Προλεγόµενα: ηµήτρης Φραγκάκης Ο ρόλος του τύπου στις ελληνοτουρκικές σχέσεις: Η περίπτωση της κρίσης στα Ίµια Θεόδωρος Παπαδόπουλος
Α.Τ.Ε.Ι. ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΣΊΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΑ ΙΜΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΣ : Κα. ΙΩΑΝΝΑ ΚΩΣΤΑΡΕΛΛΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : ΘΕΟ ΩΡΟΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ ΑΕΜ : 359 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ : ΗΜΗΤΡΗΣ ΦΡΑΓΚΑΚΗΣ
Στους τρεις πιο σηµαντικούς ανθρώπους στην ζωή µου, στην οικογένεια µου
Ευχαριστίες Ένα πολύ µεγάλο µέρος της έρευνας αυτής, το χρωστάω σε ορισµένους ανθρώπους που ο καθένας ξεχωριστά, µε τον δικό του τρόπο µε βοήθησαν σηµαντικά στο να τελειώσει το έργο αυτό. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον άνθρωπο που ποτέ δεν έπαψα να θαυµάζω, έναν άνθρωπο που µε βοήθησε να αποκτήσω µία διαφορετική φιλοσοφία και στάση ζωής, τον Υπουργό Τουρισµού κ. ηµήτρη Αβραµόπουλο. Επίσης, ένα πολύ µεγάλο ευχαριστώ στους πολιτικούς και στους δηµοσιογράφους για την µεγάλη τιµή που µου έκαναν να συµµετάσχουν σε αυτή την ακαδηµαϊκή έρευνα. Έτσι, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πρ. Υφ. Αµύνης, κ. Αποστολάκη για το απόγευµα που µου αφιέρωσε στο σπίτι του καθώς επίσης και για το ότι µου επέτρεψε να έχω πρόσβαση στην προσωπική του βιβλιοθήκη. Στον κ. Κυριάκο Μητσοτάκη χρωστάω πολλά και του είµαι ιδιαίτερα ευγνώµων τόσο για τον χρόνο που µου διέθεσε, όσο και για το αντίγραφο της δικής του διπλωµατικής εργασίας που είχε κάνει για το πανεπιστήµιο του Harvard. Τον Αντιπρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων, κ. Κοσσιώνη για την καλή του διάθεση να µου αφιερώσει πολύ περισσότερο χρόνο από το κανονικό, καθώς και για την ωραία συζήτηση που είχαµε πέρα από το θέµα της συγκεκριµένης έρευνας. Τον Πρόεδρο του Συνασπισµού για την µεγάλη τιµή που µου έκανε. Τον πρ. Υπουργό Εξωτερικών κ. Θόδωρο Πάγκαλο τον ευχαριστώ θερµά που δέχτηκε να µιλήσει για το συγκεκριµένο ζήτηµα, µιας και οι συνεντεύξεις που έχει δώσει γύρω από το θέµα αυτό είναι πολύ λίγες. Τους κυρίους Κιλτίδη και Γιαννέλη για τις πολύ ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις τους, καθώς και τον πρ. Υπουργό Τύπου και ΜΜΕ κ. Πρωτόπαππα που ανταποκρίθηκε αµέσως στο κάλεσµα µου. Την Αδαµαντία Καρυοφύλλη και τον Παναγιώτη Σιάνη τους ευχαριστώ ιδιαίτερα για την σηµαντική τους βοήθεια, όπως και τους κυρίους Ιωαννίδη, ιακογιάννη και Τσιµπίδα για τον χρόνο που µου αφιερώσανε. Ένα πραγµατικά µεγάλο ευχαριστώ για την ιδιαίτερη τιµή που µου κάνανε δυο από τις µεγαλύτερες µορφές της ελληνικής δηµοσιογραφίας, ο κ. Καρτάλης και ο κ. Ευσταθιάδης. Ιδιαίτερα και από βάθος καρδίας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. ηµήτρη Φραγκάκη, Αν. ιευθυντή του Ιδρύµατος «Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης» για την πραγµατικά µεγάλη τιµή που µου έκανε να προλογίσει την έρευνα µου καθώς και για την ευκαιρία που µου έδωσε να τον γνωρίσω και να διαπιστώσω το πόσο ξεχωριστός
άνθρωπος είναι.. Στην κα. Κωσταρέλλα χρωστάω αναµφισβήτητα πολλά και την ευχαριστώ για την άψογη συνεργασία που είχαµε τους τελευταίους δέκα µήνες. Ένα µεγάλο ευχαριστώ στις κυρίες Μαργαρίτα Τόγια και Αθηνά Συναρέλη για την συνεργασία που είχαµε καθώς και για την ευκαιρία που µου έδωσαν να δουλέψω κοντά της. Επίσης, νοιώθω την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωµοσύνη µου σε έναν πραγµατικά δικό µου άνθρωπο, στην κυρία Μάγδα Φώτου για την αµέριστη συµπαράσταση της. Τέλος, ευχαριστώ όλους τους ανθρώπους που ήτανε και συνεχίζουν να είναι κοντά µου, δίχως την δική τους υποµονή και στήριξη πολλά θα ήταν διαφορετικά. Έτσι, ευχαριστώ την οικογένεια µου, την Χάρις, τον Παντελή και δύο πραγµατικούς φίλους που θα είναι για πάντα µέσα στην καρδιά µου, τον Θοδωρή και την ήµητρα. Το αποτέλεσµα εύχοµαι να σας ανταµείψει. Θ. Παπαδόπουλος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Abstract σελ.1 Προλεγόµενα σελ.2 Εισαγωγή σελ.4 Κεφάλαιο 1 Η επίδραση των ΜΜΕ σελ.7 1.1 Η θεωρία της επίδρασης των ΜΜΕ σελ.8 Κεφάλαιο 2 Η κοινή γνώµη σελ.9 2.1 Οι opinion leaders και ο ρόλος τους στην διαµόρφωση της κοινής γνώµης σελ10 2.2 Νέες θεωρητικές προσεγγίσεις σελ.11 2.3 Ο ρόλος των στερεοτύπων σελ.14 2.3.1 Τύπος και στερεότυπα σελ.16 Κεφάλαιο 3 Ο τύπος σελ.18 3.1 Ο τύπος στην Ελλάδα σελ.18 3.1.1 Ο τύπος στην περίοδο της Μεταπολίτευσης σελ.20 3.2 Ο τύπος στην Τουρκία σελ.21 Κεφάλαιο 4 Η κρίση των Ιµίων σελ.24 4.1 Η πολιτική κατάσταση σε Ελλάδα και Τουρκία πριν την κρίση των Ιµίων σελ.24 4.2 Το χρονολόγιο της κρίσης των Ιµίων σελ.25
Κεφάλαιο 5 Παρουσίαση των συνεντεύξεων σελ.30 5.1 Μεθοδολογικές Παρατηρήσεις σελ.30 5.2 ΜΜΕ και εξωτερική πολιτική σελ.33 5.3 Σχέσεις τύπου, ΜΜΕ και εξωτερικής πολιτικής σελ.36 5.4 Ο ρόλος του Τύπου στην χάραξη της εξωτερικής πολιτικής σελ.36 5.4.1 Το πλαίσιο λειτουργίας του τύπου και της εξωτερικής πολιτικής σελ.39 5.5 Σταθερή εξωτερική πολιτική και ο βαθµός επιρροής των Μέσων σελ.40 5.6 Αυτοπεριορισµός και ΜΜΕ σελ.42 5.7 ΜΜΕ : πρωταγωνιστές, παρατηρητές ή καταλύτες ; σελ.45 5.8 Ο ρόλος των ΜΜΕ σε περιόδους κρίσεων σελ.46 5.9 Η λογοκρισία σε περιόδους κρίσεων σελ.48 5.10 ΜΜΕ και κυβερνητικοί αξιωµατούχοι σελ.51 Κεφάλαιο 6 Συµπεράσµατα σελ.54 Βιβλιογραφία σελ.57 Παράρτηµα σελ. 60
Abstract The intention of this inquiry is to study in what way mass media covered the Greek and Turkish relations, studying as an example the crisis of rock islands Imia, which occurred in 1996. In this study we analyze the different theories which concern the influence of mass media on public opinion, press, and stereotypes. Furthermore we try to analyze the relation between mass media and foreign policy and the existent theories between authorities and the mass media. The first part of this inquiry is based on Greek and foreign bibliography while the second one is based on interviews which were given by eminent politicians and journalists. This of course was of great help in the confirmation or not of the suppositions we had at the beginning of this inquiry. The second part was carried out with the method of semi structural interview and we managed to have the views of very important and well known politicians and journalists of Greek society. Among them are: Mr. Theodoros Pangalos the x-minister of Foreign Affairs (who was in charge of this crisis), Mr. Dimitris Apostolakis former vice minister of defense, Mr. Kiriakos Mitsotakis member of the Greek Parliament, Mr. Alavanos the President of the communist party