ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝ/ΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΕΞΕΙ ΙΚΕΥΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΘΕΟ ΩΡΑ ΒΑΦΕΙΑ ΟΥ Α.Μ. : 1340199711141 ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ : 2003-2004
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ II. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΗ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ 1. ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ 1.1. ΥΠΟΘΕΣΗ «ΞΥΛΟΚΟΠΗΜΕΝΩΝ» ΓΥΝΑΙΚΩΝ- ΑΠΟΦΑΣΗ 4887/1992 ΕφΑθ 1.2. ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ 2. ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΗ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ 2.1. ΥΠΟΘΕΣΗ ΥΠΟΨΗΦΙΑΣ ΒΟΥΛΕΥΤΗ - ΑΠΟΦΑΣΗ 1189/2001 ΠολΠρωτΑθ 2.2. ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ III. Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ ΟΠΩΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ IV. ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ 1. ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ 2. ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ 3. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΕΞΕΙ ΙΚΕΥΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ 2
V. ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ 1. ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ 2. ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΗΜΟΣΙΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ Η ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 3. ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ VII. ΠΕΡΙΛΗΨΗ VIII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ IX. ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 3
I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείµενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η θεσµική εφαρµογή συνταγµατικού δικαιώµατος σε συγκεκριµένη προστατευόµενη από το Σύνταγµα έννοµη σχέση και συγκεκριµένα του δικαιώµατος της προσωπικότητας όπως εξειδικεύεται µε το δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας, το οποίο προστατεύεται από το άρθρο 5 Σ, στον προβλεπόµενο στο άρθρο 14.2 Σ θεσµό του τύπου. Ζήτηµα της παρούσας εργασίας δηλαδή αποτελεί ο τρόπος εφαρµογής του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας στην έννοµη σχέση της δηµοσιότητας. Αξίζει να επισηµανθεί ότι ο τρόπος µε τον οποίο διαπλέκεται ο θεσµός του τύπου και το δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο νοµικό όσο και ουσιαστικό. Όπως όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα έτσι και η ελευθερία του τύπου υπόκειται στους γενικούς περιορισµούς, δεν µπορεί δηλαδή να ασκείται µε τρόπο που να προσβάλλονται τα δικαιώµατα των άλλων. Στα δικαιώµατα αυτά ανήκει και το δικαίωµα της προσωπικότητας όπως εξειδικεύεται µε το δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας. Η άσκηση της ελευθερίας του τύπου δεν απαλλάσσει σε καµία περίπτωση από την υποχρέωση σεβασµού της προσωπικότητας. Σκοπός λοιπόν της παρούσας εργασίας αποτελεί να βρεθεί λύση ως προς τις αντιθέσεις που δηµιουργούνται στο πεδίο της έντασης τύπου και δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας. 4
II. ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ 1. Περίπτωση προσβολής δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας. 1.1. Υπόθεση «ξυλοκοπηµένων» γυναικών 1 - Απόφαση ΕφΑθ 4887/1992 Στο περιοδικό «ΛΕΥΚΩΜΑ ΟΜΟΡΦΙΑΣ», του οποίου ιδιοκτήτης ήταν ο πρώτος των εναγοµένων δηµοσιεύθηκε «ρεπορτάζ» του δευτέρου εναγοµένου µε τον τίτλο : «Όταν οι άνδρες γίνονται θηριοδαµαστές και χτυπούν αλύπητα τους συντρόφους τους για να ικανοποιήσουν τις ορέξεις τους». Στο «ρεπορτάζ» αυτό περιγράφονταν κακοποιήσεις και βιασµοί γυναικών, όπου εµφανίζονταν φωτογραφίες των εναγουσών και εκκαλουσών σε κρεβάτι νοσοκοµείου µε µώλωπες στο πρόσωπο. Οι δηµοσιευθείσες φωτογραφίες είχαν ληφθεί στο Νοσοκοµείο «Ασκληπιείο Βούλας», όπου είχαν µεταφερθεί οι ενάγουσες έπειτα από τροχαίο ατύχηµα. Κατά το ατύχηµα αυτό είχε θανατωθεί η αδελφή τους που οδηγούσε το αυτοκίνητο, ενώ οι ίδιες που ήταν επιβάτες του αυτοκινήτου, τραυµατίσθηκαν και µάλιστα η πρώτη από αυτές Α.Ε., που ήταν τότε 16 χρονών, έχει ήδη µόνιµη σωµατική αναπηρία λόγω της βλάβης που υπέστη στην σπονδυλική στήλη. Η δεύτερη 1 Βλ. Ελλ νη 1993, Τεύχος 34, σελ. 1516 5
ενάγουσα που ήταν τότε δεκατεσσάρων ετών, τραυµατίστηκε ελαφρότερα. Είναι αναµφισβήτητο ότι αφενός οι ενάγουσες αισθάνθηκαν λύπη και στενοχώρια από την δηµοσίευση των φωτογραφιών τους και αφετέρου προσβλήθηκε η προσωπικότητά τους, διότι ο τρόπος της δηµοσίευσης των φωτογραφιών δηµιουργούσε την λανθασµένη και µη ανταποκρινόµενη στην πραγµατικότητα εντύπωση πως είχαν εισαχθεί στο νοσοκοµείο λόγω κακοποίησης από τους άντρες τους, ενώ αυτές ήταν ανύπαντρες. Οι φωτογραφίες αναγνωρίστηκαν από αναγνώστες του δηµοσιεύµατος που ήταν συγγενείς και φίλοι ή είχαν απλή γνωριµία µε τις ενάγουσες και εκκαλούσες και δεν γνώριζαν την προσωπική τους ζωή και την εν γένει οικογενειακή τους κατάσταση. Οι εναγόµενοι και εφεσίβλητοι προέβαλλαν τον ισχυρισµό ότι οι φωτογραφίες προορίζονταν για άλλο άρθρο του περιοδικού, σχετικού µε τα τροχαία ατυχήµατα. Το Εφετείο απεφάνθη ότι ορθώς έκρινε το Πρωτοδικείο ότι οι εναγόµενοι είναι υπόχρεοι προς αποζηµίωση των εναγουσών για την ηθική βλάβη που υπέστησαν µε την καταχώρηση των φωτογραφιών τους στο επίµαχο δηµοσίευµα. 6
