Η Φύση και οι Προοπτικές της Διεθνούς Κοινωνίας Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος Ιούνιος 2009 Στο πεδίο των διεθνών σχέσεων απαντώνται συχνά πολλές ρευστές και μεγάλες έννοιες. Ειδικά για το αντικείμενο που μας απασχολεί εδώ, θα επιχειρήσουμε να διακρίνουμε αλλά και να εντοπίσουμε τους αρμούς μέσω των οποίων αλληλοσυσχετίζονται έννοιες όπως: διεθνής κοινωνία, διεθνείς σχέσεις, διεθνές σύστημα, κυριαρχία, φυσική κατάσταση του διεθνούς συστήματος, διεθνής αναρχία, ετερότητα, διεθνής ηθική, κλπ. Η διεθνής κοινωνία αναφέρεται σε ένα σύστημα κρατών «όπου το καθένα για τον προσδιορισμό της δικής του συμπεριφοράς λαμβάνει υπ όψιν τη θέση και τη συμπεριφορά των υπολοίπων, μέσα από διάλογο και συναίνεση [και τα οποία] αναπτύσσουν κοινούς κανόνες και θεσμούς για τη διεξαγωγή των μεταξύ τους συναλλαγών. Όλα τα μέλη αυτής της κοινότητας έχουν συνείδηση και αναγνωρίζουν τη χρησιμότητα αυτών των διευθετήσεων» 1. Ο Martin Wight, ο οποίος συστηματικά και με λεπτότητα ανάλυσης εξέτασε το ζήτημα της διεθνούς κοινωνίας, υπογράμμισε πως η «κοινωνία» ως όρος των διεθνών σχέσεων, παρουσιάζει τέσσερις ιδιαιτερότητες 2 : 1 ον ) Πρόκειται για μια μοναδική κοινωνία που αποτελείται από τις άλλες πληρέστερα οργανωμένες κοινωνίες που ονομάζουμε κράτη. Τα κράτη αποτελούν τα κύρια και άμεσα μέλη της, παρόλο που υπάρχει η αίσθηση ότι τα έσχατα μέλη της είναι οι άνθρωποι. 2 ον ) Κατά συνέπεια ο αριθμός των μελών της είναι πάντα μικρός σε αντιδιαστολή με τον αριθμό των μελών της εθνικής κοινωνίας. Συγκεκριμένα, ο Wight επισημαίνει πως «όσο πιο μικρός είναι ο αριθμός των μελών μιας κοινωνίας 1 Παναγιώτης Ήφαιστος, Ιστορία, Θεωρία και Πολιτική Φιλοσοφία των Διεθνών Σχέσεων, σ. 230, Ποιότητα, 1999. 2 Martin Wight, Πολιτική Δυνάμεων, σ. 100-102, Ειρήνη, 1994. 1
και όσο πιο μεγάλη είναι η ποικιλία των μελών της, τόσο πιο δύσκολο είναι να γίνουν κανόνες που να μην είναι άδικοι σε ειδικές και ακραίες περιπτώσεις» 3. 3 ον ) Τα μέλη της διεθνούς κοινωνίας είναι πιο ετερογενή από τα άτομα, και η ετερογένεια αυτή ενισχύεται από τον μικρό αριθμό των μελών. Υπάρχει μεγάλη ανομοιότητα μεταξύ τους, όσον αφορά την έκταση των εδαφών τους, τη γεωγραφική τους θέση και πόρους, τον πληθυσμό, τα πολιτιστικά ιδανικά και τις κοινωνικές διαρθρώσεις. 4 ον ) Τα μέλη της διεθνούς κοινωνίας είναι στο σύνολό τους αθάνατα. Τα κράτη βέβαια πεθαίνουν ή εξαφανίζονται από καιρό σε καιρό, όμως στην πλειοψηφία τους ξεπερνούν κατά πολύ το διάστημα της ανθρώπινης ζωής. Αποτελούν συνεταιρισμούς των ζωντανών με τους νεκρούς και με τις μελλοντικές γενιές. Είναι γενικά παραδεκτό χωρίς βεβαίως να λείπουν οι διαφωνίες- πως στο διεθνές σύστημα επικρατεί η φυσική κατάσταση και πως τα κράτη είναι οι βασικοί δρώντες του διεθνούς συστήματος. Λέγοντας «φυσική κατάσταση» εννοούμε μια κατάσταση εξ ορισμού προ-συμβατική και μη κοινωνική, σε αντίθεση με ό,τι ισχύει στο εσωτερικό των κρατών τα οποία ως συλλογικές οντότητες αποτελούνται από τα μέλη τους, τα οποία έχουν συμβληθεί μεταξύ τους με κοινωνικό συμβόλαιο. Όταν λέμε εξάλλου πως τα κράτη είναι οι βασικοί συντελεστές του διεθνούς συστήματος, το οποίο όπως είπαμε χαρακτηρίζεται από τη φυσική κατάσταση, αυτό σημαίνει πως είναι ελεύθερα και δεν αναγνωρίζουν καμία εξουσία πάνω από αυτά. Επομένως, «δύο θεμελιώδη προσδιοριστικά χαρακτηριστικά της φυσικής κατάστασης του διεθνούς χώρου παραμένουν αναλλοίωτα. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι, πρώτον, η ετερότητα των συλλογικών οντοτήτων που απαρτίζουν τον διεθνή χώρο και, δεύτερον, η φυσική τους τάση για αυτονομία και ανεξαρτησία» 4. Με βάση λοιπόν τα ανωτέρω, μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως η φυσική κατάσταση που επικρατεί στο διεθνές σύστημα έχει δύο όψεις: η μία είναι η διεθνής αναρχία, ενώ η άλλη είναι η κρατική κυριαρχία. Η διεθνής αναρχία οφείλεται στην ετερότητα των συλλογικών οντοτήτων (κρατών) του διεθνούς συστήματος και 3 Martin Wight, Διεθνής Θεωρία: Τα Τρία Ρεύματα Σκέψης, σ. 174, Ποιότητα, 1998. 4 Ήφαιστος, σ. 169-170. 2