Sinaspismos, Mr. Panagiotis Kosionis the vice president of the Hellenic Parliament, Mr. Panagiotis Sianis from a very well known newspaper ETHNOS, Mr. Kartalis and Mr. Efstatiadis two of the most eminent journalists of Greek press and some other important personalities of Greek society. This inquiry led up to certain conclusions which prove that there is a dependent relation between governmental officials and mass media. The governmental officials use mass media so as to be favoured and highlighted and in return they give them exclusive pieces of information and news. Mass media influence the formation of foreign policy of a country. The more stable is the foreign policy of a country the less influence can mass media have on it. At periods of national crisis there should be imposed limitations about the information that mass media could provide to public because during this period it could easily be ignited a crisis. To sum up we reach the conclusion that everyone who has the public opinion on his side manages to have a good relation with society. 1
Προλεγόµενα Η ελληνική εξωτερική πολιτική από τη µεταπολίτευση έως τις µέρες µας χαρακτηρίζεται µεταξύ άλλων από τον ένθερµο εναγκαλισµό της µε τις διαθέσεις της κοινής γνώµης. Όπως πολύ εύστοχα τοποθέτησε το θέµα και ο καθηγητής Λουκάς Τσούκαλης «η ελληνική εξωτερική πολιτική δεν µπορεί να βρίσκεται πολύ πιο µπροστά από την κοινή γνώµη ή εάν προτιµάτε-να βρίσκεται σε αναντιστοιχία µε την κοινή γνώµη». Πράγµατι αυτό συµβαίνει και ίσως να συνέβαινε πάντοτε, µε διαφορετική ένταση. Ειδικά όµως τα τελευταία χρόνια µε τη ραγδαία εξάπλωση των ηλεκτρονικών ΜΜΕ, έχει µεταβληθεί δραστικά το τοπίο της ενηµέρωσης και συνακόλουθα ο βαθµός επιρροής τους σε όλους τους τοµείς της πολιτικής, κοινωνικής και οικονοµικής ζωής της χώρας µας. Τα Μέσα ως διαµορφωτές της κοινής γνώµης, είναι προφανές ότι παίζουν ρόλο στην διαµόρφωση και της εξωτερικής µας πολιτικής αναπτύσσοντας στο πεδίο αυτό διττή δράση: αφενός διαµορφώνουν εκ των προτέρων την γνώµη των πολιτών για εθνικά θέµατα, πριν ακόµα αυτά έρθουν στην επικαιρότητα και αφετέρου επηρεάζουν την θεώρηση των γεγονότων από τους πολίτες για θέµατα που ήδη έχουν περιέλθει σε γνώση τους. Το κατά πόσον θα πρέπει ή όχι να παίζουν ρόλο και εάν αυτός είναι θετικός ή αρνητικός αποτελεί αντικείµενο συζήτησης και προβληµατισµού. Αυτόν ακριβώς τον προβληµατισµό αναπτύσσει και ο Θεόδωρος Παπαδόπουλος στην εργασία του, έχοντας ως παράδειγµα την στάση των ΜΜΕ στην κρίση των Ιµίων. Η περίπτωση αυτή είναι πράγµατι πολύ χαρακτηριστική του τρόπου µε τον οποίο τα Μέσα ασκούν επιρροή, αλλά δεν είναι και η µοναδική. Αρκεί να θυµηθούµε και άλλες παρεµφερείς περιπτώσεις όπως την ελληνοτουρκική κρίση του 1987, το ζήτηµα της ονοµασίας της ΠΓ Μ, την κρίση των S-300 στην Κύπρο, την υπόθεση σύλληψης του Αµπντουλά Οτσαλάν και άλλες, για να θυµηθούµε τις πιο γνωστές. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, τα ΜΜΕ επέδειξαν ανωριµότητα στην κάλυψη των γεγονότων, ανάλογη όµως µε τους κακούς χειρισµούς των εθνικών υποθέσεων από τις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες. Ο χειρισµός των εθνικών θεµάτων 2
απαιτεί µακρόπνοο στρατηγικό σχεδιασµό και συνέχεια στην άσκηση της πολιτικής. Ελλείψει αυτού, δεν µπορούµε βέβαια να περιµένουµε υπεύθυνη και έγκυρη ενηµέρωση. Ο Παπαδόπουλος άλλωστε τονίζει επανειληµµένως σε ένα από τα συµπεράσµατα της εργασίας του, ότι τα ΜΜΕ µπορούν να επηρεάσουν την εξωτερική πολιτική «ιδίως όταν αυτή δεν είναι σταθερή και δεν κινείται στη βάση ενός µακρόπνοου σχεδιασµού». Μέσα από τις σελίδες του πονήµατός του διαφαίνεται µε ενάργεια η αλληλεξάρτηση µεταξύ των πολιτικών χειρισµών και της κάλυψης των γεγονότων που απορρέουν από αυτούς. Συµπερασµατικά, θα µπορούσαµε να πούµε ότι η µελέτη του Παπαδόπουλου καταλήγει σε πολύ χρήσιµα συµπεράσµατα για την ελληνική εξωτερική πολιτική, φωτίζει το συµβάν των Ιµίων και θέτει αξιόλογα ερωτηµατικά για το παρόν και το µέλλον του Τύπου στη χώρα µας. Θα προσέθετα µάλιστα ότι η εργασία του είναι και εξαιρετικά επίκαιρη καθώς στην Ελλάδα αυτήν την περίοδο έχει ξεκινήσει µια έντονη συζήτηση για την σχέση του Τύπου µε τους πολιτικούς και οικονοµικούς παράγοντες, την -κατά Κωνσταντίνο Μητσοτάκη-«διαπλοκή». Πιστεύω ότι και µεθοδολογικά η εργασία του Θεόδωρου Παπαδόπουλου κινείται προς την σωστή κατεύθυνση, µε την εξαιρετική δοµή της ανάλυσής του, την πλούσια βιβλιογραφία και τις προφορικές συνεντεύξεις που παραθέτει ως πηγές και οι οποίες τον βοηθούν να καταλήξει στα συµπεράσµατά του. Εν κατακλείδι, θεωρώ ότι πρόκειται για έναν νέο επιστήµονα µε βαθιά γνώση του αντικειµένου, όρεξη για δουλειά και µεθοδικότητα και βέβαια, εάν συνεχίσει µε αυτόν τον ρυθµό, µε λαµπρό µέλλον. Αθήνα, 4 Φεβρουαρίου 2005 ηµήτρης Φραγκάκης Ιστορικός Αναπληρωτής Γεν. ιευθυντής Ιδρύµατος «Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης» 3
Εισαγωγή Εννιά χρόνια πέρασαν από τον Ιανουάριο του 1996, όταν η Ελλάδα και η Τουρκία βρέθηκαν, ξαφνικά, να περνούν την µεγαλύτερη κρίση στις σχέσεις τους µετά από αυτή του 1987. Αιτία στάθηκε η αντιδικία για την κατοχή των βραχονησίδων Ίµια. Σε αυτό το βάθος χρόνου πολλά άλλαξαν, τα περισσότερα στην προσέγγιση των σχέσεων µας µε την Τουρκία, χωρίς όµως να λείπουν κατά καιρούς και οι εντάσεις στις σχέσεις των δύο χωρών. Αφορµή για αυτή την εργασία, στάθηκε το γεγονός,ότι τόσα χρόνια µετά, ελάχιστοι είναι αυτοί που έψαξαν να βρουν, το τι πραγµατικά συνέβη εκείνες τις ηµέρες που στιγµάτισαν την νεότερη πολιτική Ιστορία, τόσο της Ελλάδας όσο και της Τουρκίας. Ένας ακόµη λόγος που µας ώθησε στο να ασχοληθούµε µε το συγκεκριµένο θέµα είναι ότι η έρευνα σχετικά µε το συγκεκριµένο περιστατικό είναι ιδιαίτερα περιορισµένη. Ακόµη, αφορµή για την συγγραφή αυτού του πονήµατος, στάθηκε η πρωτοφανής τηλεοπτική και δηµοσιογραφική κάλυψη των γεγονότων που µας άφησαν πολλά σκοτεινά σηµεία και ερωτηµατικά για το ποιος τελικά πρωταγωνιστούσε σε αυτή την κρίση. Έτσι ένα σηµείο που παρουσιάζει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον, είναι το αν τα ΜΜΕ, είναι σε θέση να δηµιουργήσουν σοβαρές κρίσεις. Το αν έχουν την δύναµη να φέρουν δύο χώρες, κοντά στον πόλεµο. Η ελληνοτουρκική διένεξη έχει τις ρίζες της στην οθωµανική αυτοκρατορία και φτάνει µέχρι και σήµερα να διατηρεί και να ενισχύει µια πολιτική διαρκούς καχυποψίας και αµοιβαίας επιφυλακτικότητας από τα δύο συµβαλλόµενα µέρη. Η ελληνοτουρκική σύγκρουση είναι πολυµερής µιας και βάση της δεν είναι µόνο οι διακρατικές αντιθέσεις αλλά οι αντιθέσεις που σχετίζονται µε το πολιτικό και πολιτισµικό background των δύο χωρών. Η παρούσα µελέτη αποπειράται να εξετάσει τον ρόλο του τύπου και γενικότερα των ΜΜΕ στην κάλυψη των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Θα εξετάσουµε το αν τελικά ο τύπος είναι πρωταγωνιστής, συµµέτοχος ή απλός παρατηρητής σε ότι αφορά τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Οι δικές µας ερευνητικές υποθέσεις για αυτή την εργασία είναι τρεις: 4