1.2. Συναφείς υποθέσεις προσβολής του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας. Αξίζει να γίνει αναφορά στο σηµείο αυτό υποθέσεων όπου επήλθε προσβολή του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας. Χαρακτηριστική είναι η υπόθεση της εύσωµης λουόµενης (Εφ. Αθηνών 8908, ΝοΒ 1988, σελ. 1664 επ.), όπου λήφθηκε και δηµοσιεύθηκε εν αγνοία της φωτογραφία της στην παραλία σε περιοδικό µεγάλης κυκλοφορίας. Μάλιστα τα σχόλια που συνόδευαν την φωτογραφία δεν ήταν καθόλου κολακευτικά. Η φωτογράφηση και έκθεσή της, λόγω της σωµατικής µειονεξίας που παρουσίαζε, συνιστά όχι µόνο προσβολή της εικόνας αλλά και ανεπίτρεπτη προσβολή του ψυχικού κόσµου της. Η νοµολογία δέχεται ότι υπάρχει προσβολή του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας «όταν το φωτογραφιζόµενο άτοµο εµφανίζει στην επίµαχη φωτογραφία κάποια σωµατική του µειονεξία (παχυσαρκία, αναπηρία, δυσµορφία) ή η φωτογραφία του συνοδεύει δηµοσίευµα στο οποίο τονίζονται σωµατικές µειονεξίες, άµεσα σχετιζόµενες µε την δική του µειονεξία, όπως στην προκείµενη περίπτωση την παχυσαρκία». Στο ίδιο συµπέρασµα κατέληξε και το Εφετείο Αθηνών στην υπ αριθµ. 2006/1993 απόφασή 1 του σχετικά µε την δηµοσίευση φωτογραφίας ηλικιωµένης κυρίας που παρουσίαζε πρόβληµα παχυσαρκίας. Επίσης στην υπόθεση 1 Βλ. ΑρχΝ 1993, σελ. 334 επ. 7
καρτ-ποσταλ (Εφ. Αθηνών 2149/1978, Αρµ. 1978, σελ. 786 επ.), όπου χρησιµοποιήθηκε η φωτογραφία ενός προσώπου σε καρτ-ποσταλ χωρίς την συναίνεσή του προκειµένου να πωληθούν σε εµπόρους, το ικαστήριο απεφάνθη ότι µε την ανωτέρω ενέργεια επήλθε προσβολή της προσωπικότητας και κατ επέκταση του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας της ενάγουσας. Επιπλέον στην υπόθεση των ηθοποιών (Εφ. Θεσσαλονίκης 3424/1989, Αρµενόπουλος 1989, σελ. 1205 επ.) χρησιµοποιήθηκαν φωτογραφίες τους για διαφηµιστικούς σκοπούς µιας εµπορικής επιχείρησης χωρίς την συγκεκριµένη συγκατάθεσή τους, γεγονός που αποτελεί αυτόνοµη παράνοµη προσβολή της προσωπικότητας. Στην υπόθεση, επίσης, µε αριθµό απόφασης ΕφΠειρ 954/1999 1 γίνεται δεκτό ότι η συµµετοχή προσώπου σε δηµόσια εκδήλωση, όπως εδώ σε τελετή εξορκισµού εντός ναού, επιτρέπεται να φωτογραφηθεί και να δηµοσιευθεί, αποτελεί όµως προσβολή της προσωπικότητας και κατ επέκταση του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας του προσώπου που µην έχοντας έλεγχο των πράξεών του εκφράζεται αρνητικώς για την εκδήλωση. Τέλος το Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών στην υπ αριθµ. 7795/2000 2 απόφασή του σχετικά µε την παρεµβολή γυναίκας προερχόµενη από ταινία µικρού µήκους µε µουσικό περιεχόµενο σε τηλεοπτικό ρεπορτάζ που παρουσιάστηκε σε κεντρικό δελτίο ειδήσεων 1 Βλ. ΕπισκΕ /1999, σελ. 1168 επ. 2 Βλ. ΕπισκΕ 2000, σελ. 829 8
τηλεοπτικού σταθµού εθνικής εµβέλειας µε θέµατα «Κυκλώµατα µαστροπείας», έκρινε ότι επιτελέστηκε προσβολή της προσωπικότητας και µάλιστα του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας, διότι δηµιουργήθηκε η πεποίθηση στον τηλεθεατή ότι η συγκεκριµένη γυναίκα έχει εµπλακεί στο κύκλωµα αυτό. Συγκεκριµένα το ικαστήριο απεφάνθη ότι «από την προβολή του παραπάνω ρεπορτάζ, η οποία έγινε εν αγνοία και χωρίς την συναίνεση της ενάγουσας ή τουλάχιστον τη διευκρίνιση ότι τα στιγµιότυπα που αφορούν το πρόσωπό της προέρχονται από το εν λόγω µουσικό βίντεο κλίπ, σε συνδυασµό και µε το θέµα που αφορούσε η προβαλλόµενη έρευνα, θίχτηκε πράγµατι η τιµή και η υπόληψη της ενάγουσας και τέθηκε σε αµφισβήτηση η προσωπική και επαγγελµατική εντιµότητα του προσώπου της» 1. 2. Περίπτωση µη προσβολής δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας 2.1. Υπόθεση υποψηφίας βουλευτή - Απόφαση Πολ. Πρωτ. Αθηνών 1189/2001 2. Η εναγοµένη στα πλαίσια της προεκλογικής εκστρατείας της εξέδωσε ένα τρίπτυχο φυλλάδιο για την 1 Βλ. και ΑΠ 411/2002, ΧρΙ 2002, σελ. 399 2 Βλ. ΧρΙ 2001, σ. 416 9
ενηµέρωση των εκλογέων της περιφέρειάς της, σχετικά µε την προσωπικότητα και την δραστηριότητά της στα κοινωνικά προβλήµατα, που σχετίζονται µε την υγεία και την πρόνοια. Στο φυλλάδιο αυτό δηµοσίευσε 14 φωτογραφίες από διάφορες δραστηριότητες της εναγοµένης, µεταξύ των οποίων ήταν και η φωτογραφία του ενάγοντος να κάθεται δίπλα στην εναγοµένη, η οποία έπινε από ένα ποτήρι και κάτω από την φωτογραφία υπήρχε η λεζάντα : «µε στόχο την ευαισθητοποίηση και ενηµέρωση. Πίνοντας από το ίδιο ποτήρι µε φορέα του Αids Τηλεοπτική εκποµπή 1997». Η επίδικη φωτογραφία ήταν αναπαραγωγή τηλεοπτικού καρέ και ειδικότερα στιγµιότυπο της εκποµπής του δηµοσιογράφου Κ.Τ. που προβλήθηκε από τον τηλεοπτικό σταθµό Μega Channel ενόψει της παγκόσµιας ηµέρας του Αids. Ο ενάγων ισχυρίσθηκε ότι η εναγοµένη χρησιµοποίησε την φωτογραφία του χωρίς την συναίνεσή του και χωρίς την ενηµέρωσή του και ότι η ανωτέρω ενέργειά της συνιστά προσβολή του δικαιώµατός του επί της ιδίας αυτού εικόνας και κατά συνέπεια της προσωπικότητάς του. Το Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών εξέτασε το θέµα της γνησιότητας της επίδικης φωτογραφίας, ως προς το οποίο αποδείχθηκε ότι είναι υπαρκτή από τις προσαγόµενες από την εναγοµένη φωτογραφίες. Μάλιστα η σκηνή αυτή πήρε µεγάλη δηµοσιότητα για την εποχή εκείνη και είχε αποσπάσει θετικά σχόλια τόσο για την εναγοµένη (αναφορικά µε την κίνησή της να πιει από το ποτήρι του φορέα του φορέα του 10
