ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ

το Καβάλαζ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΙΤΙΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΥΦΕΣΗΣ ΤΟΥ 1929 ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ 2008 ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ ΣΑΒΒΟΠΟΥΑΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤ1Α ΕΠΙΒΑΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ κ. ΖΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΒΑΛΑ ΜΑΙΟΣ 2010

Π εριεχόμενα Εισαγωγή... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1...5 1. Η οικονομηο] κρίση του 1929... 5 1.1. Α ιτίες...5 1.2. Η σειρά των γεγονότων...7 1.3. Οικονομικά στοιχεία που οδήγησαν στο "κραχ"...9 1.4. Η αντίδραση της πολιτείας... 10 1.5. Αντίκτυπο στην οικονομία και ερωτήματα...10 1.6. Επακόλουθο... 13 1.7. Συμπέρασμα... 14 Κεφάλαιο 2... 16 2. ΕΙ διεθνής οικονομική κρίση και οι ετηπτώσεις της στην ελληνική οικονομία...16 2.1. Συνοπτική παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων... 16 2.2. Οικονομικές ετηπτώσεις στην Ελλάδα από την κρίση του 1929... 17 2.3. Υπάρχει οικονομική κρίση στην Ελλάδα; Συγκρουόμενες απόψεις (1929-32)..18 Κεφάλαιο 3...22 3. Η χρηματοοικονομική κρίση του 2008...22 3.1. Ιστορικό της κρίσης...22 3.1.1. Χρηματοοικονομικές αλλαγές... 23 3.1.2. Η διεθνής επέκταση της κρίσης...25 3.1.3. Τα πρώτα σημάδια και οι προειδοποιήσεις που δεν εισακούσθηκαν... 28

3.1.4. Ο ρόλος τω 1ΐ0(3 ε ίυηάδ...32 3.2. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κρίσης...33 3.3. Ετάδραση της κρίσης στην πραγματική^ οικονομία... 34 3.4. Δημόσια παρέμβαση για την αποτροπή συστημένου κίνδυνου & κρίσεων...41 3.4.1. Ο ρόλος της κεντρικής τράπεζας...42 3.5. Ο ρόλος του κράτους...47 3.6. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις πολιτικής... 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4... 64 4. ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 2 9...64 Συμπεράσματα...67 ΒΙΒΛΙΟΤΡΑΦΙΑ... 70 Α ρθρα...70 ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ...70

Εισαγωγή Κατά καιρούς η οικονομία παρουσιάζει διακυμάνσεις τους λεγάμενους οικονομικούς κύκλους. Παρατηρείται δηλαδή αρχικά μία σταθερότητα στις τιμές των αξιών, ενώ έπειτα στη συνέχεια παρατηρείται μια κάμψη που χαρακτηριστικό της είναι ο πανικός της απώλειας χρημάτων και τέλος ο μαρασμός των αξιών. Τα παραπάνω φαινόμενα επιδρούν ταυτόχρονα σε όλες τις οικονομίες του κόσμου, τα τελευταία εκατό χρόνια, όπως προκύπτει μέσα από ετάσημες στατιστικές μετρήσεις που έχουν γίνει. Οι οικονομικές κρίσεις που παρουσιάζονται στην παρούσα πτυχιακή εργασία είναι το χρηματιστηριακό "κραχ του 1929 και η σημερινή παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. Τα αποτελέσματα των οικονομικών κρίσεων έχουν επιδράσεις στην παγκόσμια οικονομία, την κοινωνία, τον τρόπο ζωής των πολιτών και στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις μεταξύ των χωρών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I 1. Η οικονομική κρίση του 1929 Έχει ετακρατήσει να ονομάζεται "Η μεγάλη κρίση", άρχισε από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αλλά επεκτάθηκε και σε άλλες χώρες, σε διαφορετική χρονική στιγμή για κάθε χώρα. Προκάλεσε σοβαρή αποδιοργάνωση της παγκόσμιας οικονομίας και του διεθνούς συστήματος πληρωμών. Μερικοί οικονομολόγοι τη θεώρησαν σαν την αρχή της κατάρρευσης του κατηταλιστικού συστι^ματος σε παγκόσμια κλίμακα. Ήταν η μεγαλύτερη και πιο σημαντική οικονομική κρίση στη μοντέρνα ιστορία και χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα σαν σημείο αναφοράς και μέτρησης στο πόσο χαμηλά μπορεί να πέσει μία οικονομία. Οι ιστορικοί συχνά χρησιμοποιούν σαν ημερομηνία της έναρξης της κρίσης το "Κραχ" του χρηματιστηρίου τον Οκτώβρη του 1929 και σαν τέλος της ύφεσης που δημιουργήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, το ξεκίνημα του δευτέρου παγκοσμίου πο?\ύμου το 1939. 1.1. Αιτίες Υπάρχουν πολλές πιθανές αιτίες που θα μπορούσα να πω ότι ευθύνονται για την μεγάλη οικονομική κρίση και την ύφεση που ακολούθησε στις Ηνωμένες Πολιτείες, ξεκινώντας το 1929. Οι απόψεις ιστορικών και οικονομολόγων διαφέρουν ως προς την αιτία που οδήγησε στην μεγάλη δεκαετή οικονομική ύφεση, οι ιστορικοί δίνουν έμφαση σε δομικούς παράγοντες της οικονομίας. Όπως οι μαζικές τραπεζικές αποτυχίες και η πτώση του χρηματιστηρίου, ενώ οι οικονομολόγοι (Ροΐοτ Τοηίιτι από Βαπγ Είούεημτεοη) οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι βασική αιτία ήταν, η απόφαση της Βρετανίας να επιστρέφει στην ισοτιμία του χρυσού στο ύψος που ήταν πριν το Ά Παγκόσμιο Πόλεμο (11.8 4,86$; 1 ).

Οι οικονομικοί κύκλοι αλλάζουν συνεχώς επίπεδα και τιμές μέσα από την προσφορά και τΐ] ζήτηση. Αλλά τι ήταν αυτό που έκανε μια συνηθισμένη μικρή οικονομική ύφεση μέσα σε ένα συνηθισμένο οικονομικό κύκλο να μετατραπεί σε μία τεράστια καταστροφή και μακροχρόνια οικονομικη'ι ύφεση; Οι μελετητές δεν έχουν καταλήξει έως σήμερα στις κύριες αιτίες και τη σημασία τους. Ένας γνωστός οικονομολόγος ο «Ιτνίημ Ρίεΐιοτ», υποστήριξε ότι πρωταρχικός παράγοντας στην ανάπτυξη της μεγάλης ύφεσης ήταν η υπερχρέωση και ο αντιπληθωρισμός (υποτίμηση). Ο ιέίειτοτ» είπε ότι η χαλαρή πίστωση από πλευράς τραπεζών ήταν αυτή που προμήθευσε την κερδοσκοττία και δημιούργησε οικονομικές φούσκες. Υπό αυτή την έννοια, αυτός αρίθμησε εννέα παράγοντες όπου αλληλεπιδρώντας ο ένας με τον άλλο κάτω από συνθήκες χρέους και υποτίμησης δημιούργησαν ένα μηχανισμό που οδήγησε την οικονομία στην πλήρη κατάρρευση. Αυτή είναι μια αλυσίδα γεγονότων που συνέβη ως έξης: Χρέος στη ρευστότητα και πτώση των πωλήσεων Εμπορική ύφεση στην προσφορά χρήματος Πτώση τοιν επιπέδων τιμών των ενεργητικών των εππχειρήσεων Μία ακόμα μεγαλύτερη πτώση στο δίκτυο αξιών των επιχειρήσεων και βιαστικές χρεοκοπίες Πτώση των εσόδων Μείωση των δαπανών στο εμπόριο και την εργασία Απαισιοδοξία και μείωση της εμπιστοσύνης Κατακράτηση των χρημάτων Μια πτώση στα ονομαστικά εππτόκια και άνοδο της υποτίμησης ρυθμίζοντας τα επιτόκια Άλλο ένας καθοριστικός παράγοντας που οδήγησε στην κατάρρευση της οικονομίας ήταν το καθεστώς των οριακών απαιτήσεων που ίσχυε εκείνη την εποχή. Οι οριακές απαιτήσεις ήταν μόλις 10%, δηλαδή οι εταιρείες μεσιτείας (π.χ. μια ίηνοείπιοηί όαηΐί) για κάθε 10$ που κατέθετε ένας πολίτης δάνειζε τα 9$. Όταν η αγορά κατέρρευσε, αυτές οι εταιρείες απαίτησαν αυτά τα δάνεια, τα οποία όπως ήταν φυσικό δεν ήταν δυνατό να πληρωθούν. Έτσι καθώς οι οφειλέτες παρέβαιναν τα χρέη τους και

οι καταθέτες άρχισαν να αποσύρουν μαζικά τις καταθέσεις τους, λόγο του πανικού που είχε δημιουργηθεί, οι τράπεζες η μια μετά την άλλη άρχισαν να χρεοκοπούν. 1.2. Η σειρά των γεγονότων Μετά από μία πενταετής αυξητική πορεία ο κόσμος είδε τον δείκτη «Οοιν Ιοηεε Ιπάυ8ίπ 3ΐ Ανοταμε» να πενταπλασιάζει την αξία του. Οι τιμές διογκώθηκαν στις 381,17 μονάδες στις 3 Σεπτεμβρίου 1929. Η αγορά τον πρώτο μήνα που ακολούθησε έχασε το 17% της αξίας της, σε αυτή την πρώτη πτώση. Οι τιμές μετά από μία βδομάδα ανέκτησαν παραπάνω από το μισό των απωλειών τους, αλλά αργότερα έχασαν αυτό το πλεονέκτημα και υποχώρησαν. Η πρώτη μεγάλη πτώση ήταν την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου 1929, γνωστή και σαν Μαύρη Πέμπτη, οι καταγραφές μας λένε ότι 19,9 εκατομμύρια μετοχές κυκλοφόρησαν στο εμπόριο εκείνη τη μέρα'. Στις Ιμ.μ. την Παρασκευή 25 Οκτωβρίου, διάφοροι ηγέτες τραπεζών της «λυαιι δίτεεί» συναντήθηκαν για να βρουν μια λύση για τον πανικό και το χάος που έπλητε τις εμπορικές συναλλαγές. Στο συνέδριο συμμετήχαν οι: Τ1ιοηι&3 V/. Οαηιοηί, διευθυντής της Μοτ &η Βαηΐί, ο Αΐόειΐ λνί ίη διευθυντής της Οΐιαεε Ναίΐοη&Ι ΒαιΛ και τον Οΐιατίεδ Ε. ΜΐίεΙιεΙΙ πρόεδρο της Ναΐίοηαΐ Οϊΐγ Β&ηΕ. Αυτοί επέλεξαν τον «Κίεΐιατιΐ ν/είίηεγ», αντιπρόεδρο του χρηματιστηρίου, να ενεργήσει σύμφωνα με το συμφέρων τους. Με τους οικονομικούς πόρους των τραπεζιτών να τον στηρίζουν, ο «\νΐιίίηεγ» έδωσε προσφορά για να αγοράσει ένα μεγάλο μέρος από μετοχές της «Π.δ.δίεεί εοιηρ&ηγ» μία τιμή πολύ παραπάνω από την τρέχουσα στην αγορά. Οι έμποροι από την π?ν υρά τους παρακολουθούσαν αυτή την κίνηση με μεγάλη έκπληξη. Τότε ο \νμίηεγ έδοισε στους εμπόρους παρόμοιες προσφορές και σε άλλες «ύΐυο ομρ» μετοχές. Αυτή η τακτική ήταν παρόμοια με την τακτική που είχε χρησιμοποιηθεί για να λήξει ο πανικός του 1907, με αυτές λοιπόν τις κινήσεις κατάφεραν να σταματήσουν την πτώση των τιμών και της οικονομίας μόνο για εκείνη τη μέρα. * ΟσώκαίΛ,,1. (2000). Το μεγάλο Κραχ του 1929. Αθήνα: Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη και ΣΙΑ Ε.Ε σελ.159