Υπόθεση 1: υπάρχει µια σχέση αλληλοεκµετάλλευσης ανάµεσα στους κυβερνητικούς αξιωµατούχους και στα ΜΜΕ. Τα ΜΜΕ χρησιµοποιούν τις κυβερνητικές πηγές για να έχουν αποκλειστικές ειδήσεις και οι αξιωµατούχοι τα ΜΜΕ για να έχουν ευνοϊκή µεταχείριση, προβολή, αλλά και να προετοιµάσουν ψυχολογικά την κοινή γνώµη για τις µακροχρόνιες ενέργειες της πολιτικής τους. Υπόθεση 2: ο τύπος και κατ επέκταση τα ΜΜΕ µπορούν να επηρεάσουν την χάραξη της εξωτερικής πολιτικής, ιδίως όταν αυτή δεν είναι σταθερή και δεν κινείται στην βάση ενός µακροχρόνιου σχεδιασµού. Υπόθεση 3: σε περιόδους κρίσεων πρέπει υπάρχει µια µορφή «λογοκρισίας» των ΜΜΕ, και αυτό µε την έννοια ενός νοµοθετικού πλαισίου που να απαγορεύει την µετάδοση πληροφοριών στρατιωτικού χαρακτήρα. Έτσι,συνοπτικά στο πρώτο κεφάλαιο, θα προσπαθήσουµε να εστιάσουµε στον ρόλο και την επίδραση των ΜΜΕ στην σύγχρονη εποχή και θα παρουσιάσουµε τις επικρατούσες θεωρίες για τα µέσα ενηµέρωσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσουµε τις διάφορες θεωρίες για την «κοινή γνώµη», και θα εστιάσουµε στα στερεότυπα και το πώς αυτά λειτουργούν σε σχέση µε την κοινή γνώµη. Στο τρίτο κεφάλαιο, αναφερόµαστε στον ρόλο του τύπου και παρουσιάζουµε ορισµένα χρήσιµα ιστορικά στοιχεία για τον τύπο στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφουµε συνοπτικά την πολιτική κατάσταση σε Ελλάδα και Τουρκία λίγο πριν ξεσπάσει η κρίση και παραθέτουµε όλο το χρονικό της κρίσης του 1996. Το πέµπτο κεφάλαιο, αφορά το καθαρά ερευνητικό κοµµάτι της εργασίας µας. Γίνεται αναφορά στην µεθοδολογία που ακολουθήσαµε.είναι ένα κοµµάτι της συνολικής µας µελέτης, που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, µιας και έχει γίνει µε προσωπικές συνεντεύξεις από πολιτικούς και δηµοσιογράφους, όπου σας παρουσιάζουµε το υλικό που έχουµε συγκεντρώσει από τις συγκεκριµένες συνεντεύξεις. Στο παρόν κεφάλαιο ασχολούµαστε µε τα ΜΜΕ και την εξωτερική πολιτική, τον αυτοπεριορισµό των µέσων ενηµέρωσης σε περιόδους κρίσεων καθώς και για τον ρόλο του τύπου και των ΜΜΕ σε περιόδους έντονων διπλωµατικών ζυµώσεων στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής. Τέλος, το έκτο κεφάλαιο, αφορά στα συµπεράσµατα της έρευνας και στην επιβεβαίωση ή µη των υποθέσεων που θέσαµε αρχικά. Στο κεφάλαιο αυτό, 5
κατατίθενται γενικές παρατηρήσεις και σκέψεις που προέκυψαν από την ερευνητική διαδικασία. Κλείνοντας, υπογραµµίζουµε το γεγονός πως µε την έρευνα αυτή επιχειρούµε µια ψύχραιµη και αντικειµενική κριτική προσέγγιση του ελληνικού και τουρκικού παράγοντα, αλλά και επισηµαίνουµε ότι δεν επιχειρείται καµία ιστορική αναψηλάφηση των γεγονότων µιας και αυτά έχουν πάρει την θέση τους στο παρελθόν και θα επαναπροσδιοριστούν σίγουρα, σε µερικά χρόνια από τους ιστορικούς του µέλλοντος, που πολλά ενδιαφέροντα θα έχουν να µας πουν. 6
Κεφάλαιο 1 Η επίδραση των ΜΜΕ Το καθεστώς της ραδιοτηλεόρασης γίνεται περισσότερο σηµαντικό σε µια σύγχρονη δηµοκρατία από τα ίδια τα άρθρα του Συντάγµατος Georges Duhamel Μετά το τέλος του Β παγκοσµίου πολέµου και µε όσες ανακατατάξεις και αλλαγές έφερε, φάνηκε δειλά, µια νέα δύναµη να κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος και να αποκτά µια ισχύ όλο και αυξανόµενη, µε ραγδαίους ρυθµούς. Η δύναµη αυτή ήταν η πληροφορία (και όλα τα παράγωγα της), µια δύναµη που έµελλε να γίνει τόσο ισχυρή, που µπόρεσε και έπαιξε, αλλά και συνεχίζει να παίζει δοµικό ρόλο στην διαµόρφωση των οικονοµικών, πολιτικών και κοινωνικών πραγµάτων,σε όλο τον κόσµο. Στις µέρες µας η πληροφορία διαδίδεται άµεσα, αυτό βέβαια σε απόλυτο συνδυασµό µε την καλπάζουσα τεχνολογική εξέλιξη. Τα δίκτυα υπολογιστών όπου προσφέρουν πολλές δυνατότητες και πολλές πληροφορίες που πάνε και έρχονται 1, το internet, οι τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι, η διάδοση και η εξάπλωση της κινητής τηλεφωνίας καθώς και όλες οι τεχνολογίες που επιτρέπουν την µετάδοση µιας πληροφορίας σε χρόνο µηδενικό, είναι όλα αυτά τα στοιχεία που συνθέτουν τον χάρτη ενός µεγαλειώδους «επικοινωνιακού ρεαλισµού» που αρχίζει να σηµατοδοτείται από τον 20 ο κιόλας αιώνα. Σίγουρα τίθεται το ερώτηµα για το αν τελικά µπορεί να επηρεάζει τόσο πολύ αυτός ο περίπλοκος (ως προς τη σύσταση του ) επικοινωνιακός µηχανισµός, την εξέλιξη µιας κοινωνίας, τους µετέχοντες σε αυτήν αλλά και τους χαράσσοντες την πολιτική. Η απάντηση είναι αναµφισβήτητα καταφατική. Άραγε πως θα είχαν εξελιχθεί οι κοινωνίες, οι διακρατικές σχέσεις και συναλλαγές, όπως και η χάραξη πολιτικών από τους κυβερνώντες, αν ποτέ σε όλον τον πλανήτη δεν έφταναν οι τηλεοπτικές εικόνες, από την κατάρρευση του τοίχους του Βερολίνου, την εξέγερση της πλατείας Τιέν Αν Μεν του Πεκίνου, την λαϊκή επανάσταση προς το καθεστώς του Τσαουσέσκου στην Ρουµανία, τον πόλεµο του Ιράκ, την επίθεση στους δίδυµους πύργους και πιο πρόσφατα την εισβολή των Τσετσένων σε σχολείο της Ρωσίας; 1 Noam Chomsky (1997), «Η χειραγώγηση των µαζών : Συνεντεύξεις µε τον David Barsamian» Αθήνα : Scripta, σελ 148 7
Αφού δεχτούµε τον παραπάνω συλλογισµό πρέπει να εξετάσουµε ποιο ρόλο διαδραµατίζει η εκάστοτε κοινή γνώµη, πως διαµορφώνεται και αν τελικά έχει την δύναµη να στηρίξει η και να αποτρέψει τους έχοντες την νόµιµη ή και άτυπη εξουσία 2 στο να αναθεωρήσουν την στάση τους στην εφαρµογή ή µη των πολιτικών τους. Βέβαια τα παραπάνω, προϋποθέτουν και την εξέταση του πλαισίου δράσης και σύνθεσης ανάµεσα στα ΜΜΕ και την εξωτερική πολιτική. 1.1 Η θεωρία της επίδρασης των ΜΜΕ Από το 1940 και µετά είχαν διεξαχθεί ενδιαφέρουσες έρευνες για την στάση απέναντι στον πόλεµο και τα φαινόµενα του εθνικισµού 3.Η «bullet theory» ή αλλιώς «stimulus-response theory» που διατυπώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 30 υποστήριζε πως τα περιεχόµενα των ΜΜΕ,εκτοξεύονται από το όπλο σαν σφαίρες και προκαλούν προβλέψιµες αντιδράσεις 4. Λίγα χρόνια µετά και η θεωρία αυτή αµφισβητήθηκε από τους Lazarsfeld, Berelson και Guadet που κατέληξαν στο συµπέρασµα πως υπήρχε υπερτίµηση του ρόλου των ΜΜΕ. Ο Klapper µε την έρευνα που παρουσίασε την δεκαετία του 60 συµφωνούσε µε τα αποτελέσµατα των παραπάνω ερευνητών προσθέτοντας όµως ότι τα ΜΜΕ δεν µεταβάλλουν αλλά ενισχύουν τις συγκεκριµένες απόψεις 5. Η δεκαετία του 70,ερευνητικά είχε ενδιαφέρον µιας και παρουσιάστηκε η προσέγγιση «agenda setting» που υποστηρίζει ότι τα ΜΜΕ επηρεάζουν τον συλλογισµό των ανθρώπων και µηδαµινά την σκέψη τους. Ύστερα από τις διαπιστώσεις αυτές, το 1989 η ερευνήτρια της κοινής γνώµης Elisabeth Noelle-Neumann επαναπροσδιορίζει την θεωρία της επίδρασης αναφέροντας πως οι απόψεις που κυριαρχούν ή επιβάλλονται, επηρεάζονται από τα ΜΜΕ και µάλιστα τόσο πιο πολύ όσο µεγαλύτερη είναι και η εµβέλεια τους 6. Η τελευταία βέβαια προσέγγιση είναι και αυτή που απ ότι φαίνεται κερδίζει έδαφος στην επιστήµη της επικοινωνίας. 