Αids, δηλαδή του ενάγοντα) όσο και για τον ενάγοντα (αναφορικά µε την συµµετοχή του χωρίς κάλυψη στην προκείµενη εκποµπή). Ως εκ τούτου το ικαστήριο απεφάνθη ότι ο ενάγων συµµετέχοντας στην τηλεοπτική εκποµπή εξέθεσε τον εαυτό του στην κοινή θέα και ως εκ τούτου οφείλει να ανέχεται επεµβάσεις στην προσωπικότητά του, οι οποίες συνδέονται µε τον τρόπο ζωής που ο ίδιος επέλεξε, καθώς επίσης ότι µε την συµµετοχή του αυτή κατετάγη στην κατηγορία των προσώπων εκείνων που ανήκουν στην σύγχρονη επικαιρότητα, δεδοµένου ότι το θέµα που πραγµατευόταν η εν λόγω εκποµπή ήταν και είναι ακόµη επίκαιρο. Κατά συνέπεια το Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών έκρινε ότι επιτρέπεται η φωτογράφηση και περαιτέρω δηµοσίευση της εικόνας του προσώπου του ενάγοντα. Πολύ περισσότερο µάλιστα εφόσον µε την επίδικη φωτογραφία προβάλλεται δραστηριότητα της εναγοµένης, η οποία αποτελεί στοιχείο της δικής της προσωπικότητας και συνεπώς η δηµοσίευσή της αποτελεί αναφαίρετο δικαίωµά της. 2.2. Συναφείς υποθέσεις µη προσβολής του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας. Αξίζει στο σηµείο αυτό να ακολουθήσει µνεία υποθέσεων όπου δεν επήλθε προσβολή του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας, δηλαδή ήταν επιτρεπτή η λήψη και 11
εκµετάλλευση φωτογραφίας ενός προσώπου και συνεπώς θεµιτός ο περιορισµός του δικαιώµατος επί της ιδίας αυτού εικόνας. Χαρακτηριστική είναι η υπόθεση του Ν.Μ. (απόφαση ΑΠ 854/2002 1 ), όπου εξέθετε ο ίδιος στην δηµοσιότητα φωτογραφίες και περιστατικά από την οικογενειακή και ιδιωτική του ζωή. Στην ανωτέρω υπόθεση δεν στοιχειοθετήθηκε προσβολή της προσωπικότητας, εφόσον ο Ν.Μ. ήταν δηµόσιο πρόσωπο και συνεπώς δικαιολογηµένος ο περιορισµός του δικαιώµατός του, καθώς το ενδιαφέρον του κοινού είναι έντονο για δηµόσια πρόσωπα. Επιπλέον στην υπόθεση εκποµπής «ΕΝ ΘΕΡΜΩ» (Εφ Αθηνών 927/1997 2 ) δεν επήλθε προσβολή της προσωπικότητας εφόσον η συνέντευξη της ενάγουσας έγινε µε την συναίνεσή της και γνώριζε ότι θα την παρουσίαζαν στην τηλεόραση. Στις υποθέσεις, τέλος, µε αριθµό απόφασης ΕφΑθ 5783/1997 3 και 3346/1996 4 έγινε δεκτό ότι επιτρέπεται η χρησιµοποίηση της εικόνας προσώπων της σύγχρονη ιστορίας, εδώ ηθοποιών, υπό τον όρο βέβαια ότι δεν αποτυπώνονται στιγµές του ιδιωτικού βίου των εν λόγω προσώπων, που είναι άσχετες µε την δηµόσια δραστηριότητά τους. 1 Βλ. Βλ. ΝοΒ 2003, Τόµος 51, σελ. 50 2 Βλ. Ελλ νη 1999, σελ. 1412 3 Βλ. Ελλ νη 1998, σελ. 667 επ. 4 Βλ. Ελλ νη 1998, σελ. 665 επ. 12
III. Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ ΟΠΩΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Η σχέση δηµοσιότητας ως σχέση συγκεκριµένου προσώπου και κοινού αποτελεί έννοµη σχέση, η οποία είναι αναγνωρισµένη από το δίκαιο. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι η σχέση της δηµοσιότητας δύναται να είναι είτε συνεχής είτε παροδική, επιδιωκόµενη ή µη. Μάλιστα όσον αφορά τα πρόσωπα που εµπλέκονται στη έννοµη σχέση της δηµοσιότητας δύναται να έχει θετική µορφή ή και αποθετική. Η έννοµη σχέση της δηµοσιότητας, ως σχέση συγκεκριµένου προσώπου µε το κοινό και κατ επέκταση ως ελευθερία πληροφόρησης και ενηµέρωσης του κοινού, δεν κατοχυρώνεται µε ρητή διάταξη στο ελληνικό Σύνταγµα. Παρά την έλλειψη όµως ειδικής ρύθµισης, βρίσκει έρεισµα στο άρθρο 14 του Συντάγµατος. Στο άρθρο αυτό θεµελιώνεται και προασπίζεται το αναφαίρετο δικαίωµα κάθε πολίτη να εκφράζει ελεύθερα την γνώµη και τους στοχασµούς του και µέσω της διασταλτικής ερµηνείας της έννοιας «στοχασµών», ώστε να περιλαµβάνονται σε αυτούς και οι πληροφορίες 1. Η κατοχύρωση του δικαιώµατος αυτού αποτελεί εξειδίκευση του θεµελιώδους δικαιώµατος του άρθρου 5 παρ. 1 του Συντάγµατος περί 1 Βλ. Μέλφος Θαλής Ι., τα 2/1999, σελ. 298 επ. 13
ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και συµµετοχής στην κοινωνική, πολιτική και οικονοµική ζωή της χώρας. Η έκφραση της γνώµης αποτελεί την µε οποιονδήποτε τρόπο εξωτερίκευσή της. Ενδεικτικά απαριθµεί το Σύνταγµα την προφορική, γραπτή και την µέσω του τύπου αποτύπωση γνώµης προσδίνοντας µεγαλύτερη έµφαση στην τελευταία, αφού στην παρ. 2 του άρθρου 14 η ελευθερία του τύπου κατοχυρώνεται και ως θεσµός, όπου άλλωστε επικεντρώνεται και το ενδιαφέρον της παρούσας εργασίας. Θα πρέπει να επισηµανθεί το γεγονός ότι όσον αφορά στην τηλεόραση ως θεσµό ρυθµίζεται στο άρθρο 15 του Συντάγµατος και δεν εφαρµόζονται ως προς την τηλεόραση οι προστατευτικές για τον τύπο διατάξεις. Η ελευθεροτυπία κατοχυρώνεται λοιπόν ως θεσµός, γεγονός που έχει ως συνέπεια να προστατεύονται συνταγµατικά οι σκοποί και εν γένει η αποστολή του θεσµού αυτού, που µε τον τρόπο αυτό αναγορεύονται σε συνταγµατικά προστατευόµενη έννοµη σχέση. Αποστολή του τύπου αποτελεί η πληροφόρηση του κοινού επί όλων των θεµάτων που ενδιαφέρουν το κοινωνικό σύνολο. Μάλιστα σε διεθνές επίπεδο η ελευθερία του πληροφορείν και πληροφορείσθαι θεµελιώνεται στην διάταξη του άρθρου 10 της Ευρωπαϊκής Συµβάσεως των ικαιωµάτων του Ανθρώπου. Η ελευθερία που παρέχει η ΕυρΣ Α περιλαµβάνει όλες τις µορφές έκφρασης που σχετίζονται µε την διάδοση και µεταβίβαση ιδεών, γνωµών και πληροφοριών. Η προστασία αυτή καλύπτει όλα τα µέσα 14