Μέσα στο Σαββατοκύριακο τα γεγονότα κυκλοφόρησαν μέσο του τύπου σε όλη τη χώρα. Τη Δευτέρα 28 Οκτωβρίου, τη Μαύρη Δευτέρα, οι περισσότεροι επενδυτές λόγο έλλειψης εμτηστοσύνης αποφάσισαν να βγουν από την αγορά και έτσι συνεχίστηκε η πτώση των τιμών στο χρηματιστήριο. Εκείνη τη μέρα ο «Οο\ν Ιοηοδ Ιηάιΐδίπ&Ι ΑνοΓ& 6», έχασε το 13% της αξίας του. Η επόμενη μέρα 29 Οκτωβρίου, γνωστή και σαν Μαύρη Τρίτη, περίπου 16.000.000. μετοχές άλλαξαν χέρια. Το ύψος των μετοχών που αγοράσθηκαν και πωλήθηκαν εκείνη την ημέρα είναι ένας αριθμός που δεν ξεπεράστηκε σχεδόν για 40 χρόνια, μόλις το 1968. Σύμφωνα με τον συγγραφέα «Κίοΐι&ηΐ Μ. δ&ΐδτηαη» όπου ανέφερε στον τύπο ότι, ο πρόεδρος των Η.Π. «Κοτύετί Ηοονετ», δεν θα ασκούσε αρνησικυρία στον εκκρεμή νόμο «Ηα\ν1εγ- δτηοοί Τ&πίί>> έτσι βάση αυτής της είδησης οι τιμές των μετοχές κατρακύλησαν ακόμα πιο χαμηλά. Ο «λνίπίατη Ο. Οιαταηί» συνέβαλε με μέλη της οικογένειας «Κοελετίεΐΐετ» και άλλους οικονομικούς γίγαντες, να αγοράσουν μεγάλες ποσότητες μετοχών σε μία προσπάθεια να επιδείξουν στο κοινό την εμπιστοσύνη τους στην αγορά. Αλλά οι προσπάθειες τους απότυχαν να σταματήσουν την κατρακύλα των τιμών. Ο «Οοιν Ιοηεδ» έχασε άλλο 12% από την αξία του εκείνη τη μέρα. Η συσκευή, «ίίεεετ» δεν σταμάτησε να δουλεύει εκείνη τη μέρα, μέχρι τις 19:45 το απόγευμα. Η αγορά έχασε 14.000.000$ σε αξία εκείνη την ημέρα, φτάνοντας τις απώλειες για εκείνη την εβδομάδα στα 30.000.000$, δέκα φορές παραπάνω από τον ετήσιο προϋπολογισμό της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Κεφάλαιο τεράστιο για την εποχή, τόσα δεν είχαν ξοδέψει οι Η.Π.Α. σε όλο τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα προσωρινό κατώτατο σημείο συνέβη στις 13 Νοεμβρίου, με τον «Οο\ν Ιοηοδ» να κλείνει στις 198,6 μονάδες εκείνη την ημέρα. Στη συνέχεια η αγορά ανέκτησε για μερικούς μήνες από εκείνη την ημέρα, με τον «Οοιν Ιοηοδ» να φτάνει ένα δεύτερο ανώτατο σημείο «Οε^ά οαί ύοπηεε» στις 294,0 μονάδες τον Απρίλιο του 1930. Η αγορά μετά εισήλθε σε μια μεγάλη πτωτική πορεία από τον Απρίλιο του 1931, η οποία συνεχίστηκε μέχρι το 1932 όταν ο «Οο\ν Ιοηεδ» έκλεισε στις 41,22 μονάδες στις 8 Ιουλίου του ίδιου έτους. ^ ΟαΙΒι-αιώ, σελ. 160 (2000). Το με) άλο Κραχ του 1929. Αθήνα: Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Αιβάνη και ΣΙΑ Ε.Ε

Όλη αυη') η καταστροφική πορεία είχε σαν αποτέλεσμα ο «Οοιν ^οη^5» να έχει μια πτώση 89% από την κορυφή του πριν την «Μαύρη Πέμπτη» του 1929 (24 Οκτωβρίου). Αυτό ήταν το χαμηλότερο σημείο του χρηματιστηρίου που είχε καταγραφεί από τον 19ο αιώνα. 1.3. Οικονομικά στοιχεία που οδήγησαν στο "κραχ Το μεγάλο κραχ ήταν επακόλουθο μιας κερδοσκοτακής έκρηξης που εφαρμοζόταν στα τέλη της δεκαετίας του 1920, η οποία ώθησε εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανούς να επενδύσουν στο χρηματιστήριο. Ένας μεγάλος αριθμός πολιτών δανειζόταν χρήματα για να αγοράσει περισσότερες μετοχές. Όταν έφτασε ο Αύγουστος του 1929, οι μεσίτες συνήθιζαν να δανείζουν σε μικρούς επενδυτές παραπάνω από τα 2/3 της ονομαστικής αξίας των μετοχών που αυτοί είχαν αγοράσει. Πάνω από 8.500.000.000$ είχαν διατεθεί στο δανεισμό, περισσότερα από ολόκληρο το απόθεμα της τρέχουσας νομισματικής κυκλοφορίας των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Η άνοδος των τιμών των μετοχών ενθάρρυνε περισσότερους ανθρώπους να επενδύσουν, ο κόσμος ττίστευε ότι οι τιμές των μετοχών θα ανέβαιναν ακόμα περισσότερο. Έτσι η κερδοσκοπία ανέβασε ακόμα περισσότερο τις τιμές και δημιούργησε μια οικονομική φούσκα «εοοηοιηΐο όυύύΐε». Ό δείκτης «Ρ/Ε 13 (ρτίοε ίο ε&τηίημε) τ&ίΐο ο ί δ&ρ Οοιτιροδίίε δίοοεδ», ήταν 32,6 μονάδες το Σεπτέμβρη του 1929. Πολύ παραπάνω δηλαδή από μετρήσεις των προηγούμενων χρόνων. Πολλοί οικονομολόγοι διατύπωσαν τις ανησυχίες τους για αυτά που συνέβαιναν στο χρηματιστήριο. Το δράμα άρχισε την Πέμπτη 24 Όκτωβρίου, όπου άρχισαν να πέφτουν οι τιμές των μετοχών και άρχισε ο πανικός των πωλήσεων στο χρηματιστήριο τΐίς Νέας Υόρκης. Σε μία και μόνο μέρα πουλήθηκαν 19.900.000 μετοχές, καθώς οι επενδυτές προσπαθούσαν να αποφύγουν την καταστροφή. Παρόμοιες σκηνές συνέβησαν και τις επόμενες ημέρες, τη Δευτέρα 28 και την Τρίτη 29 Όκτωβρίου, οι οικονομολόγοι αναφέρουν ότι αυτές οι μαζικές πωλήσεις ήταν ο κυρίως παράγοντας που οδήγησαν την οικονομία στην μεγάλη ύφεση που ακολούθησε για τα επόμενα δέκα χρόνια.

1.4. Η αντίδραση της πολιτείας Το 1933 ιδρύθηκε από την «11.8. δεη&ίο> η ετητροπή Ρεοοτα, για να μελετήσει τις αιτίες που προκάλεσαν την πτώση αυτιμ Το Κονγκρέσσο ψήφισε τον νόμο «01&55- δίε& &11» το 1933, όπου καθόριζε τον διαχωρισμό ανάμεσα σε «εοηιπιεγεϊαι 03η1:5», όπου παίρνουν καταθέσεις και κάνουν δάνεια, και σε «ίηνεείιηεηί όαηλδ», όπου αναλαμβάνουν αγορές μετοχών, κυκλοφορούν και διανέμουν μετοχές, ομόλογα και άλλους οικονομικούς τίτλους. Αναφορικά με την έρευνα της ετατροπής «Ρεοοτα» δεν κατέληξε σε κάποια αποδεδειγμένη και κύρια αιτία, αλλά μέσα από την έρευνα που πραγματοποίησε κατάφερε να βρει ποιές τράπεζες έκαναν κατάχρηση των λειτουργιών τους(όπως ο υπερδανεισμός), έτσι ώστε να συμβάλλουν ακόμη περισσότερο στο οικονομικό αδιέξοδο. Μετά λοιπόν την κατάρρευση του 1929 τα χρηματιστήρια σε όλο τον κόσμο καθιέρωσαν την κριτήριο για την προσωρινή αναβολή του εμπορίου σε περιπτώσεις γρήγορων μειώσεων, προσπαθώντας έτσι να εμποδίσουν παρόμοιους πανικούς πωλήσεων όπως αυτοί του 1929. 1.5. Αντίκτυπο στην οικονομία και ερωτήματα Η τεράστια πτώση στο χρηματιστήριο και η οικονομική ύφεση που ακολούθησε ήταν η μεγαλύτερη οικονομική κρίση του εικοστού αιώνα. Ο πανικός εκείνων των ημερών του Οκτωβρίου του 1929, έμεινε στην ιστορία σαν το σύμβολο της οικονομικής σμίκρυνσης της παγκόσμιας οικονομίας για τα επόμενα δέκα χρόνια. Η πτώση αυτή του χρηματιστηρίου προκάλεσε πανικό και αποπροσανατολισμό σε όλους τους επιχειρηματικούς κλάδους της εποχής. Το φαινόμενο αυτό τώρα έχει γίνει πηγή έντονης ακαδημαϊκής συζήτησης, ιστορικής, πολιτικής και οικονομικής μέχρι τις μέρες μας, απόψεις για την κύρια αιτία μπορεί κανείς να συναντήσει πάρα πολλές. Κάποιοι πίστεψαν ότι η εκμετάλλευση από τις επιχειρήσεις διαχείρισης χαρτοφυλακίου ήταν αυτή που οδήγησε στο ναδίρ την «\ν&11 δίτοοί» το 1929 και στην μεγάλη οικονομική ύφεση που ακολούθησε. Άλλοι πάλι κατηγόρησαν τις εμπορικές 10