σημαίνει την απουσία μιας ανώτερης αυτών εξουσίας, μιας ανώτερης παγκόσμιας ρυθμιστικής αρχής υπεράνω αυτών. Στο σημείο αυτό, κρίνεται σκόπιμο να διευκρινιστεί πως η «αναρχία» δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με το «χάος». Το τελευταίο δεν αφορά στην έλλειψη παγκόσμιας ρυθμιστικής αρχής αλλά αναφέρεται σε μία κατάσταση διαρκούς σύγκρουσης όλων εναντίον όλων. Από την άλλη, «υπό συνθήκες ετερότητας, είναι φυσικό οι επιμέρους συλλογικές οντότητες να διεκδικούν το δικαίωμα εσωτερικού αυτοπροσδιορισμού, καθώς και το δικαίωμα ανεξαρτησίας έναντι άλλων συλλογικών οντοτήτων» 5. Η διεθνής αναρχία και η κρατική κυριαρχία είναι απόρροιες της παγκόσμιας ιστορικής εξέλιξης. Η ιστορία καταγράφει διαρκώς την τάση των ανομοιογενών συλλογικών οντοτήτων να επιζητούν και να αγωνίζονται για ανεξαρτησία και αυτονομία σε ένα διεθνές σύστημα στο οποίο απουσιάζει μια παγκόσμια εξουσιαστική αρχή. Η διαλεκτική σχέση μεταξύ των μεγάλων και ρευστών εννοιών «φυσική κατάσταση», «αναρχία», «κυριαρχία», «ανεξαρτησία», «συμφέρον», «ελευθερία», «ασφάλεια», και «επιβίωση», έχει αριστοτεχνικά σχηματοποιηθεί από τον Παναγιώτη Ήφαιστο 6 ως εξής: Η συνέπεια της φυσικής κατάστασης είναι η αναρχία. Το καθεστώς αναρχίας σημαίνει πως στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων μιας εκάστης συλλογικής οντότητας, και ιδιαίτερα της διασφάλισης του συμφέροντος επιβίωσης, ισχύει η αρχή της αυτοβοήθειας, Τα συμφέροντα μιας εκάστης συλλογικής οντότητας εξυπηρετούνται όταν η ίδια έχει την ευχέρεια να προσδιορίσει τα συμφέροντά της χωρίς επιρροές ξένων συμφερόντων, κάτι το οποίο είναι εφικτό μόνο εάν είναι αυτόνομη-ανεξάρτητη, Για τον λόγο που μόλις αναφέρθηκε, οι συλλογικές οντότητες αενάως επιζητούν είτε ανεξαρτησία-ελευθερία, είτε διαφύλαξη-ενίσχυση της κερδισμένης με αίμα ανεξαρτησίας. Η ανωτέρω διαλεκτική σχέση που μόλις περιγράψαμε, γεννάει ερωτήματα σχετικά με το ενδεχόμενο και τη δυνατότητα εξέλιξης του διεθνούς συστήματος από 5 Ήφαιστος, σ. 177. 6 Ήφαιστος, σ. 179. 3
κρατοκεντρικό σε κοινωνιοκεντρικό. Είδαμε προηγουμένως πως βασικό χαρακτηριστικό του διεθνούς συστήματος είναι η υπαρκτική ετερότηταανομοιογένεια των συλλογικών οντοτήτων που το απαρτίζουν και η φυσική τους τάση να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους επί του εδάφους τους, δηλαδή την ενδοκρατική τάξη επί του κοινωνικού συνόλου που βρίσκεται εντός της επικράτειάς τους. Ενός συνόλου, το οποίο έχει ως κύρια χαρακτηριστικά του την εσωτερική συνοχή και ομοιογένεια, γι αυτό άλλωστε και γίνεται λόγος για εθνική ή εσωτερική κοινωνία. Αυτός ο συλλογισμός, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η επίτευξη της τάξης με τη μορφή της κυριαρχίας, δηλαδή της θέσπισης υποχρεωτικών κανόνων μεταξύ των μελών ενός συνόλου, εξαρτάται από τον βαθμό ανάπτυξης της κοινωνικής συνοχής και ομοιογένειας αυτών των μελών. Με άλλα λόγια, «ως πολιτικό φαινόμενο η κυριαρχία συναρτάται με την κανονιστική ανάπτυξη ενός κοινωνικού συνόλου Κάθε κανονιστική ανάπτυξη σχετίζεται με την ύπαρξη κρίσιμων συγκλίσεων μεταξύ των συντελεστών του συστήματος. Δηλαδή συναρτάται με την ύπαρξη κοινωνίας με την ευρύτερη δυνατή νοηματοδότηση του όρου Οι δυνατότητες κανονιστικής ανάπτυξης του διεθνούς χώρου είναι τόσο μεγαλύτερες, όσο μεγαλύτερη είναι η συνοχή και εσωτερική ομοιογένεια της κοινωνίας στο επίπεδο που αναφερόμαστε Στις διεθνείς σχέσεις οι έννοιες αναρχία, κοινωνία και κρατική κυριαρχία έχουν τη μορφή συγκοινωνούντων