έκφρασης, όπως είναι ο προφορικός και γραπτός λόγος, η φωτογραφία, οι ραδιοτηλεοπτικές εκποµπές, οι χειρονοµίες και λειτουργεί ανεξάρτητα από το περιεχόµενο του µηνύµατος που µεταβιβάζεται. Θα πρέπει να αναφέρουµε στο σηµείο αυτό ότι, όπως διατυπώνεται στο άρθρο 14 παρ. 1 και 2 του Συντάγµατος, η ελευθερία του τύπου περιλαµβάνει το σύνολο της διαδικασίας της µέσω του τύπου ενηµερώσεως της κοινής γνώµης. Η έννοια τύπος εννοείται υπό την ευρεία του έννοια, δηλαδή τόσο οι εφηµερίδες και τα περιοδικά όσο και τα κάθε είδους φυλλάδια ή άλλα έντυπα, δηλαδή όλα τα έντυπα που είναι κατάλληλα και προορισµένα για διάδοση. Τόσο στην νοµολογία όσο και στην θεωρία γίνεται δεκτό ότι ο θεσµός του τύπου καλύπτει όλα τα στάδια τα οποία διανύει µία είδηση εωσότου έλθει στο φως της δηµοσιότητας 1. Η ελευθερία του τύπου λοιπόν περιλαµβάνει : α) την ελευθερία συλλογής, επιλογής και επεξεργασίας πληροφοριών και πάσης φύσεως στοιχείων. β) την ελευθερία συντάξεως, εκτυπώσεως, κυκλοφορίας και διανοµής εντύπων στο εσωτερικό και το εξωτερικό. γ) την ελευθερία της µε κάθε µέσο δηµοσιεύσεως ειδήσεων, σχολίων, πληροφοριών καθώς επίσης και τις συναφείς ελευθερίες ιδρύσεως και λειτουργίας επιχειρήσεων τύπου, επιλογής και ασκήσεως του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος. Ταυτόχρονα στο πλαίσιο 1 Βλ. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, σελ. 61 επ. 15
της ελευθερίας του τύπου κατοχυρώνονται και όλες εκείνες οι δραστηριότητες που είναι αναγκαίες ή χρήσιµες για την εξυπηρέτηση του σκοπού του θεσµού του τύπου 1. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούµε µε την λεγόµενη «εξωτερική ελευθερία του τύπου», όπως την αναφέρει ο Ιωάννης Κ. Καράκωστας στο βιβλίο του ίκαιο των Μ.Μ.Ε. IV. ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ 1. ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ Θα πρέπει πρωτίστως να γίνει αναφορά στην έννοια και το περιεχόµενο του δικαιώµατος της προσωπικότητας προκειµένου να γίνει αντιληπτό το δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας (Recht am eigenen Bild). Σήµερα γίνεται δεκτό στα πιο πολλά ευρωπαϊκά δίκαια ότι το δικαίωµα της προσωπικότητας περιλαµβάνει τα διάφορα αγαθά που συνδέονται µε το πρόσωπο, δηλαδή τιµή, αγαθά της ιδιωτικής ζωής και της σφαίρας του απορρήτου, σωµατική και ψυχική ακεραιότητα, υγεία, καθώς επίσης και στοιχεία εξατοµίκευσης του κάθε ατόµου, όπως το όνοµα ή εικόνα. Προσωπικότητα λοιπόν είναι «ο ειδικός συνδυασµός των γενικών υλικών, πνευµατικών και 1 Βλ. Ιωαν. Κ. Καράκωστας, Το ίκαιο των Μ.Μ.Ε., Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2003, σελ.27 16
κοινωνικών γνωρισµάτων του ανθρώπινου γένους σε συγκεκριµένο άτοµο», όπως τον αποδίδει Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος στο βιβλίο του Συνταγµατικά ικαιώµατα 1. Μάλιστα αντικείµενο της προστασίας του δικαιώµατος της προσωπικότητας αποτελούν και οι ελευθερίες του ανθρώπου που έχουν αναγνωρισθεί από το Σύνταγµα, όπως η ελεύθερη άσκηση θρησκευτικής, πολιτικής και οικονοµικής δραστηριότητας. Το δικαίωµα της προσωπικότητας θεωρείται ως «δικαίωµα πλαίσιο 2», διότι περιλαµβάνονται σε αυτό τόσο πτυχές που συνθέτουν την αξία του ανθρώπου, οι οποίες αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της ανθρώπινης ιδιότητας, όσο και παράγοντες καθοριστικοί της ατοµικότητας του προσώπου. Το ιδιωτικού δικαίου δικαίωµα της προσωπικότητας διατυπώνεται στην γενική ρήτρα της διάταξης του ΑΚ 57, µέσω της οποίας εξασφαλίζεται η προστασία της προσωπικότητας και η γενικότερη προάσπιση της αξίας του ανθρώπου. Η υποχρέωση µάλιστα σεβασµού της προσωπικότητας του ανθρώπου θεµελιώνεται στις διατάξεις των άρθρων 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Συντάγµατος, µε αποτέλεσµα το δικαίωµα στην προσωπικότητα να περιλαµβάνει τόσο τον σεβασµό της αξίας του ανθρώπου, που αποτελεί τον απαραβίαστο πυρήνα του δικαιώµατος, όσο και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. 1 Βλ. Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Ι Έκδοση, Αθήνα 2004 2 Βλ. Γιάννης Κ. Καράκωστας, Προσωπικότητα και Τύπος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2000, σελ. 51-52 17
2. ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ Ιδιαίτερη έκφανση του δικαιώµατος στην προσωπικότητα αποτελεί το δικαίωµα που έχει το πρόσωπο στην ιδία του εικόνα, η οποία «παριστάνει την εξωτερική υλική µορφή του προσώπου και συνεπώς είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την όλη προσωπικότητά του 1». Ως δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας θεωρείται η εξουσία που έχει το άτοµο να αποφασίζει τόσο για τον τρόπο και τον χρόνο αποτύπωσης και διάδοσης της εξωτερικής εµφανίσεώς του όσο και για το εάν η εικόνα αυτή θα εκτεθεί ή όχι σε δηµόσια θέα. Είναι έκδηλο λοιπόν ότι εικόνα του προσώπου απεικονίζει την εξωτερική µορφή του ανθρώπου και καθώς εµφανίζεται δηµόσια µόνο όταν αυτός το επιθυµεί, δεν ανήκει στο κοινό, αλλά µόνο στο πρόσωπο που παριστάνει. Με τον όρο εικόνα πρέπει να διευκρινιστεί ότι εννοείται όχι µόνο η φωτογραφική αλλά και η κινηµατογραφική απεικόνιση του προσώπου, καθώς και η εµφάνισή του στην τηλεόραση. Στις περιπτώσεις µάλιστα της κινηµατογραφικής αποτυπώσεως και της εµφανίσεως στην τηλεόραση, που περιλαµβάνουν την φυσιογνωµία του προσώπου µε όλες τις εξωτερικές κινητικές εναλλαγές (χειρονοµίες, µορφασµούς) αποδίδεται µε µεγαλύτερη πληρότητα η όλη εικόνα του 1 Γεώργιος Ι. Πλαγιαννάκος, ικαίωµα επί της ιδίας προσωπικότητας, Ελλ νη 1966, σελ.118 18