2 Με τον όρο αυτό αναφερόµαστε στα ΜΜΕ. 3 R Suagner, J.F Brown, F. Gundlach & R.K. White (1942), Fury of public opinion on the presentation of the war, journal of psychology, 16 pages: 109-113 4 Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης (2001), «Η Ελληνο-Τουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο εως τα Ίµια τους S300 και το Ελσίνκι 1955-2000, Η οπτική του τύπου». Αθήνα: Ι. Σιδέρης, σελ.31 5 Y.T Klapper,(1960) The effects of Mass communication, New York : 1960, page:249 6 E. Noelle- Neumann, Kumulation, Konsonanz und Ờffentlichkeitseffekt. Ein neuer Ansatz zur Wirkungsforschung. Page 51 8
Κεφάλαιο 2 Η κοινή γνώµη Never mind telling your children where babies come from; instead give them news they can use like where public opinion comes from. William Safire, The New York Times Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες και ορισµοί για το τι ακριβώς είναι η κοινή γνώµη. Ο όρος αυτός εµφανίζεται από την αρχαιότητα όταν σε ένα γράµµα του Κικέρωνα προς τον Αττικό, εµφανίζεται η λατινική φράση «publicam opinionem». Σύµφωνα µε τον Ε. Lamp, ακόµη και στην Παλαιά διαθήκη υπάρχουν κείµενα τα οποία αναφέρονται στην κοινή γνώµη. Αλλά και στην µετέπειτα πορεία τον συγκεκριµένο όρο, επικαλούνται πολύ λόγιοι και συγγραφείς. Ένας Ισπανός επίσκοπος τον 4 ο αιώνα µ.χ στα συγγράµµατα του αναφέρει τον ορισµό «publicae opinionis» και ακολουθούν και άλλοι πολλοί 7. Το σίγουρο είναι πως η κοινή γνώµη αφορά όλες τις χώρες και όλα τα πολιτικά συστήµατα του κόσµου, ακόµη και τα απολυταρχικά. Όσοι έχουν µε το µέρος τους την κοινή γνώµη, σίγουρα διεκδικούν µια οµαλή και ρυθµιστική σχέση µε την κοινωνία. Το 1672 ο Sir W. Temple 8, δήλωνε µεταξύ των άλλων πως «Η δύναµη της κυβέρνησης είναι η συναίνεση των πολιτών αυτό σηµαίνει ότι οι κυβερνώντες, οι οποίοι είναι λίγοι, θα αναγκάζονται πάντα να ακολουθούν τη δύναµη των κυβερνωµένων, οι οποίοι είναι πολλοί» 9. Τις απόψεις αυτές ενίσχυσαν και άλλοι, όπως ο David Hume που έγραψε πως «Η κυβέρνηση στηρίζεται µόνο στην γνώµη» 10 Η κοινή γνώµη απαιτεί τον σεβασµό από τους έχοντες την εξουσία και αν οι χαράσσοντες την πολιτική δεν συµµορφωθούν µε τις επιταγές της κοινής γνώµης, τότε έρχονται σε ανοιχτή σύγκρουση µε την ίδια την κοινωνία.. Αλλά και τα µεµονωµένα άτοµα σε ένα κοινωνικό σύνολο κινδυνεύουν να µην αφοµοιωθούν σε 7 Ρ. Παναγιωτοπούλου, Π. Ρηγόπουλος, Μ. Ρήγου, Σ. Νόταρης (1998). Τµήµα Επικοινωνίας και µέσων µαζικής ενηµέρωσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών «Η κατασκευή της πραγµατικότητας και τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης», βλ. άρθρο της Elisabeth Noelle-Neumann. Αθήνα : Αλεξάνδρεια, 8 Ο Sir William Temple, ήταν σύµβουλος του Βασιλιά Καρόλου του Β της Αγγλίας 9 Sir W. Temple(1731) Of popular Discontents στο The works of Sir William Temple, Λονδίνο 10 David Hume, Essays moral, political, and Literaty Λονδίνο : Oxford University Press, 1741-2 9
αυτό αν έχουν διαφορετική προσέγγιση και οπτική από αυτήν που έχουν υιοθετήσει οι πολλοί για ένα συγκεκριµένο ζήτηµα. Σύµφωνα µε την Elisabeth Noelle-Neumann, η έννοια της κοινής γνώµης έχει «ιδιάζον παρελθόν» επισηµαίνει πως χρησιµοποιήθηκε για πολλούς αιώνες για να περιγράψει τις πιέσεις που ασκούσε η κοινωνία για συµµόρφωση καθώς και τον κοινωνικό έλεγχο που εφαρµοζόταν προκειµένου να διαφυλαχθεί η κοινωνική συνοχή. Ένα ιδιαίτερο στοιχείο σύµφωνα µε την Elisabeth Noelle-Neumann είναι πως στην περίοδο του ιαφωτισµού, παρατηρείται µια αλλαγή στην σηµειολογία του όρου. Η κοινή γνώµη όπως αναφέρει, «κατέληξε να σηµαίνει τη γνώµη των διακεκριµένων, επαρκώς πληροφορηµένων, υπεύθυνων πολιτών, τη γνώµη εκείνων που ήταν πρόθυµοι να προσφέρουν στην κοινότητα και, που, από την έννοια του «raisonnement» (ορθολογικός δηµόσιος διάλογος) λειτούργησαν ως έλεγχος και ως υποστήριξη της κυβέρνησης». Εδώ ίσως να παρατηρείται και η εµφάνιση των καθοδηγητών γνώµης, των «opinion leaders» ή αλλιώς των «opinion makers» που είναι αυτοί που πρωτοστατούν στην διαµόρφωση της κοινής γνώµης 11. Οι καθοδηγητές γνώµης είναι αυτοί που «Επινοούν και κάνουν δηµοφιλή ορισµένα συνθήµατα τα οποία αποτελούν τον θεµέλιο λίθο της κοινής γνώµης για ένα δεδοµένο ζήτηµα αφού, πρώτα, διατηρηθούν ζωντανά και διαδοθούν από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης» 12. 2.1 Οι opinion Leaders και ο ρόλος τους στην διαµόρφωση της κοινής γνώµης Σύµφωνα µε τον σπουδαίο ερευνητή Χ. Γιαλλουρίδη, οι «opinion leaders» είναι οι ενδιάµεσοι σταθµοί της επικοινωνιακής διαλεκτικής. Συνήθως τα άτοµα αυτά που διεκδικούν αυτό τον ρόλο σε µια κοινωνία είναι άτοµα µε πολύ καλό µορφωτικό και γνωστικό υπόβαθρο που έχουν πάρει ή προσπαθούν να πάρουν µια σηµαντική θέση σε µια κοινωνία και σύµφωνα µε τον Γιαλλουρίδη διαθέτουν ειδικά συµφέροντα και γνώσεις στο πεδίο της πληροφόρησης που καλούνται να ηγηθούν. Ακόµη ο ίδιος µελετητής παρατηρεί πως «Το πεδίο ειδίκευσης των opinion leaders κατά κανόνα δεν υπερβαίνει την µια θεµατική». 11 Θεόδωρος Παπαδόπουλος. Αδηµοσίευτη µελέτη µε θέµα «Η κάλυψη του πολέµου του Ιράκ από τα Ευρωπαϊκά Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης», Καστοριά : Μάιος 2003. 12 Βλ. 11 υποσηµείωση 10