δοχείων καθώς επηρεάζονται από τον βαθμό ετερότητας του διεθνούς χώρου Βασικά, σε οποιοδήποτε επίπεδο και αν αναφερόμαστε, η κοινωνία είναι η ανεξάρτητη και ρευστή μεταβλητή και η αναρχία-κρατική κυριαρχία οι εξαρτημένες μεταβλητές» 7. Εάν το οντολογικό γεγονός της διεθνούς αναρχίας και ετερότητας, καθώς και της αυτονομίας-κυριαρχίας των συλλογικών οντοτήτων που απαρτίζουν το διεθνές σύστημα είναι τόσο βαθειά και αδιαχώριστα συνδεδεμένο με την παγκόσμια ιστορική εξέλιξη, τότε πώς μπορούμε να μιλάμε πραγματικά για την ύπαρξη διεθνούς κοινωνίας ή με άλλη ορολογία, διεθνούς κοινότητας; Και πώς μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη μιας παγκόσμιας ηθικής; «Εάν υπάρχει διεθνής κοινωνία, τότε υπάρχει διεθνής ηθική εάν δεν υπάρχει διεθνής κοινωνία αλλά πολλές κοινωνίες τότε η φυσική πηγή ηθικής και δικαίου είναι η κοινωνία ενός εκάστου κράτους» 8. Εάν η διεθνής ετερότητα σε ένα κρατοκεντρικό σύστημα είναι τόσο 7 Ήφαιστος, σ. 191-193. 8 Ήφαιστος, σ. 213. 4
έντονη, τότε θα υπάρχουν «πολλές και συγκρουόμενες αντιλήψεις περί ηθικής, δικαίου, ορθού και λανθασμένου» 9, εξαιτίας των πολυποίκιλων αποκρυσταλλώσεων πολιτισμών-κουλτούρων που απορρέουν από τον κατακερματισμό του διεθνούς χώρου σε διαφορετικές όπως είπαμε συλλογικές οντότητες οι οποίες ακολούθησαν διαφορετική κοινωνική, ηθική και πολιτιστική εξέλιξη-διαμόρφωση. Αν, από την άλλη, βρίσκονται εν δυνάμει ή εν εξελίξει διεργασίες διαμόρφωσης μιας διεθνούς κοινωνίας με κοινά πολιτιστικά πρότυπα και κοινή παγκόσμια ηθική, τότε μήπως βρισκόμαστε ενώπιον μιας πρωτοφανούς στην παγκόσμια ιστορία αναστροφής του ρεύματος της παγκόσμιας εξέλιξης; ΤΡΕΙΣ ΣΧΟΛΕΣ ΣΚΕΨΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Ο Martin Wight διέκρινε τρία βασικά ρεύματα σκέψης, τρεις κύριες σχολές στη θεωρία των διεθνών σχέσεων. Θα δώσουμε συνοπτικά τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε σχολής, και στη συνέχεια θα παραθέσουμε τις απαντήσεις που δίνουν στο ερώτημα για την ύπαρξη ή μη, διεθνούς κοινωνίας. Ο Wight κατηγοριοποίησε λοιπόν τους εκπροσώπους της διεθνούς θεωρίας, σε τρία μεγάλα ρεύματα σκέψης: Ρεαλιστές ή αλλιώς, Μακιαβελικοί, Ρασιοναλιστές ή αλλιώς, Γκροτιανοί, και, Επαναστατικοί ή όπως διαφορετικά τους ονόμασε, Καντιανοί. Ας δούμε εν συντομία τα βασικά χαρακτηριστικά τους 10 : Ρεαλιστές ή αλλιώς Μακιαβελικοί: αυτοί υπογραμμίζουν στις διεθνείς σχέσεις το στοιχείο της αναρχίας, της ισχύος και του πολέμου. Με ποιο σύγχρονη διατύπωση, θα λέγαμε ότι κατά τον ρεαλισμό η σύγκρουση είναι εγγενής στις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Αξίζει να προσθέσουμε στο σημείο αυτό πως υπάρχουν τρεις προϋποθέσεις οι οποίες προσδιόρισαν τη ρεαλιστική παράδοση. α) Η πρώτη ας την ονομάσουμε μηχανιστική- έχει ως βασικό της σύμβολο την πλάστιγγα ή τη ζυγαριά. Εύκολα διακρίνουμε την επίδρασή της στο ρεαλισμό, αν 9 Ήφαιστος, σ. 219. 10 Wight, Διεθνής Θεωρία, σ. 9-36. 5
αναλογιστούμε πως η έννοια της ισορροπίας ισχύος είναι πλέον βασική για τη μελέτη των διεθνών σχέσεων. β) Η δεύτερη προϋπόθεση είναι βιολογική. Έλκει την καταγωγή της από τη θεωρία της φυσικής επιλογής και στις διεθνείς σχέσεις διακρίνεται ο αντίκτυπός της από το γνωστό σε όλους μας απόφθεγμα περί «επιβίωσης του ισχυρότερου». γ) Τέλος, η τρίτη προϋπόθεση που βρίσκεται πίσω από τον ρεαλισμό είναι ψυχολογική. Καθώς μία ψυχολογική θεωρία ισχυρίζεται ότι δίνει όσο γίνεται πιο πλήρη εξήγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, θα τείνει προς τον ντετερμινισμό υποτιμώντας τα ηθικά κριτήρια. Έτσι, κατά την εύστοχη διατύπωση του Edward Carr «η διεθνής τάξη πραγμάτων θα είναι πάντα το σύνθημα εκείνων που αισθάνονται αρκετά δυνατοί για να την επιβάλουν στους άλλους». Ρασιοναλιστές ή αλλιώς