προσώπου και είναι πλήρως κατανοητή η άρρηκτη σύνδεση του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας µε το δικαίωµα στην προσωπικότητα. Κατά την κρατούσα άποψη το δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας είναι αυτοτελές και συνεπώς δεν είναι απαραίτητο να προσβάλλονται ταυτόχρονα και άλλα αγαθά της προσωπικότητας. Αυτό σηµαίνει ότι προκειµένου να στοιχειοθετηθεί προσβολή του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας δεν απαιτείται να προσβάλλεται και άλλο αγαθό ή άλλες εκφάνσεις της προσωπικότητας, όπως είναι η τιµή ή υπόληψη του εικονιζόµενου. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι το δικαίωµα επί της ιδίας προσωπικότητας εµπίπτει στο πραγµατικό της διάταξης του ΑΚ 57. Απορρέει µάλιστα από το άρθρο 5 παρ. 1 Σ όπου κατοχυρώνεται το δικαίωµα αυτοδιάθεσης του ατόµου. Το Σύνταγµα δηλαδή αναγνωρίζει σε κάθε άνθρωπο το δικαίωµα να διαθέτει ελεύθερα τον εαυτό του προς τις κατευθύνσεις το οποίο το ίδιο επιθυµεί και επιλέγει. Η διάταξη αυτή καλύπτει συνεπώς και το δικαίωµα του προσώπου επί της ιδίας αυτού εικόνας. Ως εκ τούτου το Σύνταγµα µέσω της διάταξης του άρθρου 5 παρ. 1 παρέχει στο άτοµο δικαίωµα αυτοκαθορισµού της προσωπικότητάς του, δηλαδή την εξουσία να καθορίζει ελεύθερα την προσωπικότητά του καθώς επίσης και κάθε ιδιαίτερη 19
έκφανση αυτής, όπως είναι η εικόνα του, όχι όµως την εξουσία να καθορίζει την προσωπικότητα των άλλων 1. Όπως γίνεται δεκτό τόσο στην θεωρία όσο και στην νοµολογία, δεν δύναται ο τύπος να δηµοσιεύσει εικόνα, είτε πρόκειται για φωτογραφία ή σκίτσο ή µαγνητοταινία, ενός προσώπου χωρίς να υπάρχει η άδεια του τελευταίου, διότι όπως έχει προαναφερθεί το δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας είναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε το δικαίωµα της προσωπικότητας 2. 3. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΕΞΕΙ ΙΚΕΥΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ Η συνταγµατική προστασία του δικαιώµατος στην προσωπικότητα έχει καθολικό χαρακτήρα. Αυτό σηµαίνει ότι αναφέρεται σε κάθε εκδήλωση και έκφανση της προσωπικότητας. Το Σύνταγµα ορίζει και διασφαλίζει ρητώς τον καθολικό αυτό χαρακτήρα, εφόσον αναγνωρίζει τρία επιµέρους δικαιώµατα που έχουν γενικό χαρακτήρα, το δικαίωµα συµµετοχής στην κοινωνική, πολιτική και οικονοµική ζωή της χώρας. Συγκεκριµένα ο νοµοθέτης κατοχυρώνοντας το δικαίωµα συµµετοχής στην γενικότερη 1 Βλ. Γιάννης Κ. Καράκωστας, Προσωπικότητα και Τύπος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2000. 2 Βλ. Π.. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1991 20
κοινωνική ζωή, σε όλο δηλαδή το φάσµα της, καλύπτει πέρα από κάθε αµφιβολία οποιαδήποτε εκδήλωση και έκφανση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και συνεπώς και την ιδία του εικόνα, όπως αυτή συνοδεύει πάντοτε τον άνθρωπο. V. ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ Ι ΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ Το ζήτηµα που εύλογα τίθεται στην παρούσα εργασία είναι ο τρόπος µε τον οποίο θα εφαρµοστεί το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας σε σχέση µε τον συνταγµατικά προβλεπόµενο θεσµό του τύπου και γενικότερα στην έννοµη σχέση της δηµοσιότητας. ηµιουργείται λοιπόν το ερώτηµα αν, σε περίπτωση που η εικόνα (φωτογραφία, κινηµατογράφηση, προβολή µέσω τηλεόρασης) ενός ατόµου δηµοσιεύεται στον τύπο υπό την ευρεία έννοια, δηλαδή στις εφηµερίδες, στα περιοδικά ή στην τηλεόραση, χωρίς την ρητή ή σιωπηρή συναίνεση του ατόµου αυτού, είναι αναπόφευκτος ο περιορισµός του ατοµικού δικαιώµατος ή κάθε περιορισµός του συνιστά µη θεµιτό περιορισµό, δηλαδή προσβολή; 21
1. ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ Το Γερµανικό οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο ανέπτυξε την θεωρία της στάθµισης δύο εννόµων αγαθών (Guterabwegung) σε περίπτωση που δύο δικαιώµατα ασκούνται νοµίµως, όµως το ένα δικαίωµα παραβιάζει το άλλο. Σύµφωνα µε την θεωρία αυτή εµφανίζεται µια αντίθεση µεταξύ δύο ισοδύναµων οµάδων συµφερόντων από τα οποία κανένα δεν µπορεί να αξιώσει υπεροχή έναντι του άλλου, διότι και τα δύο αποτελούν βασικά στοιχεία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Κατά συνέπεια η σύγκρουση αυτή δεν είναι δυνατόν να λυθεί βάσει γενικών κανόνων, αλλά πρέπει να ρυθµίζεται από τα δικαστήρια µετά από στάθµιση των συγκρουόµενων εκάστοτε αγαθών του προσώπου και των ειδικών συνθηκών κάθε περιπτώσεως 1. Αποτέλεσµα της σταθµίσεως αυτής αποτελεί το γεγονός ότι η οµάδα συµφερόντων που είναι αξιολογικά υποδεέστερη «θυσιάζεται». Ως προς το ζήτηµα της παρούσας εργασίας, την σύγκρουση δηλαδή του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας και της δηµοσιότητας, σύµφωνα µε την θεωρία της στάθµισης συµφερόντων, θα πρέπει να ρυθµίζεται εκτιµώντας τις ειδικές συνθήκες κάθε περιπτώσεως και ειδικότερα σταθµίζοντας αφενός το συµφέρον του κοινωνικού συνόλου προς πληροφόρηση και αφετέρου το 1 Βλ. Γεωργ. Μιχαηλίδη-Νουάρου, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, ΤοΣ 1983, σελ. 24 επ. 22