τράπεζες για την καταστροφή, επειδή βιάστηκαν να τοποθετήσουν τις καταθέσεις τους στο ρίσκο του χρηματιστηρίου. Ο οικονομικός ιστορικός «Οτ&τίοε Κίηά1οόθΓ σγ» υποστήριζε ότι στο χάος του Οκτωβρίου του 1929 δεν υττήρχε κανένας δανειστής της τελευταίας στιγμής που να βοήθησε πραγματικά (αν και αυτός ο θεσμός υπήρχε από το 1911 ήταν η Ροάετεί Κεκετνε ΒαηΡ οίνεχν ΥοτΡ). Μια τέτοια βοήθεια κατά τον ίδιο θα ήταν το κλειδί για να σταματήσει η πτώση των επιχειρήσεων, που ακολουθεί μετά από μια κρίση. Η οικονομική πτώση του 1929 ήταν το ξεκίνημα για μια περίοδο με πάρα πολύ κακές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες για τις Ηνωμένες Πολιτείες και για άλλες χώρες. Ένα πολύ σημαντικό ερώτημα είναι, ήταν το κράχ του 1929 που στην ουσία προκάλεσε την ύφεση; Ή απλά συμττίπτει με το ξέσπασμα της τηστωτικά εμττνευσμένης οικονομικής φούσκας; Η πτώση στις τιμές των μετοχών προκάλεσε χρεοκοττίες τραπεζών και διάφορες μακροοικονομικές δυσκολίες περιλαμβάνοντας κλεισίματα ετηχειρήσεων, απολύσεις εργαζομένων και άλλα οικονομικά μέτρα καταστολής. Η επακόλουθη αύξηση της μαζικής ανεργίας και η ύφεση στην παραγωγή, θεωρούνται άμεσα αποτελέσματα της κατάρρευσης αν και δεν είναι το μόνο γεγονός που συνέβαλλε στην ύφεση. Αναμφίβολα όμως το κράχ ήταν εκείνο το σημείο χρονικά που άρχισε η πτώση στην οικονομία και εγκαινίασε την μεγάλη ύφεση. Πάντως άσχετα με τις διαφορετικές απόψεις όλοι οι ακαδημαϊκοί συμφωνούν για ένα πράγμα ότι, η πτώχευση εξαφάνισε δισεκατομμύρια δολαρίων πλούτου σε μία μέρα. Αυτή η αποτυχία ξεκίνησε μια παγκόσμια απόσυρση στα αποθέματα χρυσού των Ηνωμένων Πολιτειών, δηλαδή στο δολάριο (νομισματικός κανόνας) και έτσι ανάγκασε την «Ρεάετ&Ι Κοδστνο Βαπίτ ο ΐ Νοχν ΥοτΡ» να αυξήσει τα ετητόκια μέσα στην οικονομική ύφεση^. Εττίσης μετά την κατάρρευση του 1929 εφαρμοζόταν ένας κανονισμός που ονομαζόταν «υρίϊοε ηι1ο> (εντολές οι οποίες αφορούν ανοικτές πωλήσεις μετοχών, που είναι εισηγμένες στο Χρηματιστήριο, πρέπει να εισάγονται σε τιμή υψηλότερη από την τιμή της τελευταίας πράξης που έχει καταρτισθεί στο Χρηματιστήριο αυτό), αυτός ο ^ ΟαΙύι-αίίΙι, Ρ. (2000). Το μεγάλο Κρο.χ του 1929. Αθήνα: Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Αιβάνη και ΣΙΑ Ε.Ε σελ.164 11

κανονισμός επέτρετιε το «δΐιοτί 8θ11ίη» (η δυνατότητα πώλησης μετοχών που δεν βρίσκονται στην κατοχή ενός επενδυτή, αλλά τις έχει δανειστεί από μια δεξαμενή τίτλων, με στόχο την καταγραφή υπεραξίας από την επαναγορά τους σε χαμηλότερες τιμές), όταν η τελευταία τιμή της μετοχής στο χρηματιστήριο ήταν ένας θετικός αριθμός. Αυτός ο κανονισμός εφαρμόστηκε για να εμποδίσει τους «δΐιοτί δείίοτδ» να οδηγήσουν την τιμή της μετοχής προς τα κάτω σε ένα «δεπτ ταη». Ακόμα και η ερμηνεία του φαινόμενου αυτού στην πορεία της οικονομίας και η σημασία του και αυτό από μόνο του αποτέλεσε θέμα συζήτησης. Πολλοί ακαδημαϊκοί είδαν το "κράχ" σαν ένα μέρος της διαδικασίας των θεωριών «όοοιτι αηά όυδί». Σύμφωνα λοιπόν με τους οικονομολόγους, «Ιοδορύ δοιιτιπίροίετ και Νΐοοίαϊ Κοηάταίίείϊ», το κράχ ήταν ένα ιστορικό γεγονός στη συνεζιζόμενη διαδικασία γνωστή σαν οικονομικοί κύκλοι. Έτσι το κράχ είχε σαν αποτέλεσμα να επιταχύνει την ταχύτητα με την οποία ο κύκλος θα προχωρούσε στο επόμενο εττίπεδο. Από την άλλη υπάρχουν και άλλες απόψεις για τα αποτελέσματα μακροχρόνια στην οικονομία που ακολούθησαν μετά τον Οκτώβρη του 1929. Για μια άλλη άποψη μιλάνε στο βιβλίο τους ο «Μίΐΐοη Ρτϊοίΐηι&η και η Αηηα δοιίλν&τίζ» με τίτλο «Α Μοηοίατγ Ηϊδίοτγ ο ί ίΐιο Πηίίοά δί&ίοδ». Μέσα σε αυτό υποστηρίζουν ότι τελικά δεν ήταν η πτώση στον οικονομικό κύκλο, ούτε ο πραστατευτισμός στο εμπόριο αλλά ούτε και το μεγάλο κράχ του 1929 που βύθισε τη χώρα στη βαθιά οικονομική ύφεση που ακολούθησε. Ήταν η πτώση του τραπεζικού συστήματος που συνέβη μεταξύ ττις περιόδου 1930-1933"^. Αάν,λο αναπάντητο ερώτημα είναι, ποιά αποτυχία ήταν μεγαλύτερη και επηρέασε περισσότερο την οικονομία στο μέλλον; Η αποτυχία από την πλευρά των ελεύθερων αγορών, ή η αποτυχία από πλευράς των κυβερνήσεων να βάλουν φραγμό στην εκτεταμένη κατάρρευση των τραπεζών από τους συνεχής πανικούς και της μείωσης της προσφοράς χρημάτων. * ΟαΙΒι-αίΐίι, X (2000). Το μεγάλο Κραχ του 1929. Αθήνα: Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Αιβάνη και Σ1Α Ε.Ε σελ. 165 12

1.6. Επακόλουθο Η δεκαετία που προηγήθηκε πριν το κατάρρευση του χρηματιστηρίου ήταν γενικά μια εποχή ευημερίας για τις επτχειρήσεις και ευμάρειας. Τα κέρδη των επιχειρήσεων το 1929 ήταν τριπλάσια από ότι το 1920, αλλά οι επιχειρηματικές επενδύσεις ήταν περιορισμένες διότι η ζήτηση δεν αυξανόταν όσο η προσφορά. Ετάσης η απασχόληση και οι αμοιβές της εργασίας δεν αυξάνονταν τη δεκαετία του 1920. Εκείνη λοιπόν την εποχή το παραγόμενο προϊόν, οι πωλήσεις αλλά και οι τιμές βρισκόταν σε πολύ υψηλά ετήπεδα και όλα έδειχναν ότι η οικονομία μπορούσε θεωρητικά να φτάσει σε υψηλότερα επίπεδα από αυτό που ήδη βρισκόταν. Ένα μεγάλο μέρος της αγοράς μετοχών γινόταν με δάνεια, έτσι όταν την Τρίτη 29 Οκτωβρίου το πρωί παρουσιάστηκε ξαφνικά μεγάλη προσφορά μετοχών, οι τιμές τους άρχισαν να κατρακυλούν, προκαλώντας έναν πρωτοφανή πανικό κοντά στα όρια της υστερίας. Όταν τελείωσαν οι συναλλαγές της ημέρας στο χρηματιστήριο, οι τιμές των μετοχών είχαν φτάσει σε πολύ χαμηλά ετιίπεδα, οι επενδυτές είχαν υποστεί τεράστιες ζημιές και πάρα πολλοί είχαν χρεοκοπήσει. Η εμτηστοσύνη στην Αμερικανική οικονομία είχε κλονιστεί σοβαρά. Έτσι ξεκίνησε μια διαδικασία συνεχούς μείο3σης του προϊόντος, της απασχόλησης και του εισοδήματος. Τον Μάρτιο του 1930 υπήρχαν ήδη 4.000.000 άνεργοι στις ΕΙνωμένες Πολιτείες, ενώ το Μάρτιο του 1931 ο αριθμός του είχε αυξηθεί σε 8.000.000. Οι δήμοι των μεγάλων πόλεων χρειάστηκε να μοιράζουν συσσίτιο στους άνεργους και τις οικογένειες τους και να στεγάζουν όσο μπορούν τους άστεγους. Τα εκατομμύρια των ανέργων δεν μπορούσαν πουθενά να βρουν κάποια εργασία. Μεταξύ του 1929 και του 1932 85.000 επτχειρήσεις χρεοκόπησαν, 5000 τράπεζες έκλεισαν, η συνολική αξία των μετοχών έπεσε από 87 σε 19 δισεκατομμύρια δολάρια, η ανεργία έφτασε στα 12.000.000 άτομα, περίπου το 25% του εργατικού δυναμικού και το αγροτικό εισόδημα καθώς και το βιομηχανικό προϊόν μειώθηκαν κατά 50%. Το συνολικό ακαθάριστο εθνικό προϊόν το 1933 είχε πέσει στο 54% περίπου από το επίπεδο του 1929^. ^ ΟαΙία-αίιΗ, 1 (2000). Το μεγάλο Κραχ του 1929. Αθήνα: Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Αιβάνη και ΣΙΑ Ε.Ε σελ.178 13