Γκροτιανοί: αυτοί παραδέχονται το στοιχείο της διεθνούς αναρχίας, όμως από την άλλη, πιστεύουν στην αξία του στοιχείου των διεθνών συναλλαγών. Για τους ρασιοναλιστές ή γκροτιανούς υπάρχει τόσο το θετικό δίκαιο που συναντάται στα έθιμα και στις συνθήκες, όσο και το φυσικό δίκαιο με την έννοια αιώνιων και αμετάβλητων αρχών οι οποίες απορρέουν από μία πηγή πέραν της επίγειας εξουσίας, είτε αυτή είναι ο θεός είτε η φύση. Κατά τους γκροτιανούς ή ρασιοναλιστές, οι άνθρωποι δεν είναι απλώς αισθαντικά όντα, αλλά διαθέτουν επίσης έλλογη ικανότητα και κάποια έμφυτη σχέση με το δίκαιο και ανταπόκριση προς αυτό. Οι άνθρωποι λοιπόν, όπως απορρέει από το σκεπτικό του Τζων Λοκ, είναι λογικοί, και μάλιστα συνυπάρχουν στη βάση της λογικής, ακόμη και αν δεν έχουν κάποια κοινή ρυθμιστική εξουσία, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των διεθνών σχέσεων. Επαναστατικοί ή Καντιανοί: αυτοί πιστεύουν με πάθος στην ηθική ενότητα της κοινωνίας των κρατών. Μάλιστα βασικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι ισχυρίζονται πως μιλούν εν ονόματι αυτής της ενότητας και αισθάνονται την υποχρέωση να την πραγματώσουν ως πρώτο στόχο της διεθνούς πολιτικής, πράγμα που τους προσδίδει έναν ιεραποστολικό χαρακτήρα. Η αποκλειστική αντιπροσωπευτικότητα είναι σταθερό χαρακτηριστικό των επαναστατικών ή καντιανών. Έτσι, οι κομμουνιστές ισχυρίζονταν πως μιλούσαν εξ ονόματος του προλεταριάτου, ενώ οι φανατικοί της θεοκρατίας, εξ ονόματος του θεού. 6
Ας δούμε τώρα πώς απαντούν τα τρία ρεύματα στο ερώτημά μας περί διεθνούς κοινωνίας: Ρεαλιστές 11 : κατά τους ρεαλιστές η εθνική κοινωνία δημιουργείται από ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Όμως στο διεθνή χώρο έχουμε ξεχωριστά κράτη που προκύπτουν από ξεχωριστά κοινωνικά συμβόλαια. Η κατάσταση λοιπόν που υπάρχει στο διεθνή χώρο είναι προ-συμβατική. Δηλαδή πρόκειται για την κατάσταση της φύσης. Ή, κατά τον Χομπς, η διεθνής κοινωνία είναι η κατάσταση που επικρατεί στη φύση, δηλαδή ένας πόλεμος όλων εναντίων όλων. Επομένως, οι ρεαλιστές, στην ερώτηση «τι είναι διεθνής κοινωνία», απαντούν «τίποτα». Αφού λοιπόν στο διεθνή χώρο επικρατεί η κατάσταση της φύσης η οποία είναι προ-συμβατική, άρα μηκοινωνική, είναι οξύμωρο να μιλάει κανείς για διεθνή κοινωνία. Άλλωστε, τα στοιχεία που μπορούν να θεωρηθούν ως πειστήρια για την ύπαρξη διεθνούς κοινωνίας, δύσκολα επιβεβαιώνονται εμπειρικά. Έτσι, το διεθνές δίκαιο είναι υπερβολικά ασαφές και διαρκώς παραβιάζεται, το διπλωματικό σύστημα δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει τον σκοπό της επέκτασης ή της προστασίας, ενώ το αίσθημα ανθρωπισμού εξανεμίζεται κατά τον πόλεμο, δηλαδή όταν είναι περισσότερο απαραίτητο. Η κλασική ρεαλιστική λύση σε αυτή την κατάσταση αναρχίας είναι η συγκέντρωση της ισχύος σε μία μόνο εξουσία, σε έναν Χομπεσιανό άρχοντα που θα παρέχει μέσω ενός απεριόριστου κοινωνικού συμβολαίου, τη δικαιοσύνη. Ο Καταστατικός Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών αποτελεί κατά τον Ουάιτ ένα τέτοιο απεριόριστο συμβόλαιο. Στο σημείο αυτό βέβαια, μπορούμε να διακρίνουμε μια αντίφαση στον ρεαλισμό. Αφού η κακία είναι έμφυτη στους ανθρώπους, και τα κράτη δρουν εγωιστικά, γιατί αυτός ο παγκόσμιος ηγεμόνας θα αποτελέσει την εξαίρεση στον κανόνα αυτό; Ιδιαίτερα ο Χομπς λέει πως το κοινωνικό συμβόλαιο λύνεται όταν δεν παρέχεται πλέον προστασία των υπηκόων, οπότε η κοινοπολιτεία καταργείται. Τέλος, μια μετριοπαθέστερη ρεαλιστική προσέγγιση είναι αυτή που θεωρεί πως η διεθνής κοινωνία προσδιορίζεται από τις μεγάλες δυνάμεις, οπότε θα πρέπει να θεωρείται δεδομένος κάποιος βαθμός κοινωνικής σχέσης και συνεργασίας μεταξύ αυτών των δυνάμεων. 11 Wight, Διεθνής Θεωρία, σ. 37-46. 7