Σύµφωνα µε τον Katz το µήνυµα είναι αυτό που ασκεί επιρροή στον καθοδηγητή και αφού καταφέρει να τον επηρεάσει, αυτός µε την σειρά του θα το µεταδώσει στους άλλους δέκτες της οµάδας που ηγείται. Σε ότι αφορά τα Εθνικά Θέµατα και τα Θέµατα εξωτερικής Πολιτικής ο Γιαλλουρίδης θεωρεί ότι «τα «σεβαστά πρόσωπα» είτε πρόκειται για ειδικούς αναλυτές και επιστήµονες, είτε για πολιτικά πρόσωπα, χαίρουν ιδιαίτερης εκτίµησης από την κοινή γνώµη και µπορούνιδίως στην περίπτωση των εµπειρογνωµόνων_ να µεσολαβήσουν ανάλογα στη διαµόρφωση του εκάστοτε κλίµατος, δηλαδή η αποδοχή ή αλλαγή συγκεκριµένων στάσεων της. Να λειτουργήσουν δηλαδή ως νοµιµοποιητές της τάδε ή δείνα πολιτικής.» 13. Ο ερευνητής τονίζει πως η συγκεκριµένη θεώρηση αφήνει ανοιχτά διάφορα ζητήµατα και ότι διατυπώθηκε την «προ της µαζικής τηλεόρασης» εποχή που αρχίζει να αναπτύσσεται ραγδαία στις ΗΠΑ από τις αρχές της δεκαετίας του 60 2.2 Νέες θεωρητικές προσεγγίσεις Σε µια πιο σύγχρονη διάσταση πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν πως δεν µπορεί να δοθεί ένας ακριβής ορισµός για την κοινή γνώµη. Ανάµεσα σε αυτούς και ο W. Phillips Davison 14 που το 1968 έγραψε πως «δεν υπάρχει ένας καθολικά αποδεκτός ορισµός της κοινής γνώµης». Με την φράση αυτή του Phillips Davison περιγράφεται η σύγχυση που υπάρχει στους µελετητές µιας και δεν µπορούν να καταλήξουν σε συµφωνία για το ακριβές περιεχόµενο του όρου. Βέβαια αυτό είναι το λογικό αποτέλεσµα της διαρκούς σύνθεσης, αναδιοργάνωσης και αναδόµησης του επικοινωνιακού πεδίου το οποίο µέρα µε τη µέρα διαµορφώνεται συντελώντας σε αυτή την διαδικασία όλα εκείνα τα στοιχεία που αναφέρθηκαν πρωτύτερα (βλ. Κ:1 η επίδραση των ΜΜΕ) Την δεκαετία του 70 ο DeFleur 15 υποστήριξε την προπαγάνδα ως ένα µέσο υφέρποντα µηχανισµού σχηµατισµού της γνώµης µέσω της διείσδυσης στην εσωτερική ψυχολογική δοµή του ατόµου. Μέσω αυτής της διαδικασίας επιτυγχάνεται η σύνθεση των στάσεων αλλά και η αλλαγή τους. Με το να γίνεται έντονα η επίκληση στο συναίσθηµα, ο θεατής µπαίνει στην διαδικασία παραγκώνισης της 13 Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης (2001), «Η Ελληνο-Τουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο εως τα Ίµια τους S300 και το Ελσίνκι 1955-2000, Η οπτική του τύπου». Αθήνα: Ι. Σιδέρης, σελ.439-446 14 Ο W. Phillips Davison, είναι διευθυντής στην σχολή δηµοσιογραφίας στο πανεπιστήµιο της Columbia 15 DeFleur (1970), Theories of Mass Communication, Mew York, David McKan 1 11
λογικής και της πραγµατικότητας. Ο µηχανισµός της προπαγάνδας έχει χρησιµοποιηθεί πολλές φορές και σε όλα τα πολιτικά συστήµατα. Ο Dogan Tilic αναφέρει ότι η δηµοσιογραφία µετατρέπεται πολύ συχνά σε προπαγάνδα 16. Είναι ιστορικά αποδεδειγµένο σε περιόδους εθνικών κρίσεων να γίνεται συχνά η απόδοση αυτού του όρου στα ΜΜΕ µιας και είναι (τις περισσότερες )φορές συντεταγµένα µε την επίσηµη Κρατική θέση. Κάποιες φορές ίσως να είναι και επιβεβληµένη µια τέτοια στάση από τα ΜΜΕ. Άραγε πως θα ήταν ο αγώνας των Ελλήνων κατά της οθωµανικής κυριαρχίας αν η πρώτη εφηµερίδα που εκδόθηκε στην Βιέννη το 1784 και υπηρετούσε τις µυστικές προετοιµασίες των ελλήνων για τον απελευθερωτικό τους αγώνα δεν είχε γίνει ποτέ; Γενικά η Ιστορία µας έδειξε πως ο πολιτικός τύπος είναι αυτός που καθορίζει το σύνολο της κοινωνικής εξέλιξης στην Ελλάδα τους τελευταίους αιώνες. Επανερχόµενοι λοιπόν στις νέες θεωρητικές προσεγγίσεις για την κοινή γνώµη συναντάµε την οπτική της ενσωµάτωσης που όλοι λαµβάνουν µέρος στην διαδικασία της διαµόρφωσης της κοινής γνώµης. Σύµφωνα πάντα µε αυτή την προσέγγιση, υπάρχει ένα µεγάλο µειονέκτηµα, αυτό της ηµοκρατίας, µιας και πληροφορηµένα και απληροφόρητα άτοµα, έχοντας υψηλό το αίσθηµα ευθύνης αλλά και όχι, είχαν ισότιµο λόγο και άποψη στις πολιτικές αποφάσεις. Αυτή είναι µια άποψη που δεν φάνηκε να κερδίζει ιδιαίτερο έδαφος µιας και µόνο τα απολυταρχικά και φασιστικά καθεστώτα θα µπορούσαν να την δεχτούν. Εξάλλου η ουσία των ηµοκρατικών πολιτικών συστηµάτων, είναι η τέχνη της σύνθεσης των απόψεων και της διανοµής µη µόνιµων ρόλων στους µετέχοντες σε αυτά. Στη συνέχεια των χρόνων πολλοί ήταν οι µελετητές της επικοινωνίας που προσπάθησαν να αποδώσουν έναν ορισµό για την κοινή γνώµη που θα γινόταν κοινωνικά αποδεκτός από το σύνολο των θεωρητικών της επικοινωνίας. Στην προσπάθεια αυτή διακρίνεται ένα κοινό χαρακτηριστικό. Σύµφωνα µε αυτό οι περισσότεροι προσπαθούν να διαχωρίσουν τον ορισµό για την κοινή γνώµη σε δύο ερµηνευτικά µοντέλα.στο πρώτο από αυτά η κοινή γνώµη έχει την έννοια των «άγραφων νόµων» (υπογραµµίζοντας την δύναµη που έχει και την πίεση που ασκεί στις κυβερνήσεις αλλά και στα µεµονωµένα στοιχεία τα οποία υπάρχουν µέσα σε µια κοινωνία). Στο δεύτερο ερµηνευτικό µοντέλο, ο όρος της κοινής γνώµης αποκτά 16 L. Dogan Tilic (2000), «Η δηµοσιογραφία στην Ελλάδα και στην Τουρκία, Ντρέποµαι, αλλά είµαι δηµοσιογράφος» Μετάφραση: Ηλίας Κολοβός. Αθήνα: Παπαζήση, σελ.416 12
υπόσταση µε την ερµηνεία ότι η κοινή γνώµη αναφέρεται στην ορθή πολιτική κρίση 17. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1981 ο Martin Loffer 18 υποστήριξε πως «Με τον όρο κοινή γνώµη εννοούµε τις επικρατούσες απόψεις του πληθυσµού µιας πόλης ή µιας περιοχής σχετικά µε θέµατα γενικού ενδιαφέροντος». Ο ορισµός αυτός είναι υποστηρικτικός του δεύτερου ερµηνευτικού µοντέλου που παρουσιάσαµε πρωτύτερα. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αναρωτηθούµε για το πώς σχηµατίζεται η κοινή γνώµη, πως γίνεται αποδεκτή και πως δύναται να ανατραπεί. Σύµφωνα µε την Elisabeth Noelle-Neumann «Μερικές φορές η εξέλιξη της κοινής γνώµης είναι εντελώς προφανής, για παράδειγµα στην περίπτωση των κατάφορων αδικιών.» Η ερευνήτρια της κοινής γνώµης συνεχίζει λέγοντας πως «όµως οι κατάφορες αδικίες δεν κερδίζουν πάντα την αποδοχή της κοινής γνώµης. Αντιθέτως, συχνά κινητοποιούνται διαδικασίες της κοινής γνώµης όταν οι συνθήκες που παλαιότερα εθεωρούντο φυσιολογικές αρχίζουν να θεωρούνται κατάφορες αδικίες» (για παράδειγµα, διακρίσεις σε βάρος γυναικών που κατέδειξε το φεµινιστικό κίνηµα, ρατσισµός, διακρίσεις σε βάρος µειονοτήτων τον 20 ο αιώνα). Το άτοµο σε µια κοινωνία βασίζει τις κρίσεις του και σχηµατίζει άποψη βάση δυο στοιχείων. Το πρώτο είναι στις ενδείξεις για αποδοχή ή απόρριψη που παρατηρεί στο περιβάλλον του και το δεύτερο είναι στις ενδείξεις για υποστήριξη που παρατηρεί στα ΜΜΕ. Η Ε. Noelle-Neumann, το 1973 παρουσίασε την «σπειροειδή γραµµή της σιωπής» 19. Αυτό το θεωρητικό µοντέλο της Γερµανίδας ερευνήτριας ισχυρίζεται πως, επειδή τα άτοµα δεν επιθυµούν να βρεθούν στο περιθώριο και να είναι αποµονωµένα παρατηρούν το περιβάλλον τους και είναι σε θέση να καταγράφουν αυξοµειώσεις µε αρκετή ακρίβεια. Σε περίπτωση που το άτοµο καταλάβει ότι η γνώµη του αρχίζει να χάνει την βαρύτητα της, τότε πέφτει σε σιωπή. Όταν ένα υποσύνολο του συνόλου µιας κοινωνίας έχει δηµόσια παρουσία καθώς και την δύναµη του λόγου τότε εµφανίζεται σαφώς περισσότερο ισχυρό απ ότι είναι στην πραγµατικότητα. Έτσι τα υποσύνολα αυτά έχουν µια υπεραξία σε σχέση µε τις υπόλοιπες οµάδες της κοινωνίας και κατά τον τρόπο αυτό η µια οµάδα ενθαρρύνεται έναντι της άλλης για να έχει τον λόγο και η άλλη οµάδα µένει σιωπηλή, µε αποτέλεσµα η άλλη άποψη να έχει χαθεί. 17 Κύριος εκφραστής για την απόδοση αυτού του ορισµού είναι ο γερµανός Ferdinand TỞnnies 18 O Martin Loffer, είχε ειδικευτεί στο δίκαιο του τύπου. 19 Elisabeth Noelle-Neumann (1974), The spiral of silence : A theory of public opinion,journal of communications,, σελ. 43-51 13