καν τη διαχείριση μεγάλων χρηματικών ποσών. Γενικά είναι κανόνας ότι όταν μια αισιοδοξία για μια επένδυση παραδείγματος χάρη, διασπείρεται στην αγορά, είναι πολύ τηθανό να ετιηρεάσει ένα μεγάλο κοινό να πραγματοποιήσει αυτή την επένδυση. Εδώ είναι τώρα που οι άνθρωποι οφείλουν να υποδείξουν σκεπτικισμό και να εξετάσουν σε βάθος και όχι να παρασυρθούν. Άλλη πολύ σημαντική παράμετρος που συνέβαλλε στην όλη κατάρρευση ήταν το ανεπαρκώς ελεγχόμενο από το κράτος τραπεζικό σύστημα, πολλές τράπεζες της εποχής διέθεταν το 90% των καταθέσεων τους στο δανεισμό. Έτσι όταν ήρθε η χρεοκοτήα την Μαύρη Τρίτη 29 Οκτωβρίου 1929, οι τράπεζες δεν ήταν δυνατό να εισπράξουν από τους οφειλέτες τα δάνεια και δεν μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στις μαζικές αποσύρσεις χρημάτων των καταθετών. Φέρνοντας στο προσκήνιο την λεγόμενη κρίση εμτηστοσύνης. Επίσης δεν χρησιμοποιήθηκε ο δανειστής της έσχατης λύσης, αυτό τον ρόλο είχε η «Ρεάετ&Ι Κεεετνε ΒαηΕ ο ί Νειν Υ ογγ» ή χρησιμοποιήθηκε ανεπαρκώς, χωρίς έτσι να σώσει την κατάσταση. Καταλυτικό ρόλο στην οικονομική ύφεση έπαιξε η εφαρμογή του νόμου «δπιοοί- Η&λνίεγ ΤαπίΓ», αυτός ο νόμος ανέβασε τις δασμολογίες σε πάνω από 20.000 καταγεγραμμένα εισαγόμενα αγαθά. Σε αντίδραση αυτού του νόμου πολλές χώρες έβαλαν δασμούς στα προϊόντα τοίν Ηνωμένων Πολιτειών, έτσι το ύψος των Αμερικανικών εισαγωγών και εξαγωγών μειώθηκε περισσότερο από το μισό. Έτσι λοιπόν εκεί που η Αμερικανική οικονομία είχε ανάγκη από μια ώθηση στο εμπόριο για να αποκομίσει κέρδη και να ξεπεράσει την κρίση, εφαρμόζεται αυτός ο νόμος στις 17 Ιουνίου 1930 και ουσιαστικά με τις μειώσεις στο εμπόριο που προανέφερα, η Αμερική μπαίνει οριστικά στην μεγάλη ύφεση ΟαΙίπ'αίΐΗ, (1990). Οικονομική ευφορία. Αθήνα: Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη και ΣΙΑ Ε.Ε. σελ.110 15

Κεφάλαιο 2 2. Η διεθνής οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην ελληνική οικονομία. 2.1. Συνοπτική παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων Η ελληνική οικονομία δεν βρέθηκε βεβαίως στο ετήκεντρο της παγκόσμιας κρίσης - ούτε το 1929 ούτε σήμερα. Ωστόσο, και τότε και τώρα αποτέλεσε αντικείμενο της διεθνούς προσοχής λόγω των δημοσιονομικών της προβλημάτων. Το 1929 η Ελλάδα είχε μια οικονομία κυρίως αγροτική, με βασικά εξαγώγιμα προϊόντα τη σταφίδα και τον καττνό, ενώ έφερνε ακόμη το βάρος της ενσωμάτωσης των προσφύγων. Ωστόσο, είχε αρχίσει να μπαίνει σε μια διαδικασία εκσυγχρονισμού, χάρη και στο σχετικά υψηλό εττίπεδο επαγγελματικής ειδίκευσης αλλά και επιχειρηματικότητας που χαρακτήριζε τους πρόσφυγες. Ταυτόχρονα, τη διετία 1927-1928 είχε εφαρμοστεί ένα πρόγραμμα δημοσιονομικής και νομισματικής εξυγίανσης, υπό το άγρυπνο μάτι της Κοινωνίας των Εθνών, που είχε οδηγήσει σε μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτοιν, του πληθωρισμού και της διακύμανσης της συναλλαγματικής ισοτιμίας της δραχμής έναντι της στερλίνας^. Το 1928 ιδρύθηκε - όπως είχε ζητήσει η Κοινωνία των Εθνών - η Τράπεζα της Ελλάδος ως κεντρική-εκδοτική τράπεζα, ενώ η δραχμή επανήλθε στον κανόνα χρυσούσυναλλάγματος, με άο ϊυτο σταθεροποίηση της ισοτιμίας έναντι της στερλίνας κοντά στην ισοτιμία της αγοράς. Η παγκόσμια κρίση γρήγορα οδήγησε σε μείωση της οικονομικής δραστηριότητας, τοιν εξαγωγών και της απασχόλησης, καθώς και σε σημαντικές πιέσεις στο δημόσιο έλλειμμα. Παράλληλα, μεταξύ του 1931 και του 1936 μεταβλήθηκε επανειλημμένα η πολιτική συναλλαγματικι^ς ισοτιμίας, ενώ από τις αρχές του 1932 έως και τις αρχές του 1940 η ελληνική κυβέρνηση αντιμετώπιζε σταθερά το πρόβλημα της Οί δύο παγκόσμιες κρίσεις (του 1929 και η σημερινή), και η ελληνική οικονομία: μερικές κρίσιμες - και χρήσιμες - συγκρίσεις, Γεώργιος Προβόπουλος - 12 Νοεμβρίου 2009 16

εξυπηρέτησης του εξωτερικού δημόσιου χρέους, με διαδοχικές διαπραγματεύσεις με τους δανειστές της χώρας στο Λονδίνο και με την Κοινωνία των Εθνών, προκειμένου να ετητύχει αναστολή της πληρωμής των τόκων. Οι συνέπειες της κρίσης άρχισαν να μετριάζονται από το 1933. Η κρίση ετατάχυνε τις διαδικασίες αναμόρφωσης του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, καθώς ετηβίωσαν οι τηο εύρωστες τράπεζες. Η κρίση του τραπεζικού συστήματος δυνάμωσε τη θέση της Τράπεζας της Ελλάδος ως «τράπεζας των τραπεζών», ενώ επέβαλε τη διαμόρφωση, το 1931, ενός αυστηρού εποπτικού πλαισίου. 2.2. Οικονομικές επιπτώσεις στην Ελλάδα από την κρίση του 1929 Ενάμιση περίπου χρόνο μετά τη σταθεροποίηση της δραχμής ξέσπασε στις Ηνοιμένες Πολιτείες η μεγάλη κρίση του 1929 που έμελλε να έχει και για την οικονομία της Ελλάδας σημαντικές συνέπειες. Με τα παραγωγικά έργα ανολοκλήρωτα (γεγονός που συνεπαγόταν την ανάγκη εισροής ξένου κεφαλαίου) και με την νεοσύστατη Τράπεζα Ελλάδος ανήμπορη προς το παρόν να ελέγξει τη ρευστότητα της ελληνικής οικονομίας, η ελληνική κυβέρνηση είχε ένα σημαντικό πρακτικό εμπόδιο στην προσπάθεια της να προσαρμόσει την ελληνική οικονομία στις νέες ραγδαίες εξελίξεις.^ Παρά την άνετη κοινοβου?υευτική πλειοψηφία και την διακυβέρνηση της χώρας από τον Ε. Βενιζέλο, έπρεπε να αντιμετωπίσει ένα ιδιόμορφο αντίπαλο, τις ίδιες τις οικονομικές αντιλήψεις της. Συνεπής προς την άποψη της συντριπτικής πλειοψηφίας του αστικού χώρου, ότι η Ελλάδα μόνο με την βοήθεια του ξένου κεφαλαίου μπορεί να προοδεύσει οικονομικά, η κυβέρνηση προσπάθησε να διατηρήσει την μετατρεψιμότητα της δραχμής ως ενέχυρο πίστης στους ξένους τηστωτές κάτω από διαρκώς ετηδεινούμενες συνθήκες. * Οι δοο παγκόσμιες κρίσεις (του 1929 και η σημερινή), και η ελληνική οικονομία: μερικές κρίσιμες και χρήσιμες - συγκρίσεις, Γεώργιος Προβόπουλος - 12 Νοεμβρίου 2009 17

2.3. Υπάρχει οικονομική κρίση στην Ελλάδα; Συγκρουόμενες απόψεις (1929-32) Το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στις ΗΠΑ το μαθαίνει η Ελλάδα από τα ειδησεογραφικά πρακτορεία και τον καθημερινό τύπο. Ενάμιση χρόνο περίπου μετά τη σταθεροποίηση που τερμάτισε προσωρινά την νομισματική αναστάτωση του μεσοπολέμου, μεταφέρουν οι εφημερίδες το παράδοξο μήνυμα ότι μια σημαντική οικονομική δύναμη διέρχεται μεγάλες οικονομικές δυσκολίες. Η Ελλάδα έχει αφήσει οριστικά πίσω της τη δυσπραγία και την οικονομική αναστάτωση, ή μήπως υπάρχουν κίνδυνοι μιας υποτροπής. Στην παράγραφο αυτή θα παρακολουθήσουμε τις απόψεις διαφόρων γνωστών οικονομολόγων σχετικά με αυτό το θέμα. Κατά τον I. Χαλκοκονδύλη το σλόγκαν «ο τόπος περνάει οικονομική κρίση» δεν πείθει και αυτό όχι επειδή το ισχυρίζεται η κυβέρνηση παραθέτοντας στατιστικά στοιχεία για την αύξηση της παραγωγής. Ο ίδιος εττικεντρώνει την προσοχή του στην απλή παρατήρηση κοινωνικών φαινομένων, που κατ' αυτόν αποτελεί το κλειδί «των μυστηρίων του δημοσίου βίου». Οι παρατηρήσεις του μόνο οικονομική άνοδο μπορούν να μαρτυρούν αφού αναφέρεται σε έναν πλούσιο τρόπο ζωής των ανθρώπων εκείνη την περίοδο. Όλα αυτά δείχνουν μια ανώμαλη ψυχολογική κατάσταση που παρασύρει την οικονομία πάνω από τις δυνατότητες της, όμως αυτή η κατάσταση δεν περιγράφεται σοιστά με τον όρο «κρίσις». Βέβαια είναι γεγονός ότι ορισμένα επαγγέλματα (τα οποία δεν απαριθμεί) υποφέρουν, αλλά η ύπαρξη κλάδου που δυσπραγεί σε μια συνολικά ευημερούσα οικονομία δεν είναι κατά τον συγγραφέα τίποτε άλλο παρά «κρίσις κοινωνικής χωρητικότητος, κρίσις υπερπληθυσμού». Η κρίση αυτή μπορεί υπό ορισμένες συνθήκες να μεταβληθεί σε οικονομική κρίση, αν το κράτος τιιέζει μέσω της φορολογίας «το ευημερούν όλον και προκαλεί τας ανησυχίας του» και ουσιαστικά το οδηγεί στην απόκρυψη, τον αποθησαυρισμό του χρήματος. Άρα η κρίση στην Ελλάδα δεν είναι οικονομική ούτε ανάγεται στη σφαίρα της παραγωγής. Είναι τεχνητή, κρίση «εκνευρισμού και εταφυλακτικότητος» για την οποία ευθύνεται το κράτος. Η αδιάκοπη παρέμβαση του στην οικονομία διευκολύνει

παραγωγής. Με δυο λόγια δεν αντιτίθεται σε έναν παρεμβατισμό που θα σκόπευε στην εττίτευξη μερικών συγκεκριμένων, κοινωνικά επιθυμητών, στόχων. Ο γερουσιαστής και πρόεδρος του Εμπορικού Επιμελητηρίου Α. Αναστασιάδης συμφωνεί ότι η οικονομική κατάσταση είναι απότοκος της σταθεροποίησης. «Το εμπόριον εστερήθη των μεγάλων κερδών και των εύκολων... ικανοποιήσεων». Τα συνολικά κέρδη του εμπορίου μοιράζονται σε περισσότερους, άρα υπάρχει πτώση των κατά κεφαλή κερδών. Ζητά μεγαλύτερη προθυμία των Τραπεζών στο δανεισμό του εμπορίου, επικαλείται μάλιστα την παράδοση συνεργασίας εμπορίου και τραπεζών στην Ελλάδα. Εί ελάττωση των φόρων είναι επίσης εππβεβλημένη γιατί η τρέχουσα φορολογία οδηγεί το μεγάλο κεφάλαιο στο εξωτερικό. Τέλος ζητά να μην ανοίγουν οι βιομήχανοι πρατήρια διάθεσης των προϊόντων τους, να υπάρξει δηλαδή «διακοπή του συναγωνισμού βιομηχάνων-εμπόρων»^. Τον κύκλο των συνεντεύξεων κλείνει στις 13/12 ο ίδιος ο πρωθυπουργός. Ο Βενιζέλος είναι αισιόδοξος γιατί η πολιτική της κυβέρνησης του στηρίζεται στην με/νέτη των προβλημάτων. «Τίποτε δεν θα κάνουμε χωρίς την βοήθεια της επιστήμης». Ο κόσμος συνήθισε να καλοπερνά και τώρα υποφέρει. Για να βελτιώσει την κατάσταση του, θα πρέπει να δουλεύει ππο πολύ, να περικόψει τις δαπάνες και να αισιοδοξεί. Το εμπόριο και η βιομηχανία επεκτάθηκαν πληθωρικά πριν τη σταθεροποίηση, γεγονός που εππβάλλει κάτω από συνθήκες μιας νομισματικούς πολιτικής μετατρεψιμότητας της δραχμής, την βελτίωση ή και συγχώνευση τους κάτω από την καθοδήγηση των τραπεζών. Όσον αφορά τη δημοσιονομική πολιτικιη παρά το γεγονός ότι η κυβέρνηση του δεν είχε υποσχεθεί μείωση της φορολογίας, υπόσχεται να παραπέμψει το θέμα στο Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο (ΑΟΣ). Τέλος ο εξειδικευμένος επαγγελματισμός και η αστυφιλία θα παταχθούν με την ενίσχυση της γεωργίας μέσω της ΑΤΕ και την αύξηση των διδάκτρων στη μέση εκπαίδευση, ώστε οι νέοι να στραφούν στα πρακτικά επαγγέλματα. Αποτέλεσμα του εξειδικευμένος επαγγελματισμού ήταν ο κορεσμός της αγοράς σε συγκεκριμένα επαγγέλματα γεγονός που οδι^γησε στον μαρασμό αυτών ενώ η ^ Οι δύο παγκόσμιες κρίσεις (του 1929 και η σημερινή), και η ελληνική οικονομία: μερικές κρίσιμες - και χρήσιμες - συγκρίσεις, Γεώργιος Προβόπουλος - 12 Νοεμβρίου 2009 20

αστυφιλία οδήγησε στην συσσώρευση κόσμου στις μεγάλες πόλεις, γεγονός που οδηγεί στην αύξηση της ανεργίας, στην εξαφάνιση ουσιαστικών αλλά και κερδοφόρων επαγγελμάτων, όπως η γεωργία, κτηνοτροφία κτλ. Η εικόνα δηλαδή που μεταδίδει ο Βενιζέλος είναι αυτή ενός αποφασισμένου πολιτικού ο οποίος συνδυάζει παραινέσεις νεοκλασικής προέλευσης (περικοπή ατομικών δαπανών, αύξηση παραγωγικής προσπάθειας) με μια κρατική παρέμβαση για την επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης. Η αντιπαράθεση απόψεων σχετικά με την ύπαρξη ή όχι κρίσης στην ελληνική οικονομία συνεχίστηκε το 1930. 21

Κεφάλαιο 3 3. Η χρηματοοικονομική κρίση του 2008 3.1. Ιστορικό της κρίσης Η τρέχουσα κρίση στις διεθνείς χρηματοτιιστωτικές αγορές ξεκίνησε το 2007 από την μη προβλεφθείσα αδυναμία εκπλήρωσης υποχρεώσεων στην αγορά στεγαστικής ττίστης μειωμένης εξασφάλισης (ειιο-ρτΐηιε ηιοι1 & ε ητατίίοί) των ΗΠΑ και επεκτάθηκε διεθνώς. Τα πρώτα σημάδια της κρίσης είχαν εμφανιστεί στις αυξημένες προβλέψεις αδυναμίας συλλογής χρηματοοικονομικών απαιτήσεων που χαρακτήρισαν τους ισολογισμούς των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων του 2006. Αυτό που τελικά προκάλεσε την αρχική αναστάτωση που εξελίχθηκε σε κρίση ήταν τα εττίμονα προβλήματα στις αγορές τιτλοποιημένων χρηματοοικονομικών απαιτήσεων, οι οποίες αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια για την ικανοποίηση απαιτήσεων υψηλότερης απόδοσης επενδύσεων. Η εττιβεβαίωση των αρνητικών προβλέψεων στην αγορά τιτλοποιημένοιν στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης στις ΗΠΑ κατέστησε διεθνώς σαφές ότι τα σύνθετα αυτά χρηματοτηστωτικά μέσα χαρακτηρίζονταν από περιορισμένη διαφάνεια, αβεβαιότητα στη αποτίμηση, και τελικά σημαντικό κίνδυνο δυνητικής κεφαλαιακής απώλειας (υπάρχει δυνατότητα κινδύνου να συμβεί μεγάλη απώλεια κεφαλαίου). Η αναστάτωση αναπτύχθηκε σε διαδοχικά κύματα, χαρακτηριζόμενα από υψηλή μεταβλητόττ]τα χρηματιστηριακών τιμών. Τον Ιούνιο 2007, δύο συλλογικά κεφάλαια επένδυσης υψηλού κινδύνου (Ιιεάβο ίυηάε) της επενδυτικής τράπεζας Βεατε δίειηε που είχαν υψηλή έκθεση σε τιτλοποιημένα στεγαστικά δάνεια μειωμένης εξασφάλισης κατέρρευσαν, με αποτέλεσμα οι διεθνείς οργανισμοί αξιολόγησης της τηστοληπτικής ικανότητας εταιριών να προχωρήσουν άμεσα σε υποβιβαστική αναθεώρηση της φερεγγυότητας των εκδοτών τους. Τον Ιούλιο 2007, μια εταιρία- όχημα ειδικού σκοπού στις ΗΠΑ ανακοίνωσε υΐ /ηλές κεφαλαιακές απώλειες από την Οι δύο παγκόσμιες κρίσεις (του 1929 και η σημερινή), και η ελληνική οικονομία: μερικές κρίσιμες - και χρήσιμες - συγκρίσεις, Γεώργιος Προβόπουλος - 12 Νοεμβρίου 2009 22

επενδυτική έκθεση σε τιτλοποιημένα στεγαστικά δάνεια μειωμένης εξασφάλισης, αποτυγχάνοντας παράλληλα να λάβει τη απαιτούμενη χρηματοδότηση για την κάλυψη της ανοιχτής της θέσης από την αγορά. Την ίδια περίοδο, στην Ευρώττη η γαλλική τράπεζα ΒΝΡ Ρ&τίόπε ανέστειλε προσωρινά την εξαγορά μεριδίων κεφαλαίων συλλογικής επένδυσης λόγω αδυναμίας αποτίμησης και αξιολόγησης κινδύνου των περιεχόμενων στο χαρτοφυλάκιό της σύνθετων χρηματοτηστωτικών μέσων^'. Παράλληλα, οι τράπεζες στεγαστικής ττίστης Ρτεάάίο Μ&ο αηά Ρπηηίε Μπε των ΗΠΑ ανακοίνωσαν αδυναμία εκπλήρωσης υποχρεώσεων, αναγκάζοντας την κυβέρνηση των ΗΠΑ να προχωρήσει σε χρηματοδοτική παρέμβαση διάσωσής τους. Τέλος, στις ΗΠΑ η επενδυτική τράπεζα ΕεΕίΒ&η ΒΓΟίΡετε οδηγήθηκε σε πτώχευση, η τράπεζα Μεττγ! Εγηείι οδηγήθηκε σε εξαγορά της για την αποφυγή πτώχευσης και η ασφαλιστική εταιρία ΑΙΟ αντιμετώτησε κρίσιμο πρόβλημα ρευστότητας. Έκτοτε, πολλοί χρηματοτηστωτικοί οργανισμοί διεθνώς εμφάνισαν προβλήματα ρευστότητας και έπεται συνέχεια. 3.1.1. Χρηματοοικονομικές αλλαγές Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν τους επενδυτές διεθνώς σε ραγδαία επαναξιολόγηση των πραγματοποιηθέντων επενδύσεων, με αποτέλεσμα την αύξηση της απαιτούμενης απόδοσης και την μείωση της τρέχουσας τιμής τους (βλ. Σχήμα 1). Σε μερικές αγορές σύνθετων χρηματοπιστωτικών μέσων, οι επενδυτές συνειδητοποίησαν ότι δεν είχαν καταλάβει όσα όφειλαν για τη φύση και μέγεθος των αναληφθέντων κινδύνων, με αποτέλεσμα την ταχύτερη πτώση τιμών στις αγορές αυτές και σε μερικές περιπτώσεις την πλήρη ατονία τους, ελλείψει αγοραστών. Οι δύο παγκόσμιες κρίσεις (του 1929 και η σημερινή), και η ελληνική οικονομία: μερικές κρίσιμες - και χρήσιμες-συγκρίσεις, Γεώργιος Προβόπουλος - 12 Νοεμβρίου 2009 23

Γράφημα 1 - Πορεία επιλεγμένων διεθνών χρηματιστηριακών δεικτών ΠΝΠΈΡ 5ΤΛΊΈ5 ----- υδ-08 ΜθτΚθΙ - ΡΗΙΟΕ ΙΝΟΕΧ υδ-οδ ΕίπΗΠοίθΙδ - ΡΡϋΟΕ ΙΝΟΕΧ ------Ρδ-Οδ ΒειηΚδ - ΡΗ10Ε ΙΝΟΕΧ ^ 8 σ> σ> ^ 8 8 8 8 8 8 ^ ^ ίδ ^ <3 3 ^Μ <Ν ίν «Μ Πηγή: ΟΕΟΟ (2008), με βάση στοιχεία από ΤΓοηιεοη Ρίη3ποί&1 / Οαί&εΐΓβ&πι. Η σημαντική πτώση στην απόδοση σύνθετων χρηματοοικονομικών επενδύσεων οδήγησε σε ταχεία αναδιάρθρωση επενδυτικών χαρτοφυλακίων προς τίτλους χαμηλότερου κινδύνου (ί1ϊ 1ιί ίο ηυ&ΐίΐγ) (βλ. Σχήμα 2) και σε αναστροφή προσδοκιών για την πορεία της νομισματικής πολιτικής (υπενθυμίζεται ότι, έχοντας προηγηθεί της κρίσης, οι κεντρικές τράπεζες είχαν προχωρήσει σε αύξηση ονομαστικών ετητοκίων για την αναχαίτιση των εντεινόμενων πληθωριστικών πιέσεων). Η αυξημένη αβεβαιότητα για την πορεία των αγορών οδήγησε σε αυξημένη μεταβλητότητα χρηματιστηριακών τιμών, με τις υπόρρητες τιμές των ΣΜΕ και δικαιωμάτων προαίρεσης να κινούνται σε επίπεδα ανάλογα αυτών που ακολούθησαν την 11.09.2001 (βλ. Σχήμα 3), σε σημαντική μείωση της ρευστότητας και συναλλακτικής δραστηριότητας στις δευτερογενείς αγορές (ακόμη και για τίτλους υψηλής τηστοληπτικής διαβάθμισης) και επέφερε σχεδόν παύση δραστηριότητας στην πρωτογενή αγορά τίτλων. 24

Γ ράφημα 2 Ι :ΠΚΟ ΛΚΗΛ ΕΜυ-Οδ ΜθτΚβΙ- ΡΒΙΟΕ 1ΝΟΕΧ ΕΜίΙ-Οδ Είη& ηοί3ΐ3 - ΡΗΙΟΕ ΙΝΟΕΧ-----ΕΜΙΙ-Οδ ΒβηΚβ - ΡΡΙΙΟΕ 1ΝΟΕΧ Πηγή: ΟΕΟϋ (2008), με βά^^η στοιχεία από ΤΙιοπίδοη Ρίηεηαίε,Ι / ϋ&ί3.5ΐχ6μη. Η αβεβαιότητα επεκτάθηκε και στους οργανισμούς ασφάλισης ομολογιακών εκδόσεων. Η έκθεση των ασφαλιστικών αυτών οργανισμών σε τιτλοποιημένες απαιτήσεις υψηλού κινδύνου απετέλεσε αντικείμενο έντονου προβληματισμού ως αποτέλεσμα της υποτιμητικής αναθεώρησης της φερεγγυότητας ορισμένων εξ αυτών και της ετήπτωσής της στη συνολική αξία των εγγυημένων ομολόγων, δοθέντος ότι η τπστοληπτική διαβάθμιση ενός οργανισμού παροχής εγγυήσεων δεν μπορεί να υπολείπεται αυτής των εγγυώμενων τίτλων. 3.1.2. Η διεθνής επέκταση της κρίσης Η επέκταση της κρίσης διεθνώς ήταν ταχεία. Η αρχική αναταραχή επέδρασε αρνητικά στην αξία των άμεσων και έμμεσων επενδύσεων των χρηματοτηστωτικών Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση: Χαρακτηριστικά, προκλήσεις και προτάσεις πολιτικής, Χαρίλαος Β. Μερτζάνης - Αιεύθονση Μελετών, Πιστοποίησης και Μηχανογράφησης, Επιτροττή Κεφαλαιαγοράς, Αθήνα, Δεκέμβριος 2008 25

οργανισμών σε σύνθετα χρηματοτηστωτικά προϊόντα επηρεάζοντας την χρηματοοικονομική θέση των ιδίων αλλά και των ομίλων που ανήκαν και προκαλώντας εσωτερικές μεταβιβάσεις ρευστότητας. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από τις υποτιμητικές διαβαθμίσεις φερεγγυότητας που ακολούθησαν και την πτώση των χρηματιστηριακών τιμών και συνεπώς της αξίας επενδύσεων των χρηματοπιστωτικών οργανισμών και τελικά την άρση εμπιστοσύνης προς τις αγορές. Γράφημα 3 - Αποδόσεις εναλλακτικών επενδύσεων (% ετήσια μεταβολή, δολάρια ΗΠΑ) Ε α υπίβ ; ίαγιν ΑΜΕίυ Α 05 ΜίΓίίοΙ Γ0Ρ1Χ Ν1ΚΚΟ 225 5 ( 0 0 : ΑνΕΗΑΰΙ ^0\V^0Ν 5 1ΝΙΧΙ5ΤΚ1Α15 ΕΜυ-05 Μ3Γί;βΙ 05-05 Μ3Γί<ΰΙ νν0η1.0 05Μ3Γ^εΙ 5&Ρ5ΰ0 ΟΜΡΟ5)ΤΕ ΕίνΕΛΟΓΝδ ΜΑΗΚΟ5-05 Μ3γ1«:( 00ννί0Ν Ε5 ννΐ15ηίίι 5^3^0 0ΟΜΡΟ5ΙΤ5 ΑΧ 30 ΡΕΚΙ-ΟΚΜΑΝΟΙ; ΡΓ5Ε100 ΝΑ50Αα ΟΜΡΟ5ίΤΐ; Α51Α εχ 3ΑΡΑΝ-05 Μβτίΐθΐ: ΟΗΙΝΑ 05 ΜΑΚΚΕΓ $!Ρ<01Α 05 Μ3γ )( 1 Ργογπ 1-^^η-08^ο 28-Μ3Γ-08 (3ηηυ^1^5 {^} 2007 (1-^^η-07ίο 1-^^η-08) ΒΟΝ05: ^ΡΒΕ^^^ΗΜΑΚΚ 10'ΠΑΚΟ5(3θνΐ.ΙΝΟ Χ ΕΜυ ΒΕΝΟΗΐνίΑΗΚ 10 ΥΈ. 05 δ Ο ν ί. 1Ν0ΕΧ 05 ΒΕΝΟΗΜΑ ΚΚ 10 ΥΕΑΚ 05 β Ο Υ ί. 1Ν0ΕΧ ^ΡΜ είνίβί (3ί ΐΒΑΕΜ1ΙΧ)Ι_. ΕΑ5Τ ^ΡΜ ΕΜΒΙ ΟίΟΒΑΕΑ^Α ]ΡΜ1ΙΜΒΙ 0.Ο13ΑΙΑΡΒΙΟΑ ^ΡΜ ΕΜΒ1 2ΕΟΒΑΕ0ΟΜΡΟ5ίΠ: ^Ρ!V1 ΕΜΒΙ (άιοβαίίαίιναμεηίοα ΟΤΗΚ: ΕποηοΓηίϊΐ Οοίτιτηοίΐίϊγ ΙπεΙ^ΑΐΙ {$) 5&Ρ <350 Οοπνηο<3ί1ν 5ροΙ 05/ΙΚ ΜΟΓ^ ΗΕΟβΕ ΡϋΝΟ 03ΓΓΥ ΐΓ3<1ε ΙγκΙοχ Υοη 050 ( ) Πητη: ΟΕΟΟ (2008), με βάση στοιχεία από ΤΙιοπίδοη Ρίη&ηοίεΙ / ϋ&ΐ&δίγβειη. Η κρίση ήταν κυρίως το αποτέλεσμα της υποτίμησης κινδύνου στις αγορές τιτλοποιημένων χρηματοπιστωτικών προϊόντων. Επιθετικές πολιτικές χορήγησης δανείων, συμμορφούμενοι αξιολογητές πιστοληπτικής ικανότητας, και αυτάρεσκοι δανειολήπτες πολλαπλασιάστηκαν και συνέβαλλαν στην τροφοδότηση της αύξησης τιμών των ακινήτων. Προκειμένου να διευρύνουν τα κέρδη τους εκμεταλλευόμενοι τα κίνητρα αγοράς (απορυθμισμένες συναλλαγές, χαμηλό κόστος δανεισμού, κυνήγι υψηλών αποδόσεων, υψηλές εγγυήσεις και ασφάλειες έναντι αποτυχίας,) οι χορηγοί στεγαστικών δανείων - οι οποίοι σχεδίαζαν να πωλήσουν τα ενυπόθηκα δάνεια σε 26

οργανισμούς τιτλοποίησης και διάθεσή τους υπό μορφή νέων επενδυτικών τίτλων σε περισσότερες κατηγορίες ανυποψίαστων επενδυτών, επιτυγχάνοντας τη μεταφορά των υποκείμενων απαιτήσεων εκτός ισολογισμού τους και συνεπώς εκτός εποπτικών κεφαλαιακών υποχρεώσεων, με απώτερο στόχο την περαιτέρω ενίσχυση της πιστωτικής τους επέκτασης - σταμάτησαν να ανησυχούν για την επιστροφή των δανείων αυτών. Καθοδηγούμενοι από τον κερδοσκοτηκό παροξυσμό και τον εντεινόμενο ανταγωνισμό, κατά κανόνα προέβαιναν σε επιπόλαιες μόνο προσπάθειες αξιολόγησης της ικανότητας των δανειοληπτών να αποπληρώσουν τα δάνειά τους. Τα υποθηκευμένα δάνεια συσκευάστηκαν σε επενδυτικούς τίτλους και μεταπωλήθηκαν με υπερσύγχρονους αλλά απόκρυφους τρόπους σε επενδυτές σε ολόκληρο τον κόσμο. Στη διαδικασία συνέβαλλε η κερδοσκοπική εμφάνιση νέων εταιριών-επενδυτών, οι οποίες προχώρησαν σε κερδοσκοπική αύξηση της δανειακής τους επιβάρυνσης για την έκδοση βραχυχρόνιων τίτλων χαμηλού κόστους χρηματοδότησης από τα έσοδα της πώλησης των οποίο^ν επένδυαν στην αγορά μακροχρόνιων τιτλοποιημένων προϊόντων υψηλότερης απόδοσης αλλά χαμηλότερης ρευστότητας και διαφάνειας'^. Η κρίση προήλθε αφενός από την συνεχιζόμενη πώληση τιτλοποιημένων προϊόντων μειούμενης εξασφάλισης και αφετέρου από την αδυναμία λήψης νέων τηστώσεων για την αναχρηματοδότηση της εκδοτικής δραστηριότητας με αποτέλεσμα τελικά την παύση, λόγω της αυξανόμενης αναντιστοιχίας μεταξύ του χρόνου ληκτότητας χρηματοοικονομικών απαιτήσεων και υποχρεώσεων και της συρρικνούμενης ρευστότητας, του κύκλου αναχρηματοδότησης και επανεπένδυσης και την αδυναμία των εταιριών αυτών να αποπληρώσουν τις οφειλόμενες βραχυχρόνιες υποχρεώσεις τους αλλά και να διαθέσουν περαιτέρω τις τιτλοποιημένες μακροπρόθεσμες επενδύσεις τους, ελλείψει αγοραστών. Η κρίση επιταχύνθηκε από την δυνατότητα των εταιριών-οχημάτων να εππστρέφουν τμήμα του απώλητου παστωτικού κινδύνου στους τιτλοποιούντες χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς στο πλαίσιο ενεργοποίησης πιστωτικών διευκολύνσεων που είχαν συμβατικά εξασφαλίσει με αυτούς, προκειμένου να εππστρέφουν μετρητά στους επενδυτές που αγόραζαν τα δομημένα προϊόντα τους σε δύσκολες περιόδους. Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση: Χαρακτηριστικά, προκλήσεις και προτάσεις πολιτικής, Χαρίλαος Β. Μερτζάνης - /ίιεόθυνσι'ΐ Μελετών, Πιστοποίησης και Μηχανογράφησης, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, Αθήνα, Δεκέμβριος 2008 27

3.1.3. Τα πρώτα σημάδια και οι προειδοποιήσεις που δεν εισακούσθηκαν Πριν το ξέσπασμα της κρίσης, ειδικές αναφορές αναλυτών έδιναν ήδη από το 2007 περιοδικές προειδοποιήσεις για τον κίνδυνο στην αγορά στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης, οι οποίες επεσήμαναν το γεγονός ότι στην ανταγωνιστική αυτή αγορά, οι χορηγοί πιστώσεων ασκούσαν έντονες διαφημιστικές καμπάνιες χορήγησης πιστώσεων για αγορά κατοικίας με μειούμενες εξασφαλίσεις. Εν τούτοις, τη περίοδο εκείνη οι θεωρήσεις για τυχόν κατάρρευση του συστήματος εστιαζόταν στον περιορισμό του κινδύνου μόνο εντός του κλάδου ακίνητης περιουσίας και ειδικότερα στην αγορά στεγαστικής ττίστης, χωρίς επέκτασή του στην λοιπή οικονομία. Το ενδεχόμεΐό επέκτασης της κρίσης έγινε αντιληπτό όταν, με το ξέσπασμά της τον Αύγουστο 2007, διαττιστώθηκε ότι οι γεωγραφικά διασπαρμένοι και επιχειρηματικά διαφοροποιημένοι χρηματοτηστωτικοί οργανισμοί επηρεάζονταν αρνητικά από την έκθεση τους στην αγορά τιτλοποιημενών στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης τιον ΗΠΑ'^. Το πάγωμα των κεφαλαιαγορών που ακολούθησε το ξέσπασμα της κρίσης οδήγησε τα χρηματοπιστωτικά συστήματα διεθνώς σε αναστάτωση. Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που είχαν επαλέξει επιχειρηματικές πολιτικές δημιουργίας και διάθεσης τιτλοποιημένων απαιτήσεων δανείων διαπίστωσαν την αδυναμία πώλησής τους. Οι εταιρίες-οχήματα δομημένων επενδύσεων βρέθηκαν αντιμέτωπες με εκτεταμένη αποχή επενδυτών και συνάντίίσαν υψηλή δυσκολία σύναψης νέοιν δανείων αναχρηματοδότησης της δραστηριότητάς τους. Το μέγεθος του προβλήματος ήταν ανάλογο του επενδυτικού ανοίγματος σε σύνθετα χρηματοπιστωτικά μέσα υψηλού κινδύνου. Η πλέον ενδεικτική περίπτωση στην Ευρώπη ήταν η τράπεζα Νοτίΐιοπι ΚοοΕ, η οποία ως συνέπεια της έκθεσής της σε υψηλό κίνδυνο αντιμετώπισε αυξανόμενη αδυναμία μεσο-μακροχρόνιου δανεισμού, που την οδήγησε σε αδυναμία εκπλήρωσης υποχρεώσεων και τελικά σε κρατική παρέμβαση διάσωσής της. 14 Οικονομία & Αγορές Τόμος 111 - Τεύχος 8 - Εητοόαηΐζ - Σετπέμβριος 2008 28

Αντιμέτωπα με την αναγκαιότητα ίδιας αναχρηματοδότιισης των εταιριώνοχημάτων ειδικού σκοπού, τα χρηματοτηστωτικά ιδρύματα οδηγήθηκαν σε διακράτηση ρευστότητας έναντι κινδύνου μελλοντικών οχλήσεων κάλυψης μη εξυπηρετούμενων χρηματοοικονομικών υποχρεώσεων και διογκούμενου φόβου απόσυρσης καταθέσεων. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε απροθυμία χορήγησης ρευστότητας σε άλλα ιδρύματα πέραν ενός πολύ βραχυχρόνιου ορίζοντα, προκαλώντας ασφυξία στην διατραπεζική αγορά χρήματος και επομένως στη δυνατότητα αναχρηματοδότησης άμεσων υποχρεώσεων χρηματοτηστωτικών ιδρυμάτων, με αποτέλεσμα την αύξηση της απόκ}ασης (δργοαά) μεταξύ των επιτοκίων δανεισμού της διατραπεζικής αγοράς στην ευρωζώνη και τις ΗΠΑ (βλ. Σχήμα 4) και τελικά τον εξαναγκασμό των κεντρικών τραπεζών σε άμεση παρέμβαση ενίσχυσης της ρευστότητας στις αγορές'^. Η παρέμβαση περιέλαβε τα παραδοσιακά μέτρα άσκησης πολιτικής αλλά και νέα μέτρα, όπως η άμεση αγορά 'τοξικών' προϊόντων, η επέκταση του εύρους των αποδεκτών ως εγγύηση χρηματοτηστωτικών μέσων, και η επέκταση των συμβάσεων ανταλλαγής (ετναρε) κεφαλαίων μεταξύ κεντρικών τραπεζών. Ωστόσο, παρά την παρέμβαση αυτή, η αυξημένη ζήτηση ρευστότητας στη διατραπεζική αγορά οδήγησε σε μεγάλη αύξηση του κόστους χρήματος (πάνοι από τους στόχους τιις νομισματικής πολιτικής). Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση: Χαρακτηριστικά, προκλήσεις και προτάσεις πολιτικής, Χαρίλαος Β. Μερτζάνης - Αιεύθυνση Μελετών, Πιστοποίησης και Μηχανογράφησης, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, Αθήνα, Δεκέμβριος 2008 29

υνιτηο 5ΤΛΤΗ5 (Γείΐ Iίιη<1 >ΐΗΓίοί αηιΐ ΊΈϋ ^ριοίκΐΐ Γράφημα 4 - Αποκλίσεις αποτιμώμενου κινδύνου Ι Ιδ Ρ θ ϋ ίυηοΐδ ίαγ9 θι - Τ Ε Ο 3 ργθ3(^ Νοίο; ΤΕΟ είναι η διαφορά μεταξύ του επιτοκίου του Τ-ΒίΙΙ και τοτι ΕΙΒΟΚ ΕΙΙΚΟ ΑΚΕΛ ΛΝΡ ΕΜΕΚϋΙΝΟ ΜΑΚΚΗΤ5 (Ρυηιΐ 8ρτείΐι1. ' ν;;. άείίΐυΐΐ ΐ'&ίε.->ί Ηί9ίι γίθιά - 113 ( Μ ι ) Ηί9ΐι γίθιρ - Ευ ιο ρ β (ϋρμ )» Ε Μ Β ΐ 9ΐοΐ0Η ΐ(ϋ Ρ Μ ) ΟβίβυΙί Γ3ίθ (0Γ80331 (Γ.Ιΐ.δ.) ΘΙθΐ33ΐ 0ΐΘί3υΙ1 Γ3ΐθ, 3ΐΙ 8ρβΟ 9Γ3<:Ιβ (Γ.ίΐ.δ.) 12 10 Πηγή: ΟΕΟΟ (2008), με βάση στοιχεία από ΤΙιοπίΒοη Ρίηουοί&Ι / Ο&ΐ&εΐΓβ&πι. 3 0

Η εξέλιξη τΐίς κρίσης οδήγησε σε αναθεώρηση αποτιμήσεων με εκτιμήσεις συνολικι'ις κεφαλαιακής ζημίας άνω του 1 τρισεκ. δολαρίων ΗΠΑ, ίσως και περισσότερο (βλ. Πίνακα 1). Αν και οι εκτιμώμενες ζημίες φαίνονται σχετικά διαχειρίσιμες αναλογικά προς το συνολικό μέγεθος του χρηματοτηστωτικού τομέα στην παγκόσμια οικονομία, ο ειδικός ρόλος των χρηματοτηστωτικών ιδρυμάτων και η συγκέχαρωση ζημιών σε αυτά καθιστούν την κατάσταση του χρηματοπαστωτικού συστήματος ιδιαίτερα κρίσιμη*^. Πίνακας 1 -Εκτιμήσεις ζημιών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων (% μεταβ. κεφαλαιοποίησης μεγαλύτερων τραπεζών, δισεκ. υδϋ) 2008:04 2008:01 2007 2006 2005 ϋηίίβιΐ δΐ&(β5? -102.5-359.4 188.0-20.2 ΠηίΙβά Κίη άοιη? -51.7-108.4 130.5-17.5 8\\'ίΙΖ6Γΐ3ηά 7-44.7-44.5 55.7 22.1 Ιώ ΐγ 7-38.7 76.5 63.2 47.4 Ιαρ&η 7-34.6-112.2-49.6 204.6 Ρτωιοβ 7-27.0-31.6 108.6 13.1 Οαηαάίί 7-23.9 12.1 31.2 37.0 ΟβΓπΐ3ηγ 7-11.3-3.6 34.3 14.8 δννεάεη 7-2.7-4.3 26.7 0.7 ΝβΙάβΓί&ηάδ 7-0.0 0.5 0.5 0.1 ΒεΙοίυπι 7 0.7 5.5 54.0 20.0 Ο10 ΙοΙπΙ 7-336.5-569.5 643.0 322.1 ΟΙούαΙ 7-691.7-132.3 1,227.0 525.3 Πηγή: 0 Ε 0 (2008), με βάση στοιχεία από ΤΗοιτίδοη Είη&ηοί&Ι / Οθώδίτεαιτι. Η ανάγκη ανακεφαλαιοποίησης των προβληματικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων ικανοποιήθηκε αρχικά σε κάποιον βαθμό από τις επενδύσεις των κρατικών επενδυτικών κεφαλαίων αναδυομένων αγορών (8\νΡ5), τα οποία προχώρησαν υπό τις μη ευνοϊκές αυτές συνθήκες σε αγορά σημαντικού αριθμού μετοχών προβληματικών ιδρυμάτοιν, ειδικά στις ΗΠΑ (βλ. τιίνακα 2). Βεβαίως, αν και οι τοποθετήσεις αυτές εκτιμώνται ως μακροπρόθεσμες στρατηγικές επενδύσεις με στόχο την πραγματοποίηση υψηλών αποδόσεων όταν οι συνθήκες των αγορών βελτιωθούν, ο κίνδυνος ρευστοποίησης των επενδύσεων αυτών παραμένει, εξαρτώμενος από την έκταση της Οικονομία & Αγορές - Τόμος III - Τεύχος 8 - ΕιιεοΒαπΙς - Σετπέμβριος 2008 31

απαιτούμενης προσαρμογής του χρηματοπιστωτικού τομέα στις ΗΠΑ και την πορεία των εσόδων από την πώληση ενέργειας που κυρίως τροφοδοτούν τα κεφάλαια αυτά, τροφοδοτώντας νέο κύκλο αβεβαιότητας. Πίνακας 2 - Σημαντικές συγχωνεύσεις και εξαγορές που εμπλέκουν 8\νΡδ (15 μεγαλύτερες συναλλαγές, Ιαν. 1986-03(6 03(6 ΑοςυίΓΟΓ 2ηπουηο ΐ θίίθοίϊνβ Φεβρ. 2008) Τ3Γ9 1 Τ3Γ9ΘΙ 3θο1οΓΛπ9υ8ΐΓγ νβΐυθ ο1 {υ30 ηιμι.) ΡΟΓ ΟΘΠΐ 3οςυίπβά Τ3Γ9 Γ5 δ1ΐ0γθ ργίο ο1ΐ3η9β^^ 2008 (ϋ3η-(ί3ΐβ) 15-ϋ3η-08 - α ία 0ϋΪ9Γθϋρ Ιηο Ρΐη3Πθϊ&] 6,880-22.7% 15-ϋ3Π-0δ - ΚΙΑ ΜβΓπΙΙ ίχηοη &Οο Ιηο Ριηβηοΐδΐ 2,000 - -2 4.7% 2007: 24-0ΘΟ-07 - ΤθΠΊ35θΚ ΗοΙο)ίη95(Ρΐθ)ϋό ΜβΓπΙΙ ίγηοη &Οο Ιηο Ρϊπ3ηοΪ3ΐ 4,400 - -25.9 % 19-055-07 - ΟΗίη Ιπνθ5ΐΓτΐθη1 Οοφ Μογ93Π 3ΐ3πΙθν Ριη^οΐ ] 5,000-10.7 % 10-ΟΘΟ-07 05-Μ3γΑ)8 ΘΙΟ υβ5 ΑΘ ΡΐηδηοϊδΙ 9,760 9-10.0% 26-Νον-07 - ΑΙ^υ 0Η3ΐ3! ΙηνΘεΐΓπθπί ΑιγΙΗογΗυ 0ίίΪ9Γουρ Ιηο ΡϊηβηοΐδΙ 7,500-30. 1% 17-Αυ9-07 05-0βο-07 ΟθπίΓΕί Ηυί]ΐη ΙηνβεΙ Οο Ιΐό ΟΙιιπδ Ενθώπ9ΐι1 ΒαηΚ Οο 1_1(ί Ρίη^ηοΐε! 2,637 71-48.4% 17-ϋυ!-07 17^υΙ-07 ΟΙΟ ΒθηΙ Εεΐ^Ιθ Ρΐθ ϋό ννβδιουδ/ 51ιορρΐη9 ΟβηΙθΓ Βθ3ΐ Εδΐ3ΐΘ 612 50-20^υη-07 20-ϋυπΌ7 0ΙΟ ΒθώΙ Εβΐαί ΡΙθ 1.10 ΟΗορΙθΓΐιουδβ ΗοΙϋίπ95 ϋά ΡίπΗηοί&Ι 954 100-31-Μ3Υ-07 31-Αυ9-07 ΟΙΟ Βθ3ΐ Εείπίθ ΡΙθΙΙϋ ΙηΙθΓΟοηΙίηθπίδΙ 0Νίθ39θ ΗοΙθΙδ ηά Ο^δίποδ 450 49-20-Μ3Υ-07 27-Ουη-07 ΟΗίη δΐ3ΐθ Ιηνβείπιβηΐ Οοφ Β!3οΙ<δ1οηβ 3Γθυρ ίρ Ρ1π3ηοΪ3ΐ 3,000 10.48.7% 30-ΑΡΓ-Ό7 30-ΑρΓ-07 010 Πβ3 ΕδΙβΙθ ΡΙθ ΙΜ \νθ3ίίΐθ10 Ρ3ΓΤ3Π3113 Βθ&Ι ΕδΙβΙθ 596 50-13-Μ3Γ-07 16-Μ3Υ-07 ΘίΟ Βθ&! ΕεΙβΙθ Ρίβ ϋό 050'ΜθΙγοΟθπΙγθ ΒθδΙ Εδίπΐβ 821 40-08-Μ3Γ-07 08-Μ3ττ)7 ΟΙΟ Η^ννΚδ Τοννη Οοφ Ββΐ3)Ι ΤΓ3(!Ιθ 862 100-2005 ηά βθγΐίθγ 28-ϋυη-05 08-5θρ-05 Τ&ΓΠ3δθΚ Ηο1^1^η9ε(Ριθ)ϋ^^ 0Ηίπ3 Οοηείαιοίΐοη Β3πΚ Οοφ Ρΐηβηοίθ] 1,400 5-14.0% 27-ΑρΓ-05 27-ΑρΓ-05 310 ΒεδΙ ΕδίαΙθ Ρΐβ ίίά 30 3ΓθδΗ3ΓΠ 81γ6 1 ΒθδΙ ΕδΙβΙθ 525 100-24-Μ&Γ-05 24-Μ3Γ-05 310 Βθ3] Εδΐ3ίθ Ρίβ ϋϋ Β1υβ\ν 1βΓ 5Ηορρίπ9 ΟθπίΓβ Βθ3) Εδΐ3ΐ0 594 17.5 - Πηγή; ΟΕΟΟ (2008), με βάση στοιχεία από ΤΗοιτίδοη Ρίηβηοίίΐΐ / Π3ΐ38μ-ε3ΐτι. 3.1.4. Ο ρόλος τω ίπηάδ Ο ρόλος των συλλογικών επενδυτικών κεφαλαίων υψηλού κινδύνου (Ιιεάβο ίύηάδ) στην πρόκληση της τρέχουσας κρίσης δεν είναι επαρκώς σαφής. Είναι γεγονός ότι η αύξηση ρευστοποιήσεων εττιτάχυνε την κρίση και οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στην υιοθέτηση στρατηγικών αναδιάρθρωσης χαρτοφυλακίων των 1ΐ6(ί ε ήιηάε, ορισμένα όμως εκ των οποίων συνέβαλλαν αργότερα στην διάσωση προβληματικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτοιν. Είναι εττίσης γεγονός ότι οι αποδόσεις των ίΐ6(1 ε ίυηάδ το 2007 ήταν συγκριτικά μέτριες, ενώ το 2008 ήταν αρνητικές. Συνεπώς, ορισμένα 32

1ΐ (1 ο ίαηάβ που ειδικεύονταν σε επενδύσεις επί ταστωτικών τίτλων αντιμετωπίζουν καθαυτά σημαντική κρίση και ίσως κίνδυνο χρεοκοττιας. Εάν ετηπλέον ληφθεί υπόψη ότι κατά τα τελευταία χρόνια τα παραδοσιακά συλ'ταξιοδοτικά και ασφαλιστικά ταμεία έχουν αποτελέσει σημαντικούς επενδυτέςμετόχους των Ινεάμο ήιηάδ, ενδεχόμενη αντίδραση των παραδοσιακών αυτών μετόχων στην κρίση θα επηρεάσει την επενδυτική συμπεριφορά των 1ιεά ε Ιιιηάδ και συνεπώς την περαιτέρω εξέλιξη της κρίσης. 3.2. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κρίσης Η φύση της τρέχουσας χρηματοοικονομικής κρίσης είναι ιδιαίτερα ασυνήθιστη. Εμφανίζεται σε ένα διεθνές χρηματοοικονομικό περιβάλλον χαρακτηριζόμενο από έξι έτη σημαντικής οικονομικής ανάπτυξης και μια δεκαετία αξιοσημείωτης χρηματοοικονομικής σταθερότητας. Δεν είναι ακόμη σαφές εάν οι αναταραχές συνιστούν βαθμιαία απελευθέρωση με σκοπό την αποτελεσματικότερη αποτίμηση των ασφαλίστρων κινδύνου που είχαν υπερβολικά συμτηεστεί, ή σημαίνουν την έλευση μιας περισσότερο αποδιοργανωτικι^ς μακροπρόθεσμης τάσης. Κατά το παρελθόν οι περισσότερες χρηματοτηστωτικές κρίσεις συνδέθηκαν με αδυναμία εκπλήρωσης χρηματοοικονομικών υποχρεώσεων χρηματοτηστωτικών ιδρυμάτων, πανικό απόσυρσης καταθέσεων, και σημαντικές κεφαλαιακές απώλειες στους λογαριασμούς χρηματοοικονομικών απαιτήσεων από χορηγηθείσες ταστώσεις. Στην τρέχουσα κρίση το ποσοστό και μέγεθος των μη εξυπηρετούμενων δανείων στο σύνολο τοιν χορηγηθέντων από τα χρηματοταστωτικά ιδρύματα πιστώσεων είναι σχετικά μικρό. Δηλαδή, η τρέχουσα κρίση δεν είναι το αποτέλεσμια αφερέγγυων τραπεζικών δανείων, χαρακτηρίζοντας την αδυναμία εκπλήρωσης υποχρεώσεων περισσότερο σύμπτωμα και όχι αιτία της. Αντιθέτως, η κρίση έχει προκόψει από την τρόπο που τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα έχουν διαχειριστεί τα επενδυτικά τους χαρτοφυλάκια συνεπεία των κινήτρων ελεύθερης αγοράς, με σημαντικές συνέπειες στην σταθερότητα του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος. Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση: Χαρακτηριστικά, προκλήσεις και προτάσεις πολιτικής, Χαρίλαος Β. Μερτζάνης - Διεύθυνση Μελετών, Πιστοποίησης και Μηχανογράφησης, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, Αθήνα, Δεκέμβριος 2008 33