συµφέρον του ενδιαφερόµενου προσώπου για την προάσπιση της αξιοπρέπειάς του και την διαφύλαξη της ιδίας αυτού εικόνας από την αδιακρισία των τρίτων. Πρέπει να επισηµανθεί ότι κατά την θεωρία αυτή το ερώτηµα που τίθεται δεν είναι µόνο εάν πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στο δηµόσιο συµφέρον της ενηµερώσεως του κοινού ή στην προστασία του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας αλλά και εάν ο βαθµός της συγκεκριµένης προσβολής του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας είναι ανάλογος προς το προστατευτέο δηµόσιο συµφέρον της ενηµερώσεως του κοινού ή αν η προσβολή, αντιθέτως, είναι επαχθέστερη του αναγκαίου µέτρου. Όσον αφορά τον δικαστή θα πρέπει να λάβει υπόψιν του τόσο την προσβολή, δηλαδή την φύση του προσβληθέντος αγαθού, την βαρύτητα της προσβολής και τις συνέπειές της για το θύµα, όσο και τον δικαιολογητικό λόγο που επικαλείται ο δράστης, δηλαδή την θεµελίωσή του, τη βαρύτητα και τις συνέπειες σε περίπτωση απορρίψεώς του. Όσον αφορά στην στάθµιση των δύο εννόµων αγαθών θα πρέπει επιπλέον να προσδιοριστεί όσο το δυνατόν πληρέστερα τόσο το δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας όσο και το ενδιαφέρον του κοινού και κατά επέκταση του τύπου, διότι τα κριτήρια ποικίλλουν ανάλογα µε τις περιστάσεις και τις υποκείµενες συνθήκες. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι «σε µία δηµοκρατική 23
κοινωνία δεν δηµοσιοποιείται πλήρως η ιδιωτική ζωή ούτε καταργείται πλήρως η δηµοσιότητα της κοινωνικής ζωής 1». Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να ειπωθεί ότι η θεωρία της στάθµισης συµφερόντων, κατά την προσωπική µου άποψη, αποτελεί αυθαίρετη θεωρία, διότι το συµφέρον που παρουσιάζεται αξιολογικά υποδεέστερο θυσιάζεται µέσω µιας αξιολόγησης των συγκεκριµένων περιστάσεων και των υποκείµενων συνθηκών. Το ερώτηµα στο οποίο εύλογα οδηγείται κανείς περιλαµβάνει δύο εκδοχές : αφενός για ποιο λόγο το ικαστήριο να µην κρίνει ότι είναι αξιολογικά ανώτερο το δικαίωµα του τύπου από απόψεως επιχειρηµατικής ελευθερίας και αφετέρου για ποιο λόγο να µην κρίνει ότι το δικαίωµα του τύπου είναι αξιολογικά υποδεέστερο. Τα κριτήρια συνεπώς που χρησιµοποιούνται στην θεωρία της στάθµισης συµφερόντων δεν µπορούν να οδηγήσουν µε ασφάλεια σε µια λύση ως προς τις αντιθέσεις που δηµιουργούνται στο πεδίο έντασης τύπου και προσωπικότητας. Πληροφόρηση του κοινού και δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας δεν αποτελούν κατά το δίκαιο συγκρουόµενα αγαθά, γεγονός που συνεπάγεται «να µην αποτελεί ασφαλές νοµικό συµπέρασµα η ad hoc κρίση του θεµιτού της προσβολής του εννόµου αγαθού της προσωπικότητας χάριν τη πληροφόρησης του κοινού» 2. 1 Βλ. Π.. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 1991, παρ. 747 σελ. 517 2 Πρβλ. Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Ι Έκδοση - Αθήνα 2004, σελ. 279 24
2. ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΑΣΗΜΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ Η ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Η θεωρία των προσώπων της επικαιρότητας ανταποκρίνεται σε µεγάλο βαθµό στην κοινή εµπειρία και στις επικρατούσες αντιλήψεις των πολιτισµένων εθνών. Η νοµολογία 1 δέχεται ότι είναι δυνατή η φωτογράφηση και περαιτέρω δηµοσίευση της εικόνας του προσώπου όσον αφορά πρόσωπα που ανήκουν στην «σύγχρονη ιστορία», δηλαδή των προσώπων τόσο της απόλυτης όσο και της σχετικής επικαιρότητας. Ως πρόσωπα της απόλυτης επικαιρότητας θεωρούνται όσα κατέχουν µια εξέχουσα θέση στην δηµόσια ζωή, όπως πολιτικοί, διπλωµάτες, αρχηγοί κρατών, πρωθυπουργοί, καθώς επίσης και όσα ασκούν µια σηµαντική κοινωνική δραστηριότητα, όπως µεγάλοι συγγραφείς, ηθοποιοί, µεγάλοι οικονοµικοί παράγοντες, καλλιτέχνες, αθλητές. Ως πρόσωπα σχετικής επικαιρότητας 2 θεωρούνται όσοι προσελκύουν το ενδιαφέρον του κοινού εξαιτίας ενός έκτακτου και εξαιρετικού γεγονότος. Πρόσωπα επικαιρότητας υπό σχετική έννοια είναι λ.χ. οι δράστες σοβαρών εγκληµατικών πράξεων, ο εφευρέτης µας µεγάλης 1 Βλ. σχετ. ΕφΑθ 3346/1996, Ελλ νη 1998, 665 επ., ΕφΑθ 5783/1997, Ελλ νη 1998, σελ. 667 επ., Πατεράκη, όπ. παρ. σελ. 127 επ. 2 Βλ. σχετ. ΠολΠρΑθ 1189/2001, ΧρΙ 2001, σελ. 416επ., ΕφΠειρ 927/1997, Ελλ νη 1999, σελ. 1412 επ. 25
θεραπείας, ο τυχερός του πρώτου λαχνού ενός µεγάλου λαχείου. Τα πρόσωπα που προαναφέρθηκαν διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην κοινωνική ζωή και για τον λόγο αυτό υπάρχει εύλογο ενδιαφέρον του κοινού να πληροφορηθούν λεπτοµέρειες της ιδιωτικής ζωής τους. Όσο λοιπόν περισσότερο προβάλλει κανείς τον εαυτό του στην εν γένει δηµόσια ζωή τόσο περισσότερο οφείλει να ανέχεται την αποκάλυψη της ιδιωτικής ζωής του στον τύπο 1. Η ανοχή αυτή όµως δεν πρέπει να ξεπερνάει τα όρια του µέτρου, όπως διαµοφώρνονται από τα επικρατούντα έθιµα ή ένα εύλογο ενδιαφέρον του κοινού. Αναφορικά δε µε τα πρόσωπα της σχετικής επικαιρότητας η δηµοσίευση στον τύπο φωτογραφιών τους είναι θεµιτή µόνο κατά την διάρκεια που τα συγκεκριµένα πρόσωπα απασχολούν το ενδιαφέρον της κοινής γνώµης, το οποίο δεν πρέπει να αποτελεί απλώς «απρόκλητη σκανδαλοθηρία» 2. Ως προς την θεωρία αυτή πρέπει να επισηµανθεί ότι παρουσιάζει το µειονέκτηµα ότι τα όρια της κατηγορίας των προσώπων της επικαιρότητας καθώς και τα όρια του ιδιωτικού βίου γενικότερα είναι ασαφή και ρευστά µε αποτέλεσµα να µην είναι δυνατόν να προσδιοριστεί και να καθοριστεί µε αντικειµενικότητα και σαφήνεια η ανάγκη του κοινού για πληροφόρηση. 1 Βλ. Γ. Μιχαηλίδη-Νουάρο, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, ΤοΣ 1983, σελ. 387 2 Πρβλ. Π.. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Α, Εκδόσεις Αντ. Ν.Σάκκουλα Αθήνα-Κοµοτηνή 1991, σελ.518 26
3. ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Όπως έχει χαρακτηριστικά αναφερθεί στην αρχή του κεφαλαίου αυτού, ο προβληµατισµός που τίθεται στην παρούσα εργασία είναι πώς θα εφαρµοστεί το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα επί της ιδίας εικόνας στην έννοµη σχέση της δηµοσιότητας. Πρώτα από όλα πρέπει να δεχτούµε την συνταγµατική αρχή της βασικής ισχύος όλων των ατοµικών δικαιωµάτων. Σύµφωνα µε την αρχή αυτή, όλα τα ατοµικά δικαιώµατα ισχύουν σε όλες τις έννοµες σχέσεις και ως προς όλο το περιεχόµενο και την έκτασή τους. Η εφαρµογή του ατοµικού δικαιώµατος, µέσα σε κάποιο θεσµό µπορεί να γίνει κατά δύο τρόπους : είτε ως εφαρµογή όλης της έκτασης του περιεχόµενου του δικαιώµατος είτε ως εφαρµογή του θεσµικού του περιεχοµένου. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι θεσµικό περιεχόµενο είναι το περιορισµένο περιεχόµενο που αποκτούν τα ατοµικά δικαιώµατα όταν εφαρµόζονται σε συγκεκριµένο θεσµό, δηλαδή σε µια συγκεκριµένη έννοµη σχέση. Αξίζει να επισηµανθεί ότι το θεσµικό περιεχόµενο δεν παραµένει σταθερό, εν αντιθέσει µε το γενικό, λόγω της αδιαµφισβήτητης πολυµορφίας της ανθρώπινης ζωής και των διανθρώπινων σχέσεων, ανάλογα µε το θεσµικό περιβάλλον στο οποίο κάθε φορά εντάσσεται. Το θέµα που προκύπτει στην παρούσα εργασία είναι το εάν στον θεσµό του τύπου και γενικότερα στην έννοµη 27
σχέση της δηµοσιότητας θα εφαρµοστεί το γενικό ή θεσµικό περιεχόµενο του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας καθώς και ο καθορισµός του θεσµικού αυτού περιεχοµένου. Το ζήτηµα αυτό επιλύεται µε τον προσδιορισµό του δεσµού αιτιώδους συνάφειας µεταξύ δικαιώµατος και θεσµού, δηλαδή της φυσικής σχέσης που συνδέει δικαίωµα και έννοµη σχέση. Γενικά ο κανόνας που εφαρµόζεται είναι ότι «επιτρέπονται οι αιτιώδεις περιορισµοί και απαγορεύονται οι αναιτιώδεις» 1. Αυτό σηµαίνει ότι, εφόσον δικαίωµα και θεσµός δεν συνδέονται µε δεσµό αιτιώδους συνάφειας, τότε επιβάλλεται να εφαρµοστεί όλο το δικαίωµα σε όλο το περιεχόµενό του στον συγκεκριµένο θεσµό και ως εκ τούτου κάθε περιορισµός θα αποτελεί προσβολή. Από την αντίθετη πλευρά εφόσον υφίσταται αιτιώδης συνάφεια µεταξύ δικαιώµατος και θεσµού, δηλαδή υπάρχει ένα κοινό αντικειµενικό στοιχείο µεταξύ τους, τότε είναι επιβεβληµένος ο περιορισµός του δικαιώµατος, ο περιορισµός δηλαδή του γενικού αµυντικού περιεχοµένου του, προκειµένου να εφαρµοστεί στα πλαίσια του συγκεκριµένου θεσµού. Και αυτό διότι το Σύνταγµά µας δεν προστατεύει µόνο το δικαιώµατα αλλά και τους θεσµούς. Απαραίτητο είναι να βρεθεί η σχέση αντικειµενικού και υποκειµενικού στοιχείου. Τα δικαιώµατα έχουν ένα 1 Πρβλ. Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Ι Έκδοση, Αθήνα 2004 28
πραγµατικό περιεχόµενο, ένα σύνολο δηλαδή αντικειµενικών στοιχείων, που προσδιορίζουν την υπόσταση του ανθρώπου, την φυσική, σωµατική ή πνευµατική και κοινωνική. Τα αντικειµενικά αυτά στοιχεία µπορούν να αναφέρονται και ιδιότητες πραγµάτων ή και τυποποιηµένες µορφές συµπεριφοράς, όπως π.χ. καλή χρήση πράγµατος. Στις περιπτώσεις λοιπόν που υφίσταται ένα τέτοιο αντικειµενικό στοιχείο και στο δικαίωµα και στον θεσµό, τότε το δικαίωµα θα πρέπει να «προσαρµοστεί» στην έννοµη σχέση (θεσµό). Πρέπει να επισηµανθεί ότι δεν πρόκειται για πρόβληµα προσαρµογής συνταγµατικού δικαιώµατος στο ιδιωτικό δίκαιο αλλά στους θεσµούς γενικότερα. Πρόκειται για εφαρµογή συνταγµατικού δικαιώµατος έξω και πέρα από την κυριαρχική σχέση κράτους ατόµου. Χαρακτηριστικά στην υπ αριθµ. 1189/2001 απόφαση του Πολυµελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, όπως αναλύθηκε ανωτέρω, ο ενάγων ο οποίος είχε συµµετάσχει σε τηλεοπτική εκποµπή µιλώντας για την προσωπική του εµπειρία ως φορέα του Αids εξέθεσε ο ίδιος τον εαυτό του στην κοινή θέα και ως εκ τούτου οφείλει να ανέχεται επεµβάσεις στην προσωπικότητά του. Η δηµοσίευση της εικόνας του προσώπου του συνεπώς αποτελεί αναπόφευκτο περιορισµό του δικαιώµατός του εφόσον υφίσταται κοινό αντικειµενικό στοιχείο µεταξύ του δικαιώµατός του και της έννοµης σχέσης της δηµοσιότητας. Αντιθέτως, στην υπόθεση των 29
«ξυλοκοπηµένων» γυναικών µε αριθµό απόφασης 4887/1992 του Εφετείου Αθηνών δεν υφίσταται δεσµός αιτιώδους συνάφειας µεταξύ δικαιώµατος και έννοµης σχέσης. Οι ενάγουσες είχαν εισέλθει στο νοσοκοµείο λόγω τροχαίου ατυχήµατος και οι φωτογραφίες τους χρησιµοποιήθηκαν σε δηµοσίευµα που διαπραγµατευόταν κακοποιήσεις και βιασµούς γυναικών. Είναι προφανές ότι δεν υφίσταται κανένα αντικειµενικό στοιχείο µεταξύ του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας των εναγουσών και του θεσµού του τύπου. Συνεπώς ο περιορισµός του δικαιώµατός τους συνιστά µη θεµιτό περιορισµό, δηλαδή προσβολή. Γίνεται κατανοητό λοιπόν ότι το ευρισκόµενο στην δηµοσιότητα πρόσωπο περιορίζεται στην άσκηση του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας του, εφόσον το συγκεκριµένο δικαίωµα συνδέεται µε δεσµό αιτιώδους συνάφειας προς την έννοµη σχέση της δηµοσιότητας και µόνο κατά το µέτρο που επιβάλλει ο δεσµός αιτιώδους συνάφειας. 30
VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Σύµφωνα µε τα προεκτεθέντα καθίσταται φανερό ότι η διαπλοκή της δηµοσιότητας και του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας παρουσιάζει ιδιαίτερο νοµικό και πραγµατικό ενδιαφέρον. Σε ενδιαφέροντα συµπεράσµατα δύναται να οδηγήσει η θεσµική εφαρµογή, σύµφωνα µε την οποία ο περιορισµός του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας στα πλαίσια της έννοµης σχέσης της δηµοσιότητας είναι θεµιτός, εφόσον το συγκεκριµένο δικαίωµα συνδέεται µε δεσµό αιτιώδους συνάφειας προς την έννοµη σχέση και µόνο κατά το µέτρο που επιβάλλεται από τον αιτιώδη δεσµό. Προσωπική µου όµως άποψη είναι το γεγονός ότι ακόµα κι αν υφίσταται αιτιώδης συνάφεια µεταξύ δικαιώµατος και θεσµού δεν δύναται να υπερβαίνει και να θίγει τον πυρήνα του συνταγµατικού δικαιώµατος. Αξίζει µάλιστα να επισηµανθεί ότι η προστασία του δικαιώµατος στην προσωπικότητα και η αναγνώριση του δικαιώµατος κάθε ατόµου στην ψυχική ηρεµία, στην ανωνυµία, στην αυτόβουλη διάπλαση του εσωτερικού και εξωτερικού του κόσµου, του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας όπως αποδίδεται κατά το δίκαιο, εκφράζουν µια θεµελιώδη αρχή του σύγχρονου δικαίου, την οποία πρέπει να προασπίσουµε από κάθε κίνδυνο και προσβολή. Χαρακτηριστική είναι η φράση του Rigeau :«εν υπάρχει ελευθερία χωρίς την δυνατότητα της διαφυλάξεως τη ανωνυµίας και του απορρήτου». 31
VII. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία διαπραγµατεύεται τις αντιθέσεις που δηµιουργούνται κατά την διαπλοκή του δικαιώµατος επί της ιδίας εικόνας και της έννοµης σχέσης της δηµοσιότητας, όπως επίσης και τον τρόπο που δύνανται οι αντιθέσεις αυτές να επιλυθούν. Η µέθοδος της στάθµισης συµφερόντων καθώς και η θεωρία των προσώπων της «σύγχρονης ιστορίας» οδηγούν σε µη ασφαλή νοµικά συµπεράσµατα. Αντιθέτως, η θεσµική εφαρµογή οδηγεί σε ενδιαφέρουσες λύσεις. Το δικαίωµα του προσώπου που ευρίσκεται στην δηµοσιότητα περιορίζεται, εφόσον υφίσταται δεσµός αιτιώδους συνάφειας µεταξύ δικαιώµατος και θεσµού και µόνο κατά το µέτρο που επιβάλλει η αιτιώδης συνάφεια. Σε καµία περίπτωση όµως δεν θα πρέπει να θίγεται ο πυρήνας του συνταγµατικού δικαιώµατος. 32
SUMMARY The purpose of this paper is to examine the contradictions that are created when publicity and the right upon our oun image intermigle as well as the way that these contradictions can be solved. The method of weighing the interests along with the theory of people of «contemporary history» lead to insecure legal conclusions. On the contrary the institutional appliance leads to remarkable solutions. The right of the individual in publicity is limited provided that casual relevance exists between the right and the institution, only to the extent imposed by casual relevance. However, under no circumstances the core of the constitutional right sould be violated. 33
ΛΗΜΜΑΤΑ Α.5 Σ, σελ. 17, 19 Α. 14 Σ, σελ. 14 Αιτιώδης συνάφεια, σελ. 28 Απόφαση ΠολΠρωτΑθ 1189/2001, σελ. 10-11 Απόφαση ΕφΑθ 4887/1992, σελ. 5-6 ηµοσιότητα, σελ. 13 ικαίωµα προσωπικότητας, σελ. 16 ικαίωµα επί της ιδίας εικόνας, σελ. 18 Θεσµική εφαρµογή, σελ. 27 Θεωρία προσώπων «σύγχρονης ιστορίας», σελ.25 Μέθοδος στάθµισης συµφερόντων, σελ. 22 ENTRIES Art. 5 of the Constitution _ p.17,19 Art. 14 of the Constitution_p. 14 Causal relevance_p. 28 Institutional appliance_p. 27 Method of weighing the interests_p. 22 Publicity_p. 13 Right of personality_p. 13 Right upon our own image_p. 18 Theory of people of «contemporary history»_p. 25 34
VIII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ αγτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, Α, Εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 1991 ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Ι Έκδοση-Αθήνα 2004 Καράκωστας Ιωάννης Κ., Προσωπικότητα και Τύπος, Εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα 2000 Καράκωστας Ιωάννης Κ., Το ίκαιο των Μ.Μ.Ε., Εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα 2003 Καράκωστας Ιωάννης Κ., ηµοσιογραφική έρευνα και προστασία της προσωπικότητας, Αρµενόπουλος 1966, σελ. 146 επ. Μιχαηλίδης-Νουάρος Γεώργιος, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, ΤοΣ 1983, σελ. 24 επ. Μέλφος Ι. Θαλής, Ελευθερία πληροφόρησης του δηµοσιογράφου και προστασία της προσωπικότητας, τα Ν ο 2/1999, σελ. 297 επ. Πλαγιαννάκος Γεώργιος Ι., Το δικαίωµα επί της ιδίας προσωπικότητας, Ελλ νη 1966. Χρυσόγονος Κώστας Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα 2002 35
IX. ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Υπόθεση Ν.Μ., ΑΠ 854/2002, ΝοΒ 2003, Τόµος 51, σελ. 50, http://www.dsanet.gr/1024x768auth.htm Υπόθεση οδηγού, ΑΠ 411/2002, ΧρΙ 2002, σελ. 399, http://www.dsanet.gr/1024x768auth.htm Υπόθεση αγρότισσας, ΑΠ 1010/2002, ΝοΒ 2003, Τόµος 51, σελ. 248, http://www.dsanet.gr/1024x768auth.htm Υπόθεση των «ξυλοκοπηµένων» γυναικών, ΕφΑθ 4887/1992, Ελλ νη 1993, σελ. 1516 επ. Υπόθεση εύσωµης λουόµενης, ΕφΑθ 8908/1988, ΝοΒ1988, σελ. 1664 επ. Υπόθεση καρτ-ποσταλ, ΕφΑθ 2149/1978, Αρµενόπουλος 1978, σελ. 786 επ. Υπόθεση ηθοποιών, ΕφΘεσ 3424/1989, Αρµενόπουλος 1989, σελ. 1205 επ. Υπόθεση υποψηφίου βουλευτή, ΠολΠρωτΑθ 1189/2001, ΧρΙ 2001, σελ. 416 επ. Υπόθεση «ΕΝ ΘΕΡΜΩ», ΕφΠειρ 927/1997, Ελλ νη 1999, σελ. 1412 επ., http://www.dsanet.gr/1024x768auth.htm Υπόθεση ηλικιωµένης κυρίας, ΕφΑθ 2006/1993, ΑρχΝ 1993, σελ. 334 επ. Υπόθεση ηθοποιού, ΕφΑθ 5783/1997, Ελλ νη 1998, σελ. 667 επ. 36
Υπόθεση ΕφΑθ 3346/1996, Ελλ νη 1998, σελ. 665 επ. Υπόθεση «Κυκλώµατα µαστροπείας», ΠολΠρωτΑθ 7795/2000, ΕπισκΕ 2000, σελ. 829 επ. Υπόθεση εξορκισµού, ΕφΠειρ 954/1999, ΕπισκΕ 1999, σελ. 1168 επ. Υπόθεση ηµιονηγών, ΜονΠρωτΣύρου 168/1979, ΝοΒ 27, σελ. 832 επ. 37
38