Ρασιοναλιστές 12 : κατά τους ρασιοναλιστές η κατάσταση της φύσης είναι μια κατάσταση κοινωνικότητας. Συγκεκριμένα, της ικανότητας να γίνει κανείς κοινωνικός. Μπορεί η κυριαρχία να έχει περάσει σε ξεχωριστά κράτη με ξεχωριστά κοινωνικά συμβόλαια, αλλά η αρχική ενότητα του ανθρώπινου γένους έχει επιβιώσει. Η κατάσταση της φύσης ακόμα κι αν δεν είναι κατάσταση κοινωνίας, περιέχει τον σπόρο της κοινωνίας και χαρακτηρίζεται από την κοινή συναναστροφή. Είναι ωστόσο μια ασταθής ειρήνη που μπορεί να καταλήξει σε πόλεμο. Αν για τους ρεαλιστές ο βασικός τρόπος συνδιαλλαγής μεταξύ των κρατών είναι η ισχύς, για τους ρασιοναλιστές είναι το έθιμο, ή καλύτερα, το εθιμικό δίκαιο με όλα τα ελαττώματά του. Ο Καταστατικός Χάρτης της Κοινωνίας των Εθνών είναι ένα συμβόλαιο με την έννοια που του δίνουν οι ρασιοναλιστές, καθώς «οικοδομήθηκε πάνω στο αξίωμα της καλής πίστης». Πρόκειται για αυτό που ο Τζον Λοκ ονόμαζε «μια διαιτησία για να επιλύονται οι διαφορές που μπορεί να ανακύψουν μεταξύ των κρατών». Έτσι, δεν πρόκειται για απεριόριστο συμβόλαιο στο πλαίσιο ενός παγκόσμιου υπερκράτους, αλλά για περιορισμένο συμβόλαιο, δηλαδή για επίσημη συμφωνία μεταξύ κυρίαρχων κρατών. Τέλος, μια άλλη διαφορά με τον ΟΗΕ ήταν πως το καταστατικό της Κοινωνίας των Εθνών δεν ήταν δεσμευτικό και επέτρεπε την αποχώρηση από την Κοινωνία αν το επιθυμούσε κάποιο μέλος της, σε αντίθεση με τον ΟΗΕ όπου δεν υπάρχει κάποιο άρθρο που να επιτρέπει την αποχώρηση ενός μέλους του. Επαναστατικοί 13 : για τους επαναστατικούς ή καντιανούς, η διεθνής κοινωνία μπορεί να ιδωθεί ως civitas maxima, δηλαδή ως μια μεγάλη κοινωνία ή υπερκράτος, της οποία πολίτες είναι τα μεμονωμένα κράτη. Βασικό στοιχείο στη θεωρία τους είναι πως εξομοιώνουν τις διεθνείς σχέσεις με την εσωτερική πολιτική. Και μάλιστα για να πραγματοποιηθεί αυτή η εξομοίωση, υπάρχουν τρεις τρόποι: α) η δογματική ομοιομορφία, β) ο δογματικός ιμπεριαλισμός, γ) ο κοσμοπολιτισμός. Ας τους δούμε αναλυτικότερα: 12 Wight, Διεθνής Θεωρία, σ. 46-49. 13 Wight, Διεθνής Θεωρία, σ. 50-58. 8
Α) Κατά τη δογματική ή αλλιώς ιδεολογική ομοιομορφία, θα πρέπει να επιτευχθεί ιδεολογική ομοιογένεια μεταξύ των κρατών. Έτσι, εωσότου αποκτήσουν όλες οι κυβερνήσεις την ίδια ιδεολογική χροιά, δεν μπορεί να υπάρξει διεθνής ειρήνη. Κλασικό παράδειγμα αυτής της προσέγγισης είναι η Διαρκής ή Αιώνια Ειρήνη του Καντ, κατά την οποία το σύνταγμα όλων των κρατών θα έπρεπε να είναι δημοκρατικό. Ο Ουάιτ αναφέρει την αρχική αξίωση του Ουίλσον να αποτελείται η Κοινωνία των Εθνών μόνο από δημοκρατικά έθνη, αλλά και την προσπάθεια του ΟΗΕ να αποκλείσει την Ισπανία το 1946 από τη διεθνή κοινωνία, ως παραδείγματα προσπάθειας για επιβολή δογματικής ομοιομορφίας. Πάντως, η ιδεολογική ομοιομορφία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από ιδεολόγους μη-δημοκρατικών πολιτικών κατευθύνσεων προκειμένου να επιτύχουν την ομοιογένεια των κρατών. Β) Ο δογματικός ή ιδεολογικός ιμπεριαλισμός είναι ένας άλλος τρόπος για να οδηγηθούμε κατά τους επαναστατικούς στη civitas maxima. Σύμφωνα με αυτόν, μια μεγάλη δύναμη προσπαθεί να διαδώσει τα πιστεύω της και να επιβάλει έτσι την ομοιομορφία. Εύκολα διαπιστώνει κανείς στην περίπτωση του δογματικού ιμπεριαλισμού πως πίσω του κρύβεται η θεωρία περί «εκλεκτού λαού». Μια αντίληψη που εμφανίζεται αρκετές φορές στην Ιστορία, είτε με τους Εβραίους, οι οποίοι υποστήριζαν ότι είναι ο εκλεκτός λαός του θεού, είτε με τους Ρωμαίους οι οποίοι θεωρούσαν αυτονόητο να κυβερνούν τον κόσμο, είτε με τον Χίτλερ και τις αντιλήψεις περί «Αρίας φυλής» και τον προορισμό της να κυριαρχήσει στον κόσμο, είτε τέλος στη σύγχρονη εποχή με την πεποίθηση των Αμερικανών να διαδώσουν τη δημοκρατία στον κόσμο και να τον ομογενοποιήσουν μέσω της παγκοσμιοποίησης. Γ) Ο κοσμοπολιτισμός, τέλος, απορρίπτει την