτή εµφανίζεται στα διάφορα Συντάγµατα; -Σε τι συνέβαλλε; -Ενίσχυσε την εδραίωση της δηµοκρατίας; Όλα αυτά είναι θέµατα που θίγονται στο κείµενο που ακολουθεί. Σπάρτη, 23 εκεµβρίου 2004 2
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...σελ. 4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...σελ. 5 Α / Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ...σελ. 6 1.Η Σχετική αρχή της δεδηλωµένης...σελ. 6 2.Κανόνες της Σχετικής αρχής της δεδηλωµένης... σελ. 7 3. ιακύρηξη του 1875... σελ. 7 4.Σύνταγµα του 1864 και Αρχή της εδηλωµένης... σελ. 7 5.Σύνταγµα του 1875 και Αρχή της εδηλωµένης... σελ. 7 6.Σύνταγµα του 1911 και Αρχή της εδηλωµένης...σελ. 8 7.Σύνταγµα του 1927 και Αρχή της εδηλωµένης... σελ. 8 8.Σύνταγµα του 1952 και Αρχή της εδηλωµένης...σελ. 9 9.Σ.ύνταγµα του 1975 και Αρχή της εδηλωµένης.....σελ. 9 10.Σύγχυση ως προς την εφαρµογή της Αρχής...σελ. 10 11.Ατελής η Αρχή της εδηλωµένης µετά το 1875...σελ. 11 Β / ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ ΤΟ 1875...σελ. 12 1.Αίτηµα της εποχής η αρχή της δεδηλωµένης...σελ. 12 2. ιακήρυξη της αρχής µε τον λόγο του θρόνου το 1875...σελ. 14 3.Εντολή σχηµατισµού κυβέρνησης στον Χαρίλαο Τρικούπη...σελ. 17 4.Πολιτική η κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη... σελ. 18 5.Το αποκορύφωµα της συνταγµατικοπολιτικής εξέλιξης...σελ. 20 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...σελ. 23 3
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΒ Σ Κανονισµός της Βουλής Σύνταγµα 4
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ.,Γενική Συνταγµατική Θεωρία,τ Ά 2004,Αθήνα,σελ.575-591 2. ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ.,Η Αρχή της εδηλωµένης 3.Κασιµάτης Γ.,Το Σύνταγµα της Ελλάδας και η Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου,2001 Αθήνα 5
Α / Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ 1.Η Σχετική Αρχή της εδηλωµένης Ατελής ή σχετική αρχή της δεδηλωµένης είναι η αρχή κατά την οποία όταν πριν το διορισµό του υπουργικού συµβουλίου υπάρχει πλειοψηφία ικανή να σχηµατίσει βιώσιµη κυβέρνηση, ως µέλη του υπουργικού συµβουλίου διορίζονται οι υποδεικνυόµενοι από την πλειοψηφία.όταν δεν υπάρχει η απαραίτητη πλειοψηφία είναι δυνατός ο σχηµατισµός κυβέρνησης µειοψηφίας. Βάσει του παραπάνω ορισµού συνάγονται τα ακόλουθα συµπεράσµατα : Α / Η ατελής αρχή της δεδηλωµένης απαγορεύει το διορισµό κυβέρνησης από τη µειοψηφία, όταν υπάρχει η απαιτούµενη πλειοψηφία και βούληση στο κοινοβούλιο. Απαγορεύει δηλαδή το διορισµό κυβέρνησης ασύγγνωστης µειοψηφίας. Β / Όταν όµως δεν υπάρχει η απαιτούµενη πλειοψηφία [και βούληση] στο κοινοβούλιο, επιτρέπεται ο διορισµός κυβέρνησης από τη µειοψηφία, επιτρέπεται δηλαδή ο διορισµός κυβέρνησης συγγνωστής µειοψηφίας. Η ατελής ή σχετική αρχή της δεδηλωµένης, αποτελεί µορφή της κατανοµής της εξουσίας επιλογής της κυβέρνησης, ανάµεσα στο κοινοβούλιο και τον ανώτατο άρχοντα.στις περιπτώσεις, που υπάρχει πλειοψηφία στο κοινοβούλιο, η εξουσία προσδιορισµού της κυβέρνησης ανήκει στη Βουλή. Αντίθετα στις περιπτώσεις, πιυ δεν υπάρχει η απαιτούµενη για τον σχηµατισµό βιώσιµης κυβέρνησης πλειοψηφία, η εξουσία προσδιορισµού της κυβέρνησης περιέρχεται στον ανώτατο άρχοντα. Η σχετική αρχή της δεδηλωµένης έχει περιορισµένο ρυθµιστικό περιεχόµενο, εφαρµόζεται µόνο όταν υπάρχει στο κοινοβούλιο απαιτούµενη πλειοψηφία για τον σχηµατισµό βιώσιµης κυβέρνησης και επιτρέπει το διορισµό κυβέρνησης µειοψηφίας σε ορισµένες περιπτώσεις. Ο διορισµός κυβέρνησης συγγνωστής µειοψηφίας είναι δυνατός κατ αρχήν, εφόσον δεν υπάρχει πλειοψηφία στο κοινοβούλιο, όπως επίσης και παρά την ύπαρξη πλειοψηφίας, εφόσον δεν υπάρχει βούληση σχηµατισµού κυβέρνησης. Στις τελευταίες αυτές περιπτώσεις, της οιονεί δεδηλωµένης, πρόκειται για κυβέρνηση κατά τύπους συγγνωστής µειοψηφίας. Αντίθετος προς την αρχή είναι ο διορισµός κυβέρνησης ασύγγνωστης µειοψηφίας, παρά δηλαδή την ύπαρξη δεδηλωµένης[πλειοψηφίας δηλαδή και βούλησης]. 6
2.ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ Η ατελής αρχή της δεδηλωµένης αναλύεται σε δύο µερικότερους κανόνες, βάσει των οποίων : Α. «πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του κόµµατος [ή του συνασπισµού κοµµάτων] που διαθέτει στη Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών» και Β/ «οι υπουργοί προτείνονται από τον πρωθυπουργό και διορίζονται από τον Πρόεδρο της ηµοκρατίας» 3. ΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ 1875 Η ατελής αρχή της δεδηλωµένης, ενυπάρχει στο ελληνικό συνταγµατικό οικοδόµηµα από την διακήρυξη του 1875.Πιο συγκεκριµένα όµως διαπιστώνουµε τα ακόλουθα : 4. ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1864 ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ Η σχετική αρχή της δεδηλωµένης δεν συµπεριλήφθηκε ρητά στο αρχικό Σύνταγµα του 1864, στο οποίο δεν υπάρχει expressis verbis καθιέρωση ούτε της αρχής της διατήρησης. Παράλληλα όµως η σχετική αρχή ούτε περιέχεται στις διατάξεις του Συντάγµατος του 1864 ως µη ρητά διατυπωµένη αρχή. Η ερµηνεία των συνταγµατικών διατάξεων υπό το φως της συγκεκριµένης συνταγµατικοπολιτικής πραγµατικότητας οδηγεί σε αυτή τη διαπίστωση. 5.ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1875 ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ Η σχετική αρχή της δεδηλωµένης ενσωµατώνεται στο Σύνταγµα µε µεταβολή του νοήµατος του, από και µε την διακήρυξη της νέας ερµηνείας της το 1875. Η ατελής αρχή της δεδηλωµένης, όπως άλλωστε και η αρχή της διατήρησης, προκύπτει πλέον από τις κοινοβουλευτικές διατάξεις του Συντάγµατος [ κυρίως από τα άρθρα 58β και 78] 6.ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1911 ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ 7
Η αναθεώρηση της 27 ης Μαΐου 1911 δεν συνταγµατοποίησε ρητά το κοινοβουλευτικό σύστηµα που ήδη λειτουργούσε. Προκύπτει όµως η αρχή της δεδηλωµένης, ακριβώς όπως και στο Σύνταγµα του 1864, από τις κοινοβουλευτικές του διατάξεις. Στο σηµείο αυτό αξίζει να παρατεθούν αυτούσια τµήµατα άρθρων Κανονισµού της Βουλής απ τα οποία προκύπτει η Αρχή της εδηλωµένης. Έτσι το άρθρο 60 ΚΒ της 24 ης Οκτωβρίου 1911 ορίζει πως «πάσα πρότασις εµπιστοσύνης από µέρους της Βουλής, δέον να υποβάλληται υπό 110 Βουλευτών συζητείται δε ή άµα τη υποβολή ή την προσεχήν συνεδρίαν κοινοβουλευτικού ελέγχου». Επιπλέον σύµφωνα µε το άρθρο 83 ΚΒ της 24 ης Οκτωβρίου 1911 προβλέπεται πως «επί ζητήµατος εµπιστοσύνης οι Υπουργοί οφείλουσι ν απόσχωσι της ψηφοφορίας». 7.ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1927 ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ Το Σύνταγµα του 1927 καθιέρωσε ρητά το κοινοβουλευτικό σύστηµα, την αρχή της διατήρησης.στο άρθρο 89 εδ. ά του Σ 1927 ορίζεται ρητά πως «Η κυβέρνηση πρέπει να απολαύει της εµπιστοσύνης της Βουλής». Από λεκτική άποψη, το Σύνταγµα του 1927 δεν περιέχει expressis verbis ολοκληρωµένα τη σχετική αρχή της δεδηλωµένης. Καταλήγουµε όµως στα εξής συµπεράσµατα : Α. Το Σύνταγµα του 1927 δεν περιέχει ρητά τον κανόνα «πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του κόµµατος που διαθέτει στη Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία». Ο κανόνας αυτός της σχετικής αρχής της δεδηλωµένης προκύπτει, όπως και στο Σύνταγµα του 1864, αλλά σαφέστερα εδώ, από τις κοινοβουλευτικές του διατάξεις, οι οποίες ρητά πλέον καθιερώνουν το κοινοβουλευτικό σύστηµα. Β. Το Σύνταγµα του 1927 περιέχει ρητά µία µερικότερη αρχή της γενικότερης ατελούς αρχής της δεδηλωµένης, τη διάταξη κατά την οποία οι Υπουργοί διορίζονται µετά από πρόταση του πρωθυπουργού. Σύµφωνα λοιπόν µε το άρθρο 71 του Συντάγµατος του 1927 «ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας διορίζει και παύει τον Πρόεδρο του Υπουργικού Συµβουλίου, επί τη προτάσσει δε αυτού τους λοιπούς Υπουργούς». 8.ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1952 ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ 8
Στο Σύνταγµα του 1952 επαναλήφθηκαν βασικά µε το άρθρο 78, οι αναφερόµενες στη διατήρηση της κυβέρνησης διατάξεις του Συντάγµατος του 1927.Στο άρθρο 78 του Σ 1952 αναφέρεται ενδεικτικά στο ά εδάφιο πως: «Η Κυβέρνηση πρέπει να απολαύη της εµπιστοσύνης της Βουλής». Στο Σύνταγµα του 1952 δεν υπάρχει expressis verbis αναφορά στη σχετική αρχή της δεδηλωµένη. Ο αναφερόµενος στο διορισµό των Υπουργών κανόνας του άρθρου 71 του Σ του 1952 αποτελεί αντιγραφή του άρθρου 31 Σ 1864, το οποίο µε τη σειρά του επαναλαµβάνει το άρθρο 24 Σ 1844. 9.ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1975 ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ Το Σύνταγµα του 1975 µε το άρθρο 84, επαναλαµβάνοντας βασικά τις διατάξεις των προηγούµενων Συνταγµάτων, αναφέρεται στη διατήρηση της Κυβέρνησης στην εξουσία. Παράλληλα, για πρώτη φορά, το Σύνταγµα αναφέρεται στην ανάδειξη της Κυβέρνησης. Το Σύνταγµα του 1975 διακρίνει τις περιπτώσεις κατά τις οποίες υπάρχει από εκείνες κατά τις οποίες δεν υπάρχει δεδηλωµένη. Η διάκριση αυτή αποτελεί τη βάση της σχετικής ρύθµισης του. Όταν υπάρχει δεδηλωµένη [πλειοψηφίας και βούληση σχηµατισµού κυβέρνησης] Πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός της πλειοψηφίας. Η σχετική αρχή της δεδηλωµένης,τελικά, ρυθµίζεται ρητά στο άρθρο 37. Το κυβερνητικό συνταγµατικό σχέδιο όριζε στο άρθρο 38, παρ.2,έδ.1: «µετά την διενέργεια γενικών βουλευτικών εκλογών Πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του επιτυχόντος την απόλυτον πλειοψηφίαν εδρών εν τη Βουλή κόµµατος». Η τελική διατύπωση του άρθρου 37 παρ.2 εδ.ά έλαβε την µορφή της κατά την επεξεργασία στην 5 η Αναθεωρητική Βουλή. Κατά τη διάταξη λοιπόν του άρθρου 38 Σ 1975 «Πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του κόµµατος, το οποίο διαθέτει στη Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία εδρών». Για την εφαρµογή της αρχής της δεδηλωµένης είναι αδιάφορο αν η πλειοψηφία σχηµατίζεται αµέσως από τις εκλογές ή κατά την διάρκεια της βουλευτικής περιόδου, όπως επίσης, αν πρόκειται για πλειοψηφία ενός µόνο κόµµατος ή συνασπισµού κοµµάτων. Η ρύθµιση του άρθρου 37 Σ 1975 αναφέρεται στην ατελή αρχή της δεδηλωµένης. Και τούτο διότι, κατά το Σύνταγµα του 1975, είναι δυνατός ο διορισµός κυβέρνησης µειοψηφίας, όταν δεν υπάρχει δεδηλωµένη στο κοινοβούλιο. Όταν δεν υπάρχει πλειοψηφία,κατά το Σύνταγµα του 1975,είναι υποχρεωτική η παροχή διερευνητικής 9
εντολής στον αρχηγό της σχετικής πλειοψηφίας[α37,παρ.3σ]. Αν αποτύχει η πρώτη διερευνητική εντολή ή ενδεχόµενα και η δεύτερη- ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας µπορεί «...να διορίσει Πρωθυπουργόν,µετά γνώµην του Συµβουλίου της ηµοκρατίας, µέλος ή µη της Βουλής, δυνάµενον κατά την κρίσιν του να τύχει ψήφου εµπιστοσύνης της Βουλής»[Α37 παρ.4σ].η ίδια ρύθµιση προβλέπεται και µετά από παραίτηση ή παύση της κυβέρνησης κατά το άρθρο 38. ηλαδή στις ανωτέρω περιπτώσεις είναι δυνατός ο διορισµός Πρωθυπουργού,όχι µόνο υπηρεσιακής αλλά και τακτικής κυβέρνησης[α37παρ.4,εδ. β και Α 38 παρ.1, εδ. β Σ], ο οποίος δεν διαθέτει πριν το διορισµό του την πλειοψηφία, δεν διαθέτει δηλαδή την δεδηλωµένη. Είναι εποµένως δυνατός ο διορισµός κυβέρνησης µειοψηφίας, όταν δεν υπάρχει δεδηλωµένη στο κοινοβούλιο. Το Σύνταγµα του 1975 αναφέρεται επίσης και σε άλλους µερικότερους κανόνες της αρχής της δεδηλωµένης. Επαναλαµβάνει µε το άρθρο 37 παρ. 1,εδ ά την προηγούµενη ρύθµιση του Συντάγµατος του 1927,ως προς τον διορισµό των Υπουργών και ρυθµίζει και την περίπτωση κατά την οποία δεν υπάρχει αρχηγός ή εκπρόσωπος του κόµµατος της πλειοψηφίας[α37 παρ.2σ]. 10.ΣΥΓΧΥΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ Η σύγχυση που υπάρχει ως προς την έννοια της δεδηλωµένης, υπάρχει και ως προς την εφαρµογή της. Η ταύτιση αρχής της δεδηλωµένης και κοινοβουλευτικού συστήµατος,αλλά και η έλλειψη διάκρισης τέλειας και ατελούς µορφής της αρχής, εµπόδιζαν τη σαφή απάντηση στο ερώτηµα, αν εφαρµόστηκε ή όχι, η αρχή της δεδηλωµένης. Όπως όµως προκύπτει από την ανάλυση της ανάδειξης των κυβερνήσεων από την εποχή της διακήρυξης, η αρχή της δεδηλωµένης εφαρµόστηκε µε την ατελή µορφή της.εξαίρεση αποτέλεσε µόνο µία, η 55 η κυβέρνηση Κωνσταντόπουλου, η οποία υπήρξε κυβέρνηση ασύγγνωστης µειοψηφίας.μόνο δηλαδή σε µία περίπτωση παραβιάζεται η σχετική αρχή της δεδηλωµένης και όχι µε την µορφή της άρνησης του διορισµού της σχηµατιζόµενης πλειοψηφίας, αλλά στην πράγµατι ιδιαίτερα δύσκολη από συνταγµατικοπολιτική άποψη περίπτωση της µετά από τυπική και ταυτόχρονα παρά το Σύνταγµα παύσης της Κυβέρνησης πλειοψηφίας. 11.ΑΤΕΛΗΣ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1875 10
Η αρχή της δεδηλωµένης έγινε κατανοητή, διακηρύχθηκε, επικράτησε και εφαρµόστηκε από το 1875 ως ατελής αρχή. Στο σηµείο αυτό σκόπιµο είναι να προσθέσουµε πως από την πρώτη κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη[38], που διορίστηκε στις 27 Απριλίου 1875, µέχρι την πρώτη Κυβέρνηση [75]του Ελευθέριου Βενιζέλου της 6 ης Οκτωβρίου 1910,διορίστηκαν συνολικά 38 κυβερνήσεις. Μη υπολογιζόµενων έξι κυβερνήσεων δηλαδή της 38 ης κυβέρνησης, που ανήλθε πριν την διακήρυξη της αρχής,όπως επίσης και των υπηρεσιακών κυβερνήσεων.βάλβη[52] και Ν ηλιγιάννη[[59]καθώς και των τριών κυβερνήσεων της περιόδου του ελεγχόµενου κοινοβουλευτισµού[72,73,74]-προκύπτει το εξής: Επί συνόλου τριάντα δύο κυβερνήσεων, δεκαεπτά κυβερνήσεις, δηλαδή 53,13% ανήλθαν διαθέτοντας την δεδηλωµένη και δεκαπέντε χωρίς την δεδηλωµένη. Τη δεδηλωµένη διέθεταν οι κυβερνήσεις :39 η Κουµουνδούρου, 41 η Κουµουνδούρου, 44 η Κανάρη, 45 η Κουµουνδούρου, 47 η Κουµουνδούρου, 48 η Τρικούπη, 49 η Κουµουνδούρου, 50 η Τρικούπη, 51 η ηλιγιάννη, 53 η Τρικούπη, 54 η ηλιγιάννη, 56 η Τρικούπη, 58 η Τρικούπη, 60 η ηλιγιάννη, 63 η Θεοτόκη, 66 η Θεοτόκη, 71 η Θεοτόκη. Επιπλέον από το σύνολο των 32 κυβερνήσεων, 15 κυβερνήσεις, δηλαδή 46,87% ανήλθαν χωρίς δεδηλωµένη. Οι κυβερνήσεις αυτές ήταν: 40 η εληγιώργη,42 η εληγιώργη,43 η Κουµουνδούρου, 46 η Τρικούπη, 55 η Κωνσταντόπουλου,57 η Σωτηροπούλου,61 η Ράλλη, 62 η Ζαΐµη, 64 η Ζαΐµη, 65 η ηλιγιάννη, 70 η Ράλλη και 75 η Βενιζέλου. Όλες αυτές οι κυβερνήσεις µε εξαίρεση την 55 η ήταν κυβερνήσεις συγγνωστής µειοψηφίας και πολλές από αυτές κυβερνήσεις σχετικής πλειοψηφίας. Οι κυβερνήσεις αυτές ανήλθαν σε περιπτώσεις στις οποίες κανένα κόµµα δεν διέθετε την απαιτούµενη πλειοψηφία για τον σχηµατισµό βιώσιµης κυβέρνησης ή µετά από παραίτηση της πλειοψηφίας, δηλαδή σε κατάσταση οιονεί δεδηλωµένης. Το 1875 διακηρύχτηκε και µετά το έτος αυτό εφαρµόστηκε η αρχή της κοινοβουλευτικής ανάδειξης µε τη σχετική της µορφή, δηλαδή του διορισµού της Κυβέρνησης πλειοψηφίας, εφόσον υπάρχει πλειοψηφία στο κοινοβούλιο ικανή να σχηµατίσει βιώσιµη κυβέρνηση. Ο µονάρχης υποχρεούται να διορίσει την κυβέρνηση της πλειοψηφίας, την κυβέρνηση που απόκτα την κοινοβουλευτική πλειοψηφία είτε από τις εκλογές, είτε κατά την διάρκεια της βουλευτικής περιόδου µε προσχωρήσεις και συνασπισµούς. Όσες φορές σχηµατίστηκε πλειοψηφία κλήθηκε να σχηµατίσει κυβέρνηση. Σε όλες τις περιπτώσεις που σχηµατίζεται πλειοψηφία, είτε από τις εκλογές, είτε στο κοινοβούλιο, διορίζεται η πλειοψηφία. Η αρχή της δεδηλωµένης µε την µορφή αυτή, δεν παραβιάζεται.όταν και όπως σχηµατίζεται κοινοβουλευτική 11
πλειοψηφία, σχηµατίζεται κυβέρνηση από την πλειοψηφία. Ακόµα και στις περιπτώσεις που υπάρχει αντίθεση µονάρχη και πλειοψηφίας, ο µονάρχης προτιµά να διορίσει κατ αρχήν την πλειοψηφία και να προχωρήσει ύστερα στην αποµάκρυνσή της χρησιµοποιώντας τα µέσα που του παρέχει το Σύνταγµα.Οι προσπάθειές του δηλαδή, συγκεντρώνονται στο να παραµερίσει την ήδη διορισθείσα πλειοψηφία. Αµέσως µετά τις εκλογές Πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του κόµµατος, που διαθέτει στην Βουλή την απαιτούµενη πλειοψηφία. Πράγµατι δεν υπάρχουν παραδείγµατα, που να µην διορίζεται η κυβέρνηση της εκλογικής πλειοψηφίας, η κυβέρνηση δηλαδή που απέκτησε την πλειοψηφία αµέσως µετά τις εκλογές. Η αρχή της δεδηλωµένης δεν ισχύει µόνο για την πλειοψηφία που αποκτάται από τις εκλογές, αλλά και για εκείνη που αποκτάται µέσα στο κοινοβούλιο ως αποτέλεσµα συνεργασίας η ανακατατάξεων. Η Επικράτηση της ατελούς αρχής της δεδηλωµένης έλυσε σε ένα βαθµό και το ζήτηµα της ανάδειξης της κυβέρνησης από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Εφόσον υπάρχει πλειοψηφία, υπάρχει και συνταγµατική, όχι µόνο πολιτική,υποχρέωση του ανώτατου άρχοντα να διορίσει την κυβέρνηση από την πλειοψηφία. Η υποχρέωση αυτή αποσβήνεται µε την παραίτηση της κυβέρνησης. Β / ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ ΤΟ 1875 1. ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ Ε ΗΛΩΜΕΝΗΣ Η ισορροπία που προσωρινά εξασφάλισε το Σύνταγµα του 1864, διαταράχτηκε σύντοµα και σηµαντικά. Ήδη το 1870 αρχίζει να εµφανίζεται το αίτηµα του καθορισµού της κυβέρνησης από την πλειοψηφία του κοινοβουλίου. Στη Βουλή γίνονται αλλεπάλληλες συζητήσεις µε βασικό αντικείµενο την υπόδειξη κυβέρνησης από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Οι συζητήσεις έγιναν µε αφορµή τους διορισµούς της 32 ης,36 ης και 37 ης κυβέρνησης. Η αρχή της δεδηλωµένης δεν υπήρξε ιδέα ή έµπνευση του Χαρίλαου Τρικούπη, αλλά εξέφραζε ένα γενικότερο ώριµο συνταγµατικοπολιτικό αίτηµα της εποχής, το οποίο όµως ο Τρικούπης, όχι µόνο φραστικά συµπύκνωσε και διατύπωσε εύστοχα και επιγραµµατικά, αλλά έθεσε και στα χείλη του Γεώργιου. 12
Μετά την παραίτηση στις 3 εκεµβρίου 1870 της [32 ης ] κυβέρνησης µειοψηφίας του Επ. εληγιώργη και την εκλογή του κουµουνδουρικού Κ. Λοµβάρδου στις 17 εκεµβρίου 1870, στο αξίωµα του Προέδρου της Βουλής, ο νέος Πρόεδρος σε ευχαριστήρια απάντησή του, τόνιζε: «Άπαντες θα καταβάλωµεν όλην την ενέργειάν µας, όπως καθιερωθή πλήρης και σταθερά εφαρµογή του κοινοβουλευτικού συστήµατος, ίνα µη πλέον παράσιτα ή ξένα στοιχεία διαταράττωσι την ειλικρινή και εγκάρδιον συνεννόησιν και από κοινού σύµπραξις των δύο ανώτατων του Κράτους Αρχών, του Ηγεµόνος και της Εθνικής Αντιπροσωπείας». Λίγο µετά, στην συνεδρίαση της Βουλής της 21 ης Ιανουαρίου 1871 και σε συζήτηση πάλι σχετικά µε την 32 η κυβέρνηση εληγιώργη της 9 ης Ιουλίου 1870, ο Ευθ. Κεχαγιάς θέτει έµµεσα, αλλά µε σαφήνεια το ζήτηµα της δεδηλωµένης. Στη συζήτηση τίθεται το ζήτηµα του χρόνου, το «πότε» πρέπει να υπάρχει η εµπιστοσύνη της Βουλής προς την κυβέρνηση και τονίζεται ότι, «η καθαρωτέρα κοινοβουλευτική κυβέρνηση είναι εκείνη, ήτις υποδεικνυοµένη υπό της πλειοψηφίας της Βουλής καλείται εις την εξουσία υπό του Βασιλέως». Σχετικές συζητήσεις προκάλεσε στη Βουλή και ο διορισµός της [36 ης ] κυβέρνησης µειοψηφίας του ίδιου πρωθυπουργού Επ. εληγιώργη, της 8 ης Ιουλίου 1872.Όταν κλήθηκε να σχηµατίσει κυβέρνηση, αριθµούσε µόνο 7 βουλευτές. Μετά την παραίτηση της κυβέρνησης αυτής στις 4 Φεβρουαρίου του 1874 έγιναν ενδιαφέρουσες συζητήσεις στο κοινοβούλιο και αναπτύχθηκαν σηµαντικές απόψεις για το κοινοβουλευτικό σύστηµα. Ο ηλιγιάννης στηλιτεύοντας τη συµπεριφορά του ελιγιώργη µεταξύ άλλων έλεγε: «εν συνεκάλεσε την Βουλήν εντός του 1872 διότι εγνώριζεν, ότι είναι εν µειοψηφία, διότι εγνώριζεν, ότι, εάν πράγµατι συνήρχετο η Βουλή,ήθελε καταδειχθή η µειοψηφία αυτού,αλλά αντ αυτής ήθελε καλεσθή η πλειοψηφία εις την Κυβέρνηση του τόπου..» Σχετικά παρατηρούσε ο Αλ.Κουµουνδούρος; «ιοίκησης του τόπου δια του τόπου,σηµαίνει να αντιπροσωπεύονται τα συµφέροντα και το επικρατούν πνεύµα της κοινωνίας εις την κυβέρνηση και η κυβέρνησις να είναι η έκφρασις της εθνικής θελήσεως ουχί δε να λαµβάνεται από την µειοψηφίαν της µειοψηφίας». Αλλά και ο Κ. Λοµβάρδος συνιστούσε στον µονάρχη να µην κάνει κακή χρήση του δικαιώµατοςδιάλυσης της Βουλής, µε το οποίο οι µειοψηφίες επιβάλλονται στις πλειοψηφίες. Αντιδράσεις και συζητήσεις προκάλεσε ο διορισµός της [37 ης ] κυβέρνησης Βούλγαρη, η οποία µάλιστα ανήλθε ως ασύγγνωστη µειοψηφία -καθόσον κατά τον 13
διορισµό της ο Αλ.Κουµουνδούρος διέθετε τη δεδηλωµένη πλειοψηφία στο κοινοβούλιο-και µετατράπηκε µε τις εκλογές, που η ίδια διεξήγαγε, σε σχετική πλειοψηφία. Ο διορισµός αυτός συνιστούσε ευθεία παράβαση της αρχής της δεδηλωµένης, η οποία δεν είχε ακόµα διακηρυχθεί. Τότε τη Βουλή απασχόλησε ειδικά το ζήτηµα, αν ο ανώτατος άρχοντας, µπορούσε να δίνει εντολή στη µειοψηφία ή όφειλε να καλεί εκείνους, που διέθεταν την υποστήριξη της πλειοψηφίας. Η συζήτηση αυτή προκάλεσε την αντίδραση των ανακτόρων και επήλθε προσωρινά συµβιβασµός µε την υποχώρηση της Βουλής, η οποία µε απόφασή της αποδοκίµασε τις επιθέσεις κατά του Στέµµατος. Ο Κουµουνδούρος, που διέθετε τη δεδηλωµένη κλήθηκε να σχηµατίσει κυβέρνηση, αποπέµφθηκε όµως διότι υπέβαλε όρους µε το από 7 Απριλίου υπόµνηµά του. 2. ιακήρυξη της αρχής µε τον λόγο του Θρόνου το 1875 Οι πολιτικές εξελίξεις της περιόδου εκείνης οδήγησαν στην διακήρυξη της αρχής της δεδηλωµένης µε το λόγο του Θρόνου το 1875. Ο Χ. Τρικούπης δηµοσίευσε στην εφηµερίδα «Καιροί», στο φύλλο της 29 ης Ιουνίου 1874 δηλαδή τρεις µέρες µετά τις εκλογές της 26 ης Ιουνίου 1874- το περίφηµο άρθρο του «Τις πταίει;» Το άρθρο αυτό αποτελεί µία ακόµα αδιάψευστη µαρτυρία από τον εξέχοντα πολιτικό, της συνταγµατικοπολιτικής κατάστασης, που επικρατούσε την εποχή εκείνη. Ο Χαρίλαος Τρικούπης ευθέως κατηγορεί ότι «κυβερνάται πράγµατι η Ελλάς ως µοναρχία απόλυτος», και στηλιτεύει τις επεµβάσεις κατά τις εκλογές και τα εκλογικά όργια. Έντονα κατακρίνει τον διορισµό κυβερνήσεων µειοψηφίας που οδηγούν στη διαστροφή του Συντάγµατος. Ονοµάζει τις κυβερνήσεις µειοψηφίας «προσωπικές κυβερνήσεις», που δεν καλούνται στην εξουσία «καθ υπόδειξιν των αντιπροσώπων του Έθνους». Θεωρεί την πρόσκληση των µειοψηφιών στην εξουσία, ως την βασική αιτία του πολλαπλασιασµού των κοµµάτων και προτείνει για την θεραπεία της όλης κατάστασης, την απαράγκελτη τήρηση της κοινοβουλευτικής αρχής του σχηµατισµού των κυβερνήσεων εκ της πλειοψηφίας της Βουλής» Ο Χαρίλαος Τρικούπης κατακρίνοντας τις κυβερνήσεις µειοψηφίας, που σχηµατίστηκαν από το 1868, γράφει µεταξύ άλλων στο άρθρο του «Τις πταίει;» «Αφ ότου κατά το 1868 εγκαθιδρύθη η αρχή των κυβερνήσεων της µειοψηφίας, παν νέον βήµα της εξουσίας µαρτυρεί περί του σκοπού εις ον αποβλέπει, κακοήθης 14
υπήρξεν υφ όλα τα από του 1868 και µέχρι της σήµερον υπουργεία η της κυβερνήσεως κατά τας εκλογάς ενέργεια. Ο κ. Βούλγαρης, ο κ. Ζαΐµης, ο κ. ελιγιώργης υπήρξαν όργανα µίας και της αυτής πολιτικής, εκτελεσταί ενός και του αυτού σχεδίου. Ουδείς αυτών εκλήθη εις την εξούσια καθ υπόδειξιν των αντιπροσώπων του Έθνους, ουδείς αυτών εξεπροσώπευσεν εν τη αρχή τας ευχάς του Έθνους, και οι τρεις υπήρξαν πρόεδροι προσωπικής κυβερνήσεως, τουτέστιν υπηρέται µίας και της αυτής θελήσεως ενεργούσης οτέ µεν δια τούτου, οτέ δε δι εκείνου. αλλά η διοικητική καχεξία και τα κατά τας εκλογάς όργια δεν είνε έργον εξουσίας εκπροσωπούσης την πλειοψηφίαν της Βουλής και εποµένως ευθυνούσης δια των πράξεών της το Έθνος, είναι έργον ανθρώπων οφειλόντων την υπουργικήν αυτών ύπαρξιν εις µόνην την απόλυτο χρήσιν της εν τω Συντάγµατι αναγεγραµµένης υπέρ του Στέµµατος προνοµίας του διορισµού και της παύσεως των Υπουργών. Ο κ.βούλγαρης ότε εκλήθη εκ νέου εις την εξουσία και έλαβεν την διάλυσιν της Βουλής, µόλις δώδεκα ηρίθµει φίλους εν τη Βουλή. Επτά ηρίθµει φίλους ο κ. εληγιώργης, ότε εγένετο πρωθυπουργός κατά το 1872 και διέλυσε την τότε Βουλήν, µόλις δε είκοσι πέντε βουλευτών προΐστατο ο κ. Ζαΐµης προς την εν έτει 1869 διαλύσεως της Βουλής. Παν άλλο άρα δύνανται να θεωρηθώσι τα παρ αυτών σχηµατισθέντα υπουργεία ή ως εθνικά, η δε διαγωγή τοιούτων υπουργείων ουδόλως δικαιολογεί µοµφάς κατά του Έθνους, προκαλεί µόνον σκέψεις περί της καταχρήσεως της συνταγµατικής προνοµίας του διορισµού και της παύσεως των Υπουργών. Η προνοµία αύτη εις ουδένα εν τω Συντάγµατι ρητόν όρον, υπόκειται όµως εις τους εκ των πραγµάτων περιορισµούς τους προκύπτοντας εκ των επίσης υπό του Συντάγµατος καθιερουµένων δικαιωµάτων της Βουλής.Προς την εκµηδένισιν των περιορισµών τούτων ου µόνον επετράπη, αλλά και ανήχθη εις πολιτικόν δόγµα η επέµβασις της κυβερνήσεως εις τας εκλογάς.αν ο λαός εξέλεγεν ελευθέρως τους αντιπροσώπους του δεν θα ήτο εφικτός ο σχηµατισµός υπουργείων προσωπικών,διότι η Βουλή δια της ενασκήσεως των ιδίων αυτής προνοµίων ήθελε καταστήσει αναπόδραστον τον σχηµατισµόν υπουργείου απολαύοντος της εµπιστοσύνης της πλειοψηφίας αυτής. Ίνα µη συµβεί τούτο και έχει ο τόπος κυβέρνησιν ιδίαν υπηρετούσαν την πολιτικήν του Έθνους,απεφασίσθη κατά ξενικήν εισήγησιν, εν τέλει του έτους 1867, η πτώσις του καθόλον το έτος εκείνο κυβερνήσαντος αληθώς κοινοβουλευτικού υπουργείου, η αντικατάστασης αυτού δι άλλου εκ της µειονοψηφίας της Βουλής και η διάλυσης της Βουλής παρακολουθουµένη υπό 15
επεµβάσεως κατά τας εκλογάς προς µετατροπήν της µειονοψηφίας εις πλειοψηφίαν. Έκτοτε η πολιτική αύτη, η εκµηδενίσασα το κοινοβουλευτικό πολίτευµα εν Ελλάδι, εξακολουθεί λειτουργούσα, η δε τελευταία διάλυσις της Βουλής και αι γενόµεναι εκλογαί ενδεικνύουσιν ότι θε εξακολουθή αναπτυσσοµένη, έως ου φέρει τα πράγµατα εις την µοιραία αυτών καταστροφήν. µη τυχόν πταίει το Έθνος; θαρρούντες όµως απαντώµεν, το Έθνος δεν πταίει. Μετά τα παθήµατα του 1862,τίθεται εκ νέου εις το Έθνος το δίληµµα της υποταγής εις την αυθαιρεσίαν, ή της επαναστάσεως.είνε δε το Έθνος καταδικαστέον διότι δεν σπεύδει να παραδεχθή το δεύτερον; Καλούνται εις την εξουσίαν κυβερνήσεις αποκρουόµεναι παρά της πλειοψηφίας του Έθνους, χορηγείται εις αυτάς η διάλυσις της Βουλής και συνάµα παν µέσον επηρεασµού των συνειδήσεων του λαού και νοθεύσεως των εκλογών και λέγοµεν ύστερον ότι πταίει ο λαός δια την τοιαύτην κατάστασιν Απαντώµεν ότι η διαγωγή των πολιτευοµένων θα ηύθυνε το Έθνος, αν η Ελλάς αυτοδιοικείτο, αλλά αφού δια της διαστροφής του Συντάγµατος και της εικονικότητος της Βολής κυβερνάται πράγµατι η Ελλάς ως µοναρχία απόλυτος, επόµενον ήτο να καταστώσι και οι πολιτευόµενοι οποίους διαπλάττει αυτούς το νόθον καθεστώς Η ευθλυνη άρα επί τοις συντελούµενοις ανήκει εις το στοιχείον εις το οποίον δια της διαστροφής των συνταγµατικών ηµών θεσµών συγκεντρώθη ολόκληρος η εξουσία Ίνα επέλθει θεραπεία πρέπει να γίνη ειλικρινώς αποδεκτή η θεµελιώδης αρχή της κοινοβουλευτικής κυβερνήσεως, ότι τα υπουργεία λαµβάνονται εκ της πλειονοψηφίας της Βουλής. Τα όργανα της νυν και των πρώην προσωπικών κυβερνήσεων, αι εφηµερίδες των κ. Βούλγαρη και Ζαιµη και εληγιώργη, ανακινήσασαι εσχάτως το ζήτηµα τούτο, εκθύµως υπερεµάχησαν υπέρ του δικαιώµατος του Στέµµατος να καλεί εις τα πράγµατα την µειονοψηφίαν της Βουλής. Ότι τούτο δεν αντίκειται εις τι γράµµα του Συντάγµατος, ουδείς αντιλέγει, επίσης αδύνατο να αρνηθή τις ότι προσκρούει εις την όλην οικονοµίαν του Συντάγµατος και ότι καθιστά αδύνατον την λειτουργίαν του κοινοβουλευτικού πολιτεύµατος Ενόσω η Βασιλεία προσφέρει την εξουσίαν, την διάλυσιν και τας επεµβάσεις ως βραβείον εις τας εν τη Βουλή µειονοψηφίας, θα πολλαπλασιάζωνται επ άπειρον οι µνηστήρες της αρχής. Όταν όµως αποφασίση ειλικρινώς να δηλώση ότι µόνον την πλειονοψηφίαν καλεί εις την εξουσία, ουδεµία αµφιβολία ότι εν Ελλάδι, όπως και αλλαχού, δεν θα µείνη επί πολύν έκθετον το επίζηλον τούτο γέρας, αλλά θα συνεννοηθώσιν αι µειονοψηφία περί των επιβαλλοµένων εις εκάστην υποχωρήσεων, 16
όπως συγχωνευθώσιν εις πλειονοψηφίαν. εν πταίει άρα το πολίτευµα, δεν πταίουσιν οι αντιπρόσωποι του Έθνους,δεν πταίει το Έθνος, αν η Βουλή είναι κατατετµηµένη εις πολλά κόµµατα και δεν έχει ετοίµην πλειονοψηφίαν, όταν ζητήθη. Ας αφεθή να λειτουργήση το πολίτευµα εν τη βεβαιότητι ότι εκ της πλειονοψηφίας της Βουλής µορφούται η Κυβέρνησις και ταχέως θα είδωµεν την Βουλήν συντασσοµένην εις δύο κόµµατα Τα πολλά κόµµατα παρ ηµίν είναι αποτέλεσµα της προσκλήσεως των µειονοψηφιών εις την εξουσίαν, η ευθύνη άρα πάσης της καταστάσεως ταύτης ανήκει εις τους παραβιάζοντας την κοινοβουλευτικήν αρχήν του σχηµατισµού των κυβερνήσεων εκ της πλειονοψηφίας της Βουλής». 3.ΕΝΤΟΛΗ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΣΤΟΝ ΧΑΡΙΛΑΟ ΤΡΙΚΟΥΠΗ Η πολιτική κρίση, που υπήρχε συνεχίστηκε και τους επόµενους µήνες και τελικά, στις 27 Απριλίου 1875, διορίστηκε [38 η ] κυβέρνηση της δεδηλωµένης η πρώτη κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη. Στη δίνη της πολιτικής κρίσης-που είχαν δηµιουργήσει τα «Στηλιτικά»- και επειδή ο Βούλγαρης είχε ιδιαίτερα προκαλέσει το δηµόσιο αίσθηµα και την κοινή γνώµη, ο Γεώργιος κάλεσε τον Ανδρέα Κουνουριώτη, πρεσβευτή στο Παρίσι,για να του αναθέσει το σχηµατισµό κυβέρνησης. Ο Κουντουριώτης αντιλαµβανόµενος,ότι κάτω από τις συγκεκριµένες συνθήκες δεν ήταν δυνατό να αποδεχθεί την εντολή, πρότεινε στον Γεώργιο την ανάθεση σχηµατισµού κυβέρνησης στον Χαρίλαο Τρικούπη. Την ίδια υπόδειξη επανέλαβε και ο Άγγλος πρεσβευτής στην Αθήνα. Έτσι τελικά, µερικούς µήνες µετά την δηµοσίευση των άρθρων του, στις 25 Απριλίου 1875, ο Γεώργιος κάλεσε τον Τρικούπη µε την µεσολάβηση της αγγλικής πρεσβείας και του ανέθεσε τον σχηµατισµό κυβέρνησης. Ο Τρικούπης, ο οποίος την περίοδο εκείνη δεν διέθετε βουλευτική ιδιότητα, ανέλαβε µε τον όρο, ότι θα διαλυόταν η Βουλή και θα διενεργούνταν εκλογές. Μετά από δύο µέρες, στις 27 Απριλίου του 1875, αφού προηγουµένως ζητήθηκε η παραίτηση του Βούλγαρη, ορκίστηκε η πρώτη κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη. Η κυβέρνηση Τρικούπη διορίστηκε πριν από την διακήρυξη της αρχής της δεδηλωµένης, εποµένως και µόνο για τον λόγο αυτό δεν τίθεται, από την εδώ εξεταζόµενη συνταγµατική άποψη, ζήτηµα παραβίασης ή εφαρµογής της αρχής. 17
4. ΠΟΛΙΤΙΚΗ Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΡΙΚΟΥΠΗ Το ότι ο Χαρίλαος Τρικούπης δεν ήταν βουλευτής, δεν είχε θέσει υποψηφιότητα στις προηγούµενες εκλογές, δεν του αφαιρούσε την πολιτική ιδιότητα, ούτε τον πολιτικό χαρακτήρα της κυβέρνησης του. Στην κυβέρνηση συµµετείχαν επίσης πολιτικά πρόσωπα, όπως οι Κ. Λοµβάρδος,. Ράλλης, Αθ. Πετµέζας, Γερ.Σέρβος,και άλλοι.την βουλευτική ιδιότητα είχαν ο Πετµέζας και ο Σέρβος. Ο Λοµβάρδος δεν είχε εκλεγεί στις εκλογές της 23/26 Ιουνίου 1874. Η κυβέρνηση του Τρικούπη ήταν εποµένως κυβέρνηση πολιτική. Ο Χαρίλαος Τρικούπης ανέλαβε µε τον όρο διεξαγωγής εκλογών. εν επρόκειτο δηλαδή κατά κυριολεξία για τακτική, αλλά για προεκλογική κυβέρνηση. Όµως η διάκριση αυτή δεν έχει ιδιαίτερη σηµασία, εφόσον η κυβέρνηση έχει πολιτικό χαρακτήρα. Η κυβέρνηση Τρικούπη ήταν πολιτική και όχι υπηρεσιακή, προεκλογική κυβέρνηση, µε ειδική αποστιλή την διεξαγωγή εκλογών και την αποκατάσταση της κοινοβουλευτικής τάξης, που είχε πράγµατι διασαλευτεί την προηγούµενη «Στηλιτική» περίοδο. Πρέπει πάντως να σηµειωθεί, ότι η κυβέρνηση που διακήρυξε την αρχή της δεδηλωµένης ανήλθε χωρίς να διαθέτει την δεδηλωµένη. Πράγµατι κανένα κόµµα την περίοδο εκείνη δεν διέθετε την απαιτούµενη πλειοψηφία στην Βουλή. Η 38 η πολιτική κυβέρνηση Τρικούπη ήταν εποµένως κυβέρνηση συγγνωστής µειοψηφίας. Η ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Τρικούπη, η απόδοση της εντολής, κατηγορήθηκε ως άρνηση της δεδηλωµένης από τον ίδιο που την διακήρυξε. Ο Ασπρέας κάνει λόγο για «πολιτική παράβαση» για την οποία ο Τρικούπης είχε κατηγορήσει το Στέµµα, ότι µέχρι πρότινος «παρείχε τας διαλύσεις των Βουλών εις τους αρχηγούς της µειοψηφίας επί προφανεί βλάβη των ισχυρών κοµµάτων».κατά τον Ζέγγελη «και µέχρι κεραίας εν τη πολιτική σταδιοδροµία ηκολούθησεν ο αείµνηστος Τρικούπης Ο δε Τρικούπης δις δοθείσης εις αυτόν ευκαιρίας άτεγκτος εις τας αρχάς του περί δεδηλωµένης παρέµεινεν». Η 38 η κυβέρνηση Τρικούπη διεξήγαγε τις εκλογές της 18 η Ιουλίου 1875, που έθεσαν τις βάσεις για την οµαλή εξέλιξη της συνταγµατικοπολιτικής κοινοβουλευτικής ζωής. Στις εκλογές της 18 η Ιουλίου 1875 και σε σύνολο 190εδρών το κουµουνδουρικό κόµµα έλαβε 136 και το τρικουπικό 17 έδρες. Ήδη από αυτόν το διορισµό της κυβέρνησης Τρικούπη διαφαίνεται, ότι η αρχή της δεδηλωµένης γίνεται αντιληπτή µε την ατελή µορφή, ως υποχρέωση διορισµού µόνο αν υπάρχει πλειοψηφία. 18
Απόλυτα κοινοβουλευτική υπήρξε η παραίτηση της κυβέρνησης. Μετά το τέλος των εκλογών ο Τρικούπης υπέβαλε παραίτηση, την οποία δεν δέχτηκε ο Γεώργιος, οπότε η κυβέρνηση συγκάλεσε σε πρώτη σύνοδο τη Βουλή [ 11 Αυγούστου] και µετά την ανάγνωση του βασιλικού λόγου ανέλαβε τις εργασίες της. Οι εργασίες της Βουλής επαναλήφθηκαν το Σεπτέµβριο, οπότε ακόµη δεν είχε τελειώσει η διαδικασία εξέλιξης των εκλογών. Στην συνεδρίαση της 30 ης Σεπτεµβρίου ο Τρικούπης υπέβαλε παραίτηση, όταν επίσηµα διαπιστώθηκε, ότι οι βουλευτές του αποτελούσαν µειοψηφία. Οι κυβερνητικές θέσεις που διακηρύχθηκαν σε προκήρυξη προς τον ελληνικό λαό, στις 27 Απριλίου 1875, αποτελούν επανάληψη των ήδη γνωστών θεσµών του πρωθυπουργού για την λειτουργία των κοινοβουλευτικών θεσµών και τον διορισµό της κυβέρνησης από την πλειοψηφία της Βουλής. Στην κυβερνητική προκήρυξη προς τον ελληνικό λαό που η εµπιστοσύνη της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας ονοµάζεται «κύριο προσόν της συνταγνατικής κυβερνήσεως», η πρώτη κυβέρνηση Τρικούπη επισηµαίνει τελικά τα εξής; «Πρώτιστο δικαίωµα και υπαχρέωσις της Βουλής ταύτης έσεται να παράσχη εις το Στέµµα και εις τον τόπον Υπουργείον, όπερ απολαύον της εµπιστοσύνης του Βασιλέως και της πλειοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους, θα έχη το κύριον προσόν συνταγµατικής κυβερνήσεως. Ούτω θέλει επανέλθει η πολιτεία εις την τροχιάν αυτής και θέλει εµπεδωθή η λειτουργία των κοινοβουλευτικών ηµών θεσµών,συγκρατούµενης Βουλής εξ αληθινών αντιπροσώπων του λαού και αποδιδόµενων εις αυτήν των δικαιωµάτων και της επιρρόης, άτινα προσήκουσιν εν συνταγµατικαίς πολιτείαις εις το Εθνικόν συνέδριον». Επίσης σε εγκύκλιο που απηύθυνε υ κυβέρνηση Τρικούπη στους Νοµάρχες και τους έπαρχους του κράτους την 26 η Μαιου1875, µε την οποία έδινε οδηγίες για την διεξαγωγή των εκλογών, η κυβέρνηση πλειοψηφίας ονοµάζεται «ακρογωνιαίος λίθος του συνταγµατικού πολιτεύµατος». Σχετικά αναφέρει ο άφνης τα εξής : «Οφείλετε να ενστερνισθήτε την ιδέαν ότι ακρογωνιαίος λίθος του συνταγµατικού πολιτεύµατος είναι κυβέρνησις προερχόµενη εκ της Βουλής, ανατροπή δε αυτού Βουλή προερχόµενη εκ των ενεργειών της κυβερνήσεως». 5. ΤΟ ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ 19
Το αποκορύφωµα της συνταγµατικοπολιτικής εξέλιξης της περιόδου εκείνης αποτέλεσε ο λόγος του Θρόνου της 11 ης Αυγούστου 1875, µε τον οποίο κηρύχθηκε η έναρξη της Α Συνόδου, της Ζ περιόδου της Βουλής. Συγγραφέας του λόγου ήταν ο ίδιος ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης. Ο Γεώργιος διαβεβαίωσε τη Βουλή, ότι αναγνωρίζει τις συνταγµατικές προνοµίες των εκλεκτών του Έθνους και ότι «έρεισµα της ηθικής και υλικής ευηµερίας και προόδου της Χώρας είναι οι κοινοβουλευτικοί θεσµοί ειλικρινώς εφαρµοζόµενοι». Παράλληλα υποσχέθηκε ότι στο εξής θα απαιτεί «ως απαραίτητον προσόν των καλουµένωνεις την κυβέρνησιν του τόπυ την δεδηλωµένη προς αυτούς εµπιστοσύνην της πλειοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους». Το περιεχόµενο αυτής της επίσηµης δήλωσης, που περιέχεται στο λόγο του Θρόνου αποτελεί την περίφηµη αρχή της δεδηλωµένης. «Κύριοι Βουλευταί Εύελπις παρίσταµαι εν τω Εθνικώ Συνεδρίω, όπως εγκαινιάσω νέαν βουλευτικήν περίοδο αίσια τη πατρίδι υποσχουµένην. Πεποιθώτος δ αποτείνοµαι προς υµάς τους αντιπροσώπους του λαού, όπως συµπράξητε µετ εµού εις την ευόδωσιν των κοινών δια της παγιώσεως των συνταγµατικών του Έθνους θεσµών και της αναπτύξεως του κοινοβουλευτικού αυτού βίου Όπως πλήρης υπήρξεν ο προς τα δικαιώµατα του λαού περί την εκλογή των βουλευτών σεβασµός της Κυβερνήσεως µου, ούτως ενδελεχής θέλει είσθαι η παρ εµού αναγνώρισις των επί του γράµµατος και του πνεύµατος του Συντάγµατος στηριζοµένων προνοµίων των εκλεκτών του Έθνους. Αι προνοµίαι αύται της Βουλής ανταποκρίνονται προς καθήκοντα επιβαλλόµενα εις αυτήν. Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουµένων παρ εµού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωµένην προς αυτούς εµπιστοσύνη της πλειονοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους αποδέχοµαι ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν την ύπαρξιν του προσόντος τούτου, ού άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρµονίος λειτουργία του πολιτεύµατος. Εις την εκπλήρωσιν του καθήκοντος τούτου προσδοκώ ότι θα είναι έτοιµη η Βουλή ευθύς επι τω καταρτισµώ αυτής, όπως δυνηθώ ν ανεύρω ανυπερθέτως εν τη γνώµη γνησίου κοινοβουλίου οδηγίαν ασφαλή περί τον καταρτισµό και την πορείαν συνταγµατικής κυβερνήσεως Συντελούντες ούτω δια της εµπιστοσύνης και της εννόµου συµπράξεως υµών εις την απρόσκοπτο διεξαγωγήν των κυβερνητικών και νοµοθετικών έργων, θα δώσητε τρανήν απόδειξιν της αληθείας, εις ήν αδιστάκτως πιστεύω, ότι έρεισµα της ηθικής 20
και υλικής ευηµερίας και προόδου της χώρας είναι οι κοινοβουλευτικοί ηµών θεσµοί ειλικρινώς εφαρµοζόµενοι. Επικαλούµενος δ επί τας σκέψεις και τα έργα υµών την εξ ύψους αντίληψιν, Κηρύττω την έναρξιν της Α Συνόδου της Ζ Βουλευτικής Περιόδου». Ένθερµη υπήρξε η ανταπόκριση της Βουλής, στης οποίας την απάντηση στο λόγο του Θρόνου αναφέρονται µεταξύ άλλων τα εξής: «Μετ αγαλλιάσεως οι αντιπρόσωποι του Έθνους ήκουσαν τας υπέρ παγιώσεως των συνταγµατικών του Έθνους θεσµών και της αναπτύξεως του κοινοβουλευτικού βίου πεποιθήσεις της Υµετέρας Μεγαλειότητος, εις την πραγµατοποίησιν των οποίων η Βουλή θέλει ασµένως παρέξει πάσαν της εαυτής σύµπραξιν προς ευόδωσιν των κοινών Η υπό της Α.Μ. αναγνώρισις των επί του γράµµατος και του πνεύµατος του Συντάγµατος στηριζοµένων προνοµίων των αντιπροσώπων του Έθνους είναι εγγύησις αισίου κοινοβουλευτικού βίου». Με την απάντηση της Βουλής στο λόγο του Θρόνου ολοκληρώθηκε η διαδικασία διακήρυξης της αρχής της δεδηλωµένης µε την οµόφωνη αποδοχή της αρχής. Με την παραπάνω διακήρυξη της αρχής της δεδηλωµένης διαπιστώνεται η µεταβολή του νοήµατος του Συντάγµατος του 1864.Α πο και µε την διακήρυξη αποτελεί η αρχή συνταγµατικό κανόνα, που προκύπτει από τις συνταγµατικές διατάξεις, και αποκτά αυτόνοµη expressis verbis διατύπωση 100 χρόνια µετά, µε το Σύνταγµα του 1975. 21
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ενώ όλα τα ελληνικά Συντάγµατα εισήγαγαν το αντιπροσωπευτικό σύστηµα και υπ αυτό διήγε τον πολιτικό βίο η Ελλάδα,όποτε ίσχυσαν, και ενώ ρητά στα πρακτικά της Γ Εθνοσυνέλευσης του 1843 δηλώνεται ότι το πολίτευµα της χώρας,που στη συνέχεια, θέσπισε το Σύνταγµα του 1844, είναι αντιπροσωπευτικό, το πολίτευµα χρειάσθηκε µερικές δεκαετίες µέχρις ότου λειτουργήσει αφότου το εισήγαγε το Σύνταγµα του 1864, ατελώς ως κοινοβουλευτικό,µέχρι το 1875, οπότε και καθιερώνεται πλήρως κοινοβουλευτικό µε την διακήρυξη της Αρχής της εδηλωµένης. Η Αρχή της εδηλωµένης που εξέφραζε ένα γενικότερο ώριµο συνταγµατικοπολιτικό αίτηµα της εποχής το οποίο ο Χαρίλαος Τρικούπης εύστοχα και επιγραµµατικά διατύπωσε και έθεσε στα χείλη του Γεωργίου, έγινε κατανοητή, διακηρύχθηκε, επικράτησε και εφαρµόστηκε από το 1875 ως ατελής αρχή της δεδηλωµένης, σύµφωνα µε την οποία διορίζεται κυβέρνηση πλειοψηφίας, εφόσον υπάρχει στο κοινοβούλιο ικανή να σχηµατίσει βιώσιµη κυβέρνηση. 22