Σύµφωνα µε την Γερµανίδα ερευνήτρια, δεν θα πρέπει να γίνεται καµία σύγχυση µε την έννοια των «επιδράσεων του συρµού» (bandwagon effect), όπου τα άτοµα επιδιώκουν να βρίσκονται µε την µεριά του νικητή 20. Ύστερα από πλήθος θεωριών και επιστηµονικών προσεγγίσεων καταλήγουµε ότι η υπόθεση που θέλει τον ποµπό ως κυρίαρχο, είναι αυτή που κερδίζει σήµερα έδαφος. Η θεωρία για τα ισχυρά ΜΜΕ είχε τεθεί υπό αµφισβήτηση αλλά και πάλι επανέρχεται στο προσκήνιο προσδίδοντας στα ΜΜΕ την θέση που τους αναλογεί στην σύγχρονη εποχή. εν είναι µύθος η παντοδυναµία των µέσων και δικαίως έχουν χαρακτηριστεί ως πανίσχυρα. Ο χαρακτηρισµός της «4 ης εξουσίας» που τους προσδόθηκε πριν κάποια χρόνια, φαίνεται, πως σήµερα δικαιώνει όσους τον διατύπωσαν. Άλλοι, όπως ο Ιγνάσιο Ραµονέ, φαίνεται πως προχωρούν περισσότερο χαρακτηρίζοντας τα και ορισµένες φορές ως δεύτερη εξουσία 21, εµείς τολµούµε και κοιτάζοντας µπροστά υποστηρίζουµε πως τα ΜΜΕ τείνουν να διαδραµατίσουν τον ρόλο της 1 ης εξουσίας, µιας και η καθηµερινή πρακτική δείχνει για τα ΜΜΕ ότι µε θλιβερή ευκολία έχουν φτάσει να υποκαθιστούν ενίοτε και να αντικαθιστούν τους θεσµούς. 2.3. Ο ρόλος των στερεοτύπων Το 95% των τούρκων θεωρεί πως δεν µπορεί να εµπιστευθεί τους έλληνες παρόλο που το 93% από αυτούς δεν έχει συναντήσει ποτέ κάποιον έλληνα, ενώ το 73% των ελλήνων αισθάνεται πως δεν µπορεί να εµπιστευθεί τους τούρκους µολονότι το 70% από αυτούς δεν έχει έρθει ποτέ σε επαφή µε κάποιον τούρκο. Οι αριθµοί αυτοί που παρουσιάστηκαν στο Journalism Studies, σε άρθρο από τους Γ. Τερζή και N.Ozgunes 22, είναι αφενός εντυπωσιακοί και αφετέρου αποκαλύπτουν το µέγεθος µιας παγιωµένης αντίληψης η οποία διαµορφώθηκε και συντηρείται από τις εικόνες και τα στερεότυπα που επικρατούν σε Ελλάδα και Τουρκία. 20 Ρ. Παναγιωτοπούλου, Π. Ρηγόπουλος, Μ. Ρήγου, Σ. Νόταρης. (1998) Τµήµα Επικοινωνίας και µέσων µαζικής ενηµέρωσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών «Η κατασκευή της πραγµατικότητας και τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης», βλ. άρθρο της Elisabeth Noelle-Neumann. Αθήνα : Αλεξάνδρεια, 21 Ραµονέ Ιγνάσιο, «Η τυραννία των ΜΜΕ», Μετάφραση: Φωτεινή Μουρκούση, Αθήνα: Πόλις 22 Neslihan Ozgunes and Georgios Terzis (2000), The European Film College, Denmark and the Catholic University of Brussels. Constraints and remedies for Journalist Reporting National Conflict : the case of Greece and Turkey Journalism Studies, volume 1,number 3, pages: 405-426 14
Θεµέλιο λίθο για την κατανόηση της διαφορετικότητας που υπάρχει σχετικά µε τις εικόνες των ελλήνων και των τούρκων παίζει η ιστορικό-εθνική αυτογνωσία. Οι έλληνες και οι τούρκοι έχουν σχηµατίσει ατοµικές και συλλογικές εικόνες, απόψεις και στερεότυπα που διαµορφώνουν την εικόνα του εθνικά διαφορετικού, από την πορεία της κοινής ιστορίας των δυο χωρών. Το υπόστρωµα της αντιπαράθεσης ξεκινά από το Βυζάντιο και την οθωµανική κυριαρχία, τον πόλεµο του 1920-1922 καθώς και την προσπάθεια των ελλήνων για ανεξαρτησία και καταλήγει στην διένεξη για το Αιγαίο και την Κύπρο. Τα στερεότυπα που κυριαρχούν, συντηρούνται κατά κανόνα από το εσωτερικό της ίδιας της χώρας. Ο εκπαιδευτικός τοµέας καθώς και οι θρησκευτικοί και στρατιωτικοί θεσµοί έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην καλλιέργεια και συντήρηση των στερεοτύπων. Η έρευνα στα σχολικά βιβλία, την ιστοριογραφία και την λογοτεχνία των δύο χωρών δείχνει τον τρόπο που παρουσιάζονται οι εικόνες των ελλήνων και των τούρκων. Ο Ηρακλής Μήλλας περιγράφει τον τρόπο παρουσίασης των ελλήνων στην Τουρκική λογοτεχνία, και αναφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα σύµφωνα µε το οποίο «οι έλληνες ηγεµόνες παρουσιάζονται ακατάλληλοι να ασκήσουν εξουσία, αδύναµοι και καταδικασµένοι να παραδώσουν τη σκυτάλη της νοµιµότητας στους τούρκους» 23, ακόµη αναφέρεται στο ότι ο έλληνας είναι πηγή ανασφάλειας και ανησυχίας και πως η αρνητική εικόνα του έλληνα στον τουρκικό λόγο, λειτουργεί αµυντικά κατά µιας απειλής. Ο Tilic αναφέρει πως τα τουρκικά βιβλία «περιγράφουν τους έλληνες ως ψυχρούς δολοφόνους 24.Αλλά και από την άλλη πλευρά, στον ελληνικό λόγο η τουρκοκρατία έχει σηµαντική θέση «είναι η περίοδος της δυστυχίας του έθνους, όπου τα πάντα ήταν φονικά, ένα διάλειµµα στον Άδη». Σύµφωνα µε τον Tilic τα ελληνικά βιβλία ιστορίας χαρακτηρίζουν τους τούρκους επιθετικούς και άγριους βάρβαρους. Επιπροσθέτως, ο Α. Ηρακλείδης υπογραµµίζει πως γενικά, στα περισσότερα σχολικά βιβλία, τονίζεται η ανωτερότητα των Ελλήνων έναντι των άλλων λαών και αναφέρει ότι «Η εθνική αφήγηση που παράγουν τα ελληνικά σχολικά βιβλία κατασκευάζει µια υποστασιοποιηµένη εθνική ταυτότητα που εµφανίζεται εγκλωβισµένη στη µυθική της 23 Ηρακλής Μήλλας (2001), «Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων, σχολικά βιβλία, ιστοριογραφία, λογοτεχνία και εθνικά στερεότυπα», Αθήνα : Αλεξάνδρεια σελ. 267 24 Dogan Tilic (2000), «Η δηµοσιογραφία στην Ελλάδα και στην Τουρκία, Ντρέποµαι, αλλά είµαι δηµοσιογράφος» Μετάφραση: Ηλίας Κολοβός. Αθήνα: Παπαζήση, σελ.447 15
διάσταση, µε ανεκπλήρωτες τις προσδοκίες και αµηχανία στο παρόν και το µέλλον» 25 Από τα παραπάνω συµπεραίνουµε πως οι διαχωριστικές γραµµές στον τρόπο που παρουσιάζεται ο εθνικά «άλλος» είναι γεγονός. 2.3.1 Τύπος και στερεότυπα Όπως αναφέραµε πρωτύτερα, τα στερεότυπα και εικόνες για τους άλλους,γεννιούνται από τις ίδιες τις κοινωνίες επηρεαζόµενα πάντα από τις πολιτιστικές, πολιτικοοικονοµικές και ιστορικές συνθήκες που επικρατούν σε αυτές. Με ποιο όµως τρόπο συντηρούνται και αναπαράγονται τα στερεότυπα σε µια κοινωνία; Αναµφίβολα από τα µέσα ενηµέρωσης και ειδικότερα από τον τύπο. Ο Γιαλλουρίδης σηµειώνει ότι «Τα παγιωµένα στερεότυπα αναπαράγονται µε παλαιότερη και καινούργια µορφή από τα ΜΜΕ» 26. Ο τύπος έχει τη δύναµη να καταγράφει τάσεις και στάσεις που διαµορφώνονται και εξελίσσονται διαρκώς αλλά και να προωθεί τις είδη καταγεγραµµένες που είχαν εµφανιστεί στο παρελθόν, όταν αυτό θα εξυπηρετήσει κάποιον σκοπό. Βέβαια, πρέπει να σταθούµε και στον τρόπο µε τον οποίο τα στερεότυπα µετέχουν ενεργά στην εξωτερική πολιτική και αυτό επιτυγχάνεται µέσω του τύπου. Η πλειονότητα των δηµοσιογράφων υποστηρίζει πως όταν γράφουν για τα εθνικά θέµατα συνυπολογίζουν τις προκαθορισµένες αξίες, έννοιες και στερεότυπα καθώς και την στάση που έχει υιοθετήσει η κοινωνία για ένα συγκεκριµένο θέµα. Ο δηµοσιογράφος Γ. ιακογιάννης υποστηρίζει ότι «η πλειονότητα των δηµοσιογράφων λαµβάνει υπόψη της τα στερεότυπα και τις αξίες που κοινωνία έχει υιοθετήσει για κάποιο θέµα» 27,ενώ ο Τ. Ιωαννίδης θεωρεί πως ο δηµοσιογράφος όταν γράφει για τα εθνικά θέµατα, πρέπει να λάβει υπόψη του τις αξίες της κοινωνίας για το θέµα αυτό, ειδάλλως «Αν δεν το κάνει, θα έχει αποτύχει, αφού δεν θα έχει κοινό στο οποίο να απευθύνεται» 28 αντίθετη άποψη εµφανίζεται να έχει ένας πραγµατικά σπουδαίος άνθρωπος της δηµοσιογραφίας, ο Γ. Καρτάλης, ο οποίος αναφέρει ότι «Ο 25 Αλέξης Ηρακλείδης (2001), «Η Ελλάδα και ο «Εξ ανατολών κίνδυνος», Αδιέξοδα και διέξοδοι», Αθήνα : Πόλις,, σελ. 66 26 Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης (2001), «Η Ελληνο-Τουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο εως τα Ίµια τους S300 και το Ελσίνκι 1955-2000, Η οπτική του τύπου». Αθήνα: Ι. Σιδέρης, σελ.27 27 βλ. παράρτηµα, συνέντευξη Γ. ιακογιάννη 28 βλ. παράρτηµα, συνέντευξη Τ. Ιωαννίδη 16
δηµοσιογράφος πρέπει να είναι όσο το δυνατόν αντικειµενικός και ακριβής» και σχετικά µε τα στερεότυπα υποστηρίζει πως «δυστυχώς λειτουργούν συχνά τα γνωστά στερεότυπα τα οποία έχει υιοθετήσει γενικότερα η κοινωνία» 29. 29 βλ. παράρτηµα, συνέντευξη Γ. Καρτάλη 17
Κεφάλαιο 3 Ο Τύπος εν υπάρχει πιο τροµερό πράγµα στην επικοινωνία, από το ίδιο το ασυνείδητο της επικοινωνίας Pierre Bourdien Στο κεφάλαιο αυτό, αποφασίσαµε να ασχοληθούµε µε τον τύπο µιας και στις µέρες µας είναι ο πιο σηµαντικός opinion maker. Η ικανότητα του τύπου, να έχει µια πιο διεισδυτική µατιά στα γεγονότα, είναι αυτή που τον κατατάσσει στην κατηγορία του πιο ισχυρού µέσου ενηµέρωσης και µε τον µεγαλύτερο βαθµό άσκησης επιρροής στην κοινή γνώµη. Εξάλλου, αυτός είναι και ένας από τους λόγους που οι συνεντεύξεις για αυτή την έρευνα, έγιναν µε δηµοσιογράφους, που ως επί τω πλείστον δουλεύουν στα έντυπα µέσα ενηµέρωσης. 3.1. Ο τύπος στην Ελλάδα. Η έκδοση της πρώτης ελληνικής εφηµερίδας έγινε στην Βιέννη, οι ηµεροµηνίες σχετικά µε την ακριβή έκδοση της είναι συγκεχυµένες. Ο Χ. Γιαλλουρίδης υποστηρίζει πως έγινε το 1784,ενώ ο D. Tilic την 1 η Ιανουαρίου του 1791. Όποια βέβαια και να είναι η ακριβής ηµεροµηνία δεν έχει τόσο µεγάλη σηµασία για την έρευνα µας, όσο ο σκοπός για τον οποίο εκδόθηκε. Σύµφωνα µε τον Γιαλλουρίδη η πρώτη ελληνική εφηµερίδα εξυπηρετούσε την µυστική προετοιµασία των Ελλήνων για τον απελευθερωτικό τους αγώνα ενάντια στην οθωµανική κυριαρχία., αναφορικά πάντα µε τον παραπάνω ερευνητή τα έντυπα που κυκλοφόρησαν κατά την διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα ήταν πολυάριθµα 30, η έκδοση όλων αυτών των εντύπων γινόταν σε ευρωπαϊκές αλλά και ελληνικές πόλεις και σκοπό είχαν την διέγερση και την συσπείρωση των ελλήνων κατά των Τούρκων. Ο D. Tilic αναφέρει µεταξύ άλλων πως η πρώτη εφηµερίδα που εκδόθηκε σε ελληνικό έδαφος ήταν η «Σαλπιγξ» η οποία εκδόθηκε την 1 η Αυγούστου 1821 στην 30 Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης (2001), «Η Ελληνο-Τουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο εως τα Ίµια τους S300 και το Ελσίνκι 1955-2000, Η οπτική του τύπου». Αθήνα: Ι. Σιδέρης, σελ. 93-99 18
Καλαµάτα, ενώ στα τέλη του 1827 υπό την διακυβέρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια η Ελλάδα γνώρισε τις πρώτες νοµικές ρυθµίσεις που αφορούσαν τον έλεγχο του τύπου 31. Στην συνέχεια αναφέρθηκαν και άλλοι τίτλοι εφηµερίδων όπως «Ελληνικά χρόνια» και «Ελληνικός τηλέγραφος». Κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα (1833-1862),σύµφωνα µε τον Tilic, οι εφηµερίδες τυπωνόντουσαν δυο, ακόµη και τρεις φορές την εβδοµάδα, αλλά το περιεχόµενο τους απείχε από την ουσιαστική έννοια των όρων της «εφηµερίδας» και της «µεταφοράς της είδησης» αλλά το εντυπωσιακό στοιχείο είναι πως εκείνη την περίοδο άρχισε να διαµορφώνεται η κριτική στάση των εφηµερίδων ενάντια στην πολιτική εξουσία.. Το 1852 λειτουργούσαν εννιά τυπογραφεία τα οποία εξέδιδαν περισσότερες από δεκαπέντε εφηµερίδες. Ενώ το 1890, όπως σηµειώνει ο Γιαλλουρίδης ο αριθµός των πολιτικών εφηµερίδων ανήλθε στις 131, από τις οποίες οι 56 τυπώνονταν στην Αθήνα και µάλιστα κατόρθωσαν να φτάσουν την κυκλοφορία των 110.000 φύλλων. Σύµφωνα µε τον κατάλογο που εξέδωσε ο Mayer, από το 1835 µέχρι το 1862 εκδόθηκαν 156 εφηµερίδες 32. Την περίοδο της βασιλείας των Γλίξµπουρκ (1863-1909) παρατηρείται η τάση του τύπου για εµπλοκή µε την πολιτική εξουσία και τους κοµµατικούς µηχανισµούς. Όπως αναφέρει ο Tilic 33 κάθε αρχηγός κόµµατος είχε το δικό του εκδοτικό όργανο και αναφέρει ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα πως το 1896 που πέθανε ένας από τους πιο σηµαντικούς πολιτικούς της Ελλάδας, ο Χαρίλαος Τρικούπης,η φιλοκυβερνητική εφηµερίδα «Πρωία» είχε δηµοσιεύσει το γεγονός στην δεύτερη της σελίδα, αφαιρώντας έτσι σηµασία από το γεγονός. Από το 1875 και πέρα, αρκετές ήταν οι εφηµερίδες που τυπωνόντουσαν σε καθηµερινή βάση. Όταν ο ελληνικός τύπος βρέθηκε µαζί και µε τους έλληνες υπό γερµανική κατοχή, δέχθηκε το πλήγµα του ελέγχου του από τους γερµανούς, αλλά παράλληλα εξάσκησε το δικαίωµα του στην αντίσταση κατά του εχθρού. Σύµφωνα µε τον παραπάνω ερευνητή «στην Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης εκδόθηκαν παραπάνω από 700 παράνοµες εφηµερίδες». Εδώ αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά 31 L. Dogan Tilic (2000), «Η δηµοσιογραφία στην Ελλάδα και στην Τουρκία, Ντρέποµαι, αλλά είµαι δηµοσιογράφος» Μετάφραση: Ηλίας Κολοβός. Αθήνα: Παπαζήση, σελ. 106-123 32 K. Mayer (1959-1960), «Η ιστορία του Ελληνικού τύπου», τοµ. 3, Αθήνα : Ερµής,ακόµη βλ. Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης, «Η Ελληνο-Τουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο εως τα Ίµια τους S300 και το Ελσίνκι 1955-2000, Η οπτική του τύπου». Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 2001, σελ. 93-99 33. Dogan Tilic (2000), «Η δηµοσιογραφία στην Ελλάδα και στην Τουρκία, Ντρέποµαι, αλλά είµαι δηµοσιογράφος» Μετάφραση: Ηλίας Κολοβός. Αθήνα: Παπαζήση, σελ. 106-123 19
ο ρόλος του τύπου ως εργαλείου κοινωνικού ελέγχου και επιρροής από τα ίδια τα µέλη µιας κοινωνίας. Στο πέρασµα του χρόνου η κατάσταση δεν µεταβλήθηκε ιδιαίτερα παρά µόνο όταν η Ελλάδα βρέθηκε υπό στρατιωτικό καθεστώς και αναφερόµαστε στην περίοδο της χούντας. 3.1.1. Ο τύπος στην περίοδο της µεταπολίτευσης Τα µεγέθη των πολιτικών συστηµάτων που µετριούνται µε φασιστικές αλλά και στρατιωτικές µορφές διακυβέρνησης, το πρώτο που επιθυµούν είναι να ελέγχουν πρωτίστως τον τύπο και κατ επέκταση τα µέσα ενηµέρωσης, και όταν δεν µπορούν να τα ελέγξουν τότε επιχειρούν την φίµωση τους. Ο ελληνικός τύπος φυσικά, δεν θα µπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση, όταν βρέθηκε υπό το στρατιωτικό καθεστώς των συνταγµαταρχών, την περίοδο 1967-1974. Την περίοδο λοιπόν της χούντας ο τύπος υπέστη έντονη λογοκρισία και έλεγχο. Οι µέθοδοι ελέγχου των υπό δηµοσίευση κειµένων είναι γνωστοί και έχουν καταγραφεί από την ιστορία. Την εποχή εκείνη το µελάνι των εφηµερίδων δεν ήταν αρκετό για να αποτυπώσει θέµατα κοινωνικά (εγκληµατικότητα, εξαφανίσεις προσώπων, πορνεία.κ.α.) αλλά και θέµατα στρατιωτικού χαρακτήρα. Ακόµη και το ιδρυθέν από το 1904 Αθηναϊκό πρακτορείο ειδήσεων (που είχε περάσει το 1931 σε κρατικά χέρια) δεν ξέφυγε από τον έλεγχο των συνταγµαταρχών. Η µεταπολιτευτική περίοδος και η εδραίωση της δηµοκρατίας, µεταφράστηκε αυτοµάτως και στα ΜΜΕ, και ιδιαίτερα στον τύπο µιας και τότε ήταν το µέσο µε την µεγαλύτερη απήχηση στην κοινωνία. Στην µεταπολίτευση καινούργιοι όροι άρχισαν να ισχύουν για τα µέσα ενηµέρωσης. Την περίοδο εκείνη παρατηρείται ένας οργασµός στον τύπο και στην δηµιουργία νέων εντύπων. Το Σύνταγµα του 1975 ορίζει το αξίωµα της ελευθερίας του τύπου και απαγορεύει την λογοκρισία και τα οποιαδήποτε προληπτικά µέτρα. Ορισµένες απαγορεύσεις ισχύουν, σχετικά µε κείµενα τα οποία είναι υβριστικά για κάποιο θρήσκευµα, κείµενα τα οποία προσβάλουν την δηµόσια αιδώ καθώς και δηλώσεις για θέµατα εθνικής ασφαλείας. Κατά τη δική µας γνώµη, η δύναµη αυτών των µερικών απαγορεύσεων φθίνει σταδιακά. Το άρθρο 14 του Συντάγµατος, είναι αυτό που προασπίζει την ελευθερία σε κάθε µορφή προφορικού και γραπτού λόγου. Στο λυκαυγές του 21 ου αιώνα τα πάντα άρχισαν να µεταβάλλονται µε φρενήρεις ρυθµούς. Ο ελληνικός τύπος άλλαξε φυσιογνωµία και προσαρµόστηκε πλήρως στο 20
πνεύµα της εποχής των σύγχρονων µέσων ενηµέρωσης. Πλέον λειτουργεί ως φερέφωνο πολιτικών και κοµµατικών σκοπιµοτήτων σε µια βάση συναλλαγής και διαπραγµάτευσης µε την εκάστοτε πολιτική εξουσία. Ο ελληνικός τύπος, σήµερα χωρίζεται σε δύο τάξεις. Στα µεγάλα εκδοτικά συγκροτήµατα τα οποία έχουν και την µερίδα του λέοντος στην διαφηµιστική πίτα αλλά και την υποστήριξη από τους πολιτικούς σχηµατισµούς και η δεύτερη τάξη είναι αυτή των περιφερειακών έντυπων µέσων ενηµέρωσης που λειτουργούν αξιοπρεπώς, και είναι αυτά που παραµένουν κοντά στην αρχική λογική και αποστολή του τύπου, στην ενηµέρωση, στην ανάδειξη και προβολή των προβληµάτων της περιοχής στην οποία δραστηριοποιούνται. 3.2. Ο τύπος στην Τουρκία Ο Tilic υποστηρίζει πως το πρώτο τυπογραφείο που ιδρύθηκε ήταν στην Κωνσταντινούπολη και το µετέφεραν εκεί οι Εβραίοι που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία και κατέφυγαν σε εδάφη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας 34. Οι Γιαλλουρίδης και Tilic αναφέρουν πως η πρώτη έκδοση τουρκικής εφηµερίδας έγινε αργά (µε µέτρο σύγκρισης τα ευρωπαϊκά δεδοµένα), το 1831. Η εφηµερίδα που κυκλοφόρησε τότε έφερε τον τίτλο «Takvim-i Vakayi» (Ηµερολόγιο των Γεγονότων) 35. Βέβαια προτού από αυτή την έκδοση προϋπήρχαν και άλλες εφηµερίδες, γραµµένες όµως σε άλλες γλώσσες. Η πρώτη εφηµερίδα που τυπώθηκε σε τουρκικό έδαφος εκδόθηκε από την Γαλλική πρεσβεία µε τίτλο «Bulletin des Nouvelles» 36.Ακόµη αναφέρεται από τον Tilic ότι το 1801 εκδόθηκε η πρώτη ιδιωτική εφηµερίδα από έναν γάλλο αντιφρονούντα τον Alexander Blacque 37 και είχε ως τίτλο «Spectateur Oriental», ο ερευνητής αναφέρει πως η εφηµερίδα αυτή είχε κηρύξει τον πόλεµο ενάντια στα ξένα κράτη που υποστήριζαν το ελληνικό κίνηµα για την ανεξαρτησία και πως αυτή η εφηµερίδα είχε εχθρική στάση απέναντι στους έλληνες. Έτσι πέρασαν 30 χρόνια για να εκδοθεί η πρώτη εφηµερίδα στα τουρκικά, αυτή που αναφέραµε πρωτύτερα,η «Takvim-i Vakayi» η οποία είχα χαρακτήρα 34 Dogan Tilic (2000), «Η δηµοσιογραφία στην Ελλάδα και στην Τουρκία, Ντρέποµαι, αλλά είµαι δηµοσιογράφος» Μετάφραση: Ηλίας Κολοβός. Αθήνα: Παπαζήση, σελ. 123-136 35 Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης (2001), «Η Ελληνο-Τουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο εως τα Ίµια τους S300 και το Ελσίνκι 1955-2000, Η οπτική του τύπου». Αθήνα: Ι. Σιδέρης, σελ. 85-93 36 βλ. υποσηµείωση 44. 37 O Alexander Blacque, όπως υποστηρίζει ο Tilic ήταν ένας αντεπαναστάτης που εγκατέλειψε την χώρα του µετά την Γαλλική επανάσταση. 21
κυβερνητικό µεταφέροντας στον λαό τις αποφάσεις του κράτους. Η αποκρατικοποίηση του τύπου στην Τουρκία γίνεται από τον άγγλο William Churchill, που εξέδωσε την «Ceride-i Havadis» (Εφηµερίδα των Ειδήσεων) στις 3 Ιουλίου 1840 και βάση των όσων υποστηρίζει ο Τούρκος δηµοσιογράφος,στη δεκαετία του 1850 είχε φτάσει να πουλάει 10.000 φύλλα. Γεγονός, σίγουρα εντυπωσιακό. Στις 21 Οκτωβρίου 1860 εκδίδεται η «Tercűman-i Ahval» ( ιερµηνεία των καταστάσεων) κάτω από την πίεση δυσµενών πολιτικών και οικονοµικών συνθηκών που υπήρχαν την εποχή εκείνη. Η περίοδος αυτή στιγµατίστηκε ιδιαίτερα από τις διατάξεις που περιόριζαν σηµαντικά την ελευθερία του τύπου. Η διάλυση της Οθωµανικής αυτοκρατορίας έφερε µια νεοϊδρυθείσα δηµοκρατική πολιτική αντίληψη στην Τουρκία, που είχε να αντιµετωπίσει την δυσκολία της ανασύστασης του κράτους. Ο ρόλος του τύπου εκείνη την περίοδο ήταν υποστηρικτικός, κάτι που επετεύχθη µε καταναγκαστικά από το κράτος µέτρα. Το νοµικό πλαίσιο που υπήρχε περιόρισε στο έπακρον τον τύπο. Ο Χ. Γιαλλουρίδης αναφέρει συν τοις άλλοις πως Ο νόµος περί τύπου περιελάµβανε τη διάταξη ότι µπορούσαν να απαγορεύονται προσωρινά οι εφηµερίδες και τα περιοδικά που «έθιγαν τα συµφέροντα της χώρας». Με το τέλος του παγκοσµίου πολέµου, παρατηρείται και µια αλλαγή στο επικοινωνιακό πεδίο της Τουρκίας. Η εφηµερίδα «Hűrriyet» ιδρύθηκε το 1948, οµοίως και η «Milliyet» ενώ το 1955 εκδόθηκε και η εφηµερίδα «Tercűman». Σηµαντική στιγµή για την ιστορία του τύπου, υπήρξε το 1950, όταν ψηφίστηκε ένας φιλελεύθερος νόµος για τον τύπο αλλά, µόλις τέσσερα χρόνια µετά άρχισε η υπονόµευση του. Η κορυφή του παγόβουνου για τις αντιδράσεις που είχαν ξεσπάσει ήταν η «σύσταση µιας επιτροπής, µε νοµοθετικές, εκτελεστικές και δικαστικές αρµοδιότητες, που µπορούσε και αυτεπάγγελτα να προβαίνει σε απαγορεύσεις έκδοσης και κυκλοφορίας» 38. Με το νέο Σύνταγµα του 1961 η Τουρκία άρχισε να φλερτάρει µε τα δηµοκρατικά ψήγµατα, τα οποία είχε προσπαθήσει να θέσει σε νοµική βάση. Οι ελευθερίες για τον τύπο ήταν πολλές, πάντα όµως στα πλαίσια της συνταγµατικής νοµιµότητας. Το Σύνταγµα αυτό δηµιούργησε εκείνες τις συνθήκες που επέτρεπαν την δηµιουργία νέων κοµµατικών µηχανισµών. Έτσι δηµιουργήθηκαν το «AP» (το 38 Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης (2001), «Η Ελληνο-Τουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο εως τα Ίµια τους S300 και το Ελσίνκι 1955-2000, Η οπτική του τύπου». Αθήνα: Ι. Σιδέρης, σελ. 85-93. Ακόµη βλ. Abadan-Unat (1985), Massenmedien, GŐttingen, σελ. 574 22