ιδέα της κοινωνίας των κρατών και υποστηρίζει ότι η μόνη αληθινή διεθνής κοινωνία είναι αυτή των ατόμων. Εδώ η civitas maxima εξισώνεται με την κοσμόπολη. Ο Μάρτιν Ουάιτ παρατηρεί πως αυτή είναι η πιο επαναστατική θεωρία και μάλιστα συνεπάγεται την ολοκληρωτική διάλυση των διεθνών σχέσεων. Καθώς λοιπόν οι ιδεαλιστές υποστηρίζουν τη δημιουργία μιας αδελφότητας του ανθρώπινου είδους κατά την οποία η διεθνής πολιτική θα εξομοιωθεί με την εσωτερική πολιτική, διακρίνουν στις ιδιωτικές μη κυβερνητικές διεθνείς οργανώσεις τις προσπάθειες οικοδόμησης της αληθινής διεθνούς κοινωνίας ανθρώπων διαφορετικής εθνικότητας, χρώματος ή θρησκείας, και τις ενθαρρύνουν ως δείγματα κοσμοπολιτισμού. 9
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να κάνουμε δύο επισημάνσεις: 1 ον ) οι απόψεις των επαναστατικών αφορούν κυρίως τις επιθυμίες τους, δηλαδή αυτό που θα έπρεπε να είναι και όχι τα γεγονότα, δηλαδή αυτό που είναι, και 2 ον ) αν τους διακρίνουμε σε σκληρούς και ήπιους επαναστατικούς, οι μεν σκληροί προκειμένου να δημιουργήσουν την αδελφότητα του ανθρώπινου γένουςεπιδιώκουν την εξομοίωση της διεθνούς με την εσωτερική πολιτική με τη χρήση βίας, ενώ οι ήπιοι προσπαθούν να επιτύχουν τον ίδιο στόχο μέσα από την επιθυμία και κυρίως τη συζήτηση. Ολοκληρώνοντας την σύντομη παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών των τριών ρευμάτων σκέψης στη διεθνή θεωρία, και αναφορικά πάντοτε με τις απόψεις τους περί διεθνούς κοινωνίας, μπορούμε να έχουμε υπόψη μας την ακόλουθη σχηματοποίηση όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα: Απόψεις των Τριών Ρευμάτων Σκέψης για τη Διεθνή Κοινωνία Ρεαλιστές Δεν είναι κοινωνία, είναι μάλλον πεδίο πολέμου Ρασιοναλιστές Είναι κοινωνία, αλλά διαφορετική από το κράτος Επαναστατικοί Είναι κράτος (ή θα έπρεπε να είναι) Εκείνο που παρατηρούμε είναι πως τα δύο άκρα που στέκουν αντίθετα μεταξύ τους είναι οι ρεαλιστές και οι επαναστατικοί. Οι πρώτοι απορρίπτουν την ύπαρξη της διεθνούς κοινωνίας, ενώ οι δεύτεροι όχι μόνο τη δέχονται αλλά συχνά έχουν ταυτιστεί με προσπάθειες τις περισσότερες φορές όχι ειρηνικές- εγκαθίδρυσής της μέσω της οικοδόμησης ομοιογένειας μεταξύ των μελών του διεθνούς συστήματος με απώτερο σκοπό την απάλειψη της διεθνούς ετερότητας. Από την άλλη, οι ρασιοναλιστές στέκουν κάπου στο μέσον της απόστασης μεταξύ των δύο ακραίων απόψεων. Ιδιαιτέρως θα πρέπει να τονίσουμε πως η «βρετανική» ή αλλιώς «αγγλική» σχολή διεθνών σχέσεων, η οποία έχει συμβάλει σημαντικά στη συζήτηση περί διεθνούς κοινωνίας, δέχεται τις βασικές παραδοχές του ρεαλισμού, δηλαδή τη διεθνή αναρχία και την υπαρκτική ετερότητα των συλλογικών οντοτήτων του διεθνούς συστήματος, καθώς επίσης το ευμετάβλητο του ηθικού στοιχείου στις διεθνείς 10
σχέσεις και την ιδιομορφία του διεθνούς δικαίου. Ο Martin Wight, οξυδερκής αναλυτής των διεθνών σχέσεων και θεωρούμενος ως ιδρυτής της «βρετανικής σχολής», έγραψε χαρακτηριστικά: «Φανταστείτε, ως μια reductio ad absurdum, μια κοινωνία με τέσσερα μέλη: έναν ανθρωπόμορφο δράκο, σαρκοφάγο με προτίμηση στο ανθρώπινο κρέας και ύψος επτά μέτρα έναν Άγγλο ύψους δύο μέτρων που δεν μιλά καθόλου ιαπωνικά έναν Ιάπωνα samurai, έναν πολεμιστή ευγενή, ο οποίος δεν μιλά καθόλου αγγλικά και έναν Κεντροαφρικανό πυγμαίο, της πρώτης παλαιολιθικής εποχής και όλοι αυτοί να βρίσκονται σε ένα νησί που έχει το μέγεθος της Μάλτας. Αυτή είναι μια παραβολή αυτού που καλείται διεθνής κοινωνία» 14. Φυσικά, ο Ουάιτ έδωσε αυτό το παράδειγμα θέλοντας να τονίσει το στοιχείο της υπερβολής στις απόψεις των επαναστατικών για την ύπαρξη διεθνούς κοινωνίας. Έτσι εξηγείται άλλωστε και ο χαρακτηρισμός τους ως ουτοπιστών από τους ρεαλιστές. Βασική συνιστώσα της επιχειρηματολογίας των επαναστατικών για την ύπαρξη διεθνούς κοινωνίας είναι το δόγμα της αρμονίας των συμφερόντων. Σύμφωνα με αυτό, χρειάζεται μόνο να ανακαλύψουμε το κοινό καλό, που είναι ταυτόχρονα το υπέρτατο καλό όλων όσων εμπλέκονται σε συγκρούσεις και μόνο ο παραλογισμός των πολιτικών στέκεται εμπόδιο σε αυτή την ανακάλυψη 15. Συνηθίζεται από τους στοχαστές της φιλελεύθερης σχολής των διεθνών σχέσεων να προβάλλεται ως παράδειγμα αρμονίας των συμφερόντων ο οικονομικός στίβος μέσα από το δόγμα του laissez-faire και της αοράτου χειρός, όπου οι οικονομικοί δρώντες μέσα από την ελευθερία των συναλλαγών σε αγορές χωρίς εθνικά σύνορα, επιτυγχάνουν τόσο το ατομικό όσο και το συλλογικό συμφέρον. Αλλά και στον καθαρά πολιτικό τομέα των διεθνών σχέσεων, υποστηρίζεται πως τα κράτη δρουν ωσάν να υπήρχε μια παγκόσμια κοινότητα και διαισθάνονται την ύπαρξη μιας διεθνούς ηθικής στις μεταξύ τους σχέσεις. Έτσι εξηγούνται και οι εκκλήσεις που ακούγονται κατά καιρούς για διεθνή αλληλεγγύη και συναδέλφωση των λαών. Είναι δύσκολο να μην διακρίνει κανείς την τρωτότητα των ανωτέρω επιχειρημάτων. Έτσι εξηγείται και το διανοητικό γρονθοκόπημα που έχει υποστεί η επιχειρηματολογία των επαναστατικών από αντίπαλους θεωρητικούς των διεθνών σχέσεων. Ένα σημαντικό σφάλμα στην επιχειρηματολογία των επαναστατικών είναι 14 Wight, Διεθνής Θεωρία, σ. 174. 15 Edward Carr, Η εικοσαετής κρίση 1919-1939: Εισαγωγή στη μελέτη των διεθνών σχέσεων, σ. 92, Ποιότητα, 2001. 11
η πεποίθηση περί κοινών συμφερόντων των κρατών του διεθνούς συστήματος. Όπως χαρακτηριστικά έχει υποστηρίξει ένας άλλος οξυδερκής μελετητής των διεθνών σχέσεων, ο Edward Carr: «Η ουτοπική υπόθεση ότι υπάρχει ένα παγκόσμιο συμφέρον στην ειρήνη, το οποίο ταυτίζεται με το συμφέρον κάθε έθνους ξεχωριστά, βοήθησε τους πολιτικούς και τους πολιτικούς συγγραφείς παντού να παρακάμψουν το δυσάρεστο γεγονός της ουσιαστικής διάστασης των συμφερόντων που υπάρχει μεταξύ των εθνών που επιθυμούν να διατηρήσουν το status quo και εκείνων που επιθυμούν να το αλλάξουν» 16. Εδώ ο Carr τονίζει στους επαναστατικούς-ουτοπιστές τα αυτονόητα. Ότι δηλαδή δεν έχουν εκλείψει οι αναθεωρητικές αξιώσεις από ορισμένους δρώντες του διεθνούς συστήματος. Πρόκειται για προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ για τη διαυγή ενατένιση των διεθνών σχέσεων. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως η ιστορία διδάσκει ότι οι αναθεωρητικές αξιώσεις στον διεθνή χώρο απορρέουν κυρίως από τις μεγάλες δυνάμεις, οι οποίες πολιτεύονται προς την κατεύθυνση της πραγμάτωσης των ηγεμονικών τους επιδιώξεων. Είτε υποστηρίξει κανείς με οικονομική επιχειρηματολογία την ύπαρξη αρμονίας συμφερόντων είτε βαδίσει σε ιδεαλιστικά μονοπάτια αναζητώντας μια παγκόσμια ηθική, τη διεθνή αλληλεγγύη, ή ακόμα, το οικουμενικό καλό, θα πρέπει να προετοιμαστεί για ένα ανηλεές σφυροκόπημα από εκείνους που προτιμούν τη ρεαλιστική θεώρηση στις διεθνείς σχέσεις. Σε ό,τι αφορά την πολιτική οικονομία, ο θρίαμβος του οικονομικού φιλελευθερισμού έχει αμαυρωθεί από την ένταση των οικονομικών ανισοτήτων τόσο στο εσωτερικό των κρατών όσο και σε διεθνές επίπεδο με το διαχρονικό φαινόμενο της άνισης ανάπτυξης. Ως αποτέλεσμα, όχι μόνο δεν έχουν εξαλειφθεί, αλλά επανέρχονται οι φωνές που υποστηρίζουν πως «το laissez-faire στις διεθνείς σχέσεις, όπως και στις σχέσεις του κεφαλαίου και της εργατικής τάξης, είναι ο παράδεισος των οικονομικά ισχυρών. Ο κρατικός έλεγχος, υπό μορφή προστατευτικής νομοθεσίας ή προστατευτικών δασμών, είναι το όπλο αυτοάμυνας που επικαλούνται οι οικονομικά ασθενείς. Η σύγκρουση των συμφερόντων είναι πραγματική και αναπόφευκτη και η αληθινή φύση του προβλήματος διαστρεβλώνεται από μια προσπάθεια συγκάλυψής του» 17. Ίσως είναι περιττό να τονίσουμε ότι ακόμη και στην 16 Carr, σ. 90. 17 Carr, 97-98. 12
εποχή της αποκαλούμενης παγκοσμιοποίησης που ευαγγελίζεται την πλήρη απελευθέρωση των αγορών από τον κρατικό έλεγχο και την κατάργηση των εθνικών οικονομικών συνόρων, η διαδικασία φιλελευθεροποίησης του εμπορίου δεν εξελίσσεται απρόσκοπτα, καθώς μαίνονται σκληρές διαμάχες μεταξύ των διαφόρων δυνάμεων, εωσότου καταλήξουν στην επίτευξη κοινά αποδεκτών συμφωνιών και οι συμφωνίες αυτές, είναι το αποτέλεσμα ασφυκτικών πιέσεων των μεγάλων δυνάμεων προς τις μικρές αφενός, αφετέρου της ύστατης γραμμής υποχώρησης των δεύτερων. Μια κατάσταση που θυμίζει την τραγική διαπίστωση του Θουκυδίδη πως ο ισχυρός προχωράει όσο του επιτρέπει η δύναμή του και ο ανίσχυρος υποχωρεί όσο του επιβάλλει η αδυναμία του. Ώστε σε τελική ανάλυση τα κράτη συνομαδώνονται σε διάφορα μπλοκ και διαλέγονται σκληρά στα διάφορα διεθνή οικονομικά fora, με απώτερο σκοπό να προστατεύσουν πρώτα τα δικά τους συμφέροντα και ύστερα να ανοίξουν τα σύνορά τους στις διεθνείς οικονομικές συναλλαγές στα πεδία εκείνα στα οποία έχουν συγκριτικό οικονομικό πλεονέκτημα. Αν περάσουμε τώρα σε πιο άυλες και ιδεατές μορφές διεθνούς αρμονίας, όπως η παγκόσμια ηθική και η διεθνής αλληλεγγύη, θα διαπιστώσουμε ότι είναι πολύ δύσκολο να ξεφύγουμε από την οδυνηρή θέση στην οποία μας καθηλώνουν τα ρεαλιστικά αντεπιχειρήματα, τα οποία -να σημειώσουμε γι άλλη μια φορά- αντλούν θεμελίωση από την ψυχρή καταγραφή του ιστορικού γίγνεσθαι. Η παγκόσμια ιστορία σε κάθε σελίδα της βρίθει παραδειγμάτων η καταγραφή τους σαφώς και θα ξέφευγε από τα όρια της παρούσας εργασίας- τα οποία επιβεβαιώνουν διαρκώς σε διάφορους τόπους και χρόνους πως «οι θεωρίες ηθικής είναι πάντα το προϊόν μιας κυρίαρχης ομάδας, η οποία ταυτίζει τον εαυτό της με την κοινότητα ως σύνολο και διαθέτει δυνατότητες που δεν παρέχονται στις εξαρτημένες ομάδες ή άτομα, για να επιβάλει την άποψή της ως προς τη ζωή στην κοινότητα. Οι θεωρίες της διεθνούς ηθικής είναι, για την ίδια αιτία και λόγω της ίδιας διαδικασίας, το προϊόν κυρίαρχων εθνών ή ομάδων εθνών Άρα, το δόγμα της αρμονίας των συμφερόντων χρησιμοποιείται σαν ένα δαιμόνιο τέχνασμα το οποίο επικαλούνται, με απόλυτη ειλικρίνεια, οι προνομιούχες ομάδες προκειμένου να δικαιολογήσουν την κυρίαρχη θέση τους» 18. Θα αναφέρουμε μόνο κάποια πολύ πρόσφατα παραδείγματα: οι επίσημοι εκπρόσωποι της Βρετανίας, την εποχή της Pax Britannica, ταύτιζαν στους δημόσιους λόγους τους τα συμφέροντα της χώρας τους με τα συμφέροντα της οικουμένης. Αλλά και στη 18 Carr, σ. 119-120. 13
διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όσο και η Σοβιετική Ένωση, στην προσπάθειά τους να επεκτείνουν την επιρροή τους και να προσεταιρισθούν όσες περισσότερες χώρες του κόσμου μπορούσαν, διατυμπάνιζαν προς όλες τις κατευθύνσεις πως έκαστη εκπροσωπούσε τα πανανθρώπινα ιδεώδη. Οι μεν Ηνωμένες Πολιτείες, την ατομική ελευθερία, η δε Σοβιετική Ένωση, την κοινωνική δικαιοσύνη. Αλλά και μετά την κατάρρευση της τελευταίας, η αμερικανική ψευδαίσθηση περί μονοκρατορίας και τέλους της ιστορίας, είχε ως αποτέλεσμα, οι ΗΠΑ να δηλώσουν απερίφραστα πως οι αμερικανικές αξίες έχουν οικουμενική απήχηση και πως είναι χρέος της υπερατλαντικής δύναμης να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ιδεώδη σε ολόκληρο τον κόσμο. Αναφέραμε μόνο κάποια πολύ πρόσφατα παραδείγματα για να τονίσουμε την αλαζονεία των μεγάλων δυνάμεων που θεωρούν σε στιγμές κορύφωσης της ισχύος τους- πως τα συμφέροντά τους ταυτίζονται με τα συμφέροντα του κόσμου. Καμία μεγάλη δύναμη ανά τους αιώνες δεν μπόρεσε να αποφύγει τη διάπραξη αυτής της ύβρεως. Καμία ηγεμονική δύναμη οποιασδήποτε ιστορικής εποχής, δεν απέφυγε σε στιγμές κλέους και δόξας να θεωρήσει πως στο πρόσωπό της απεικονιζόταν η ίδια η οικουμένη. Έτσι, δεν είναι περίεργο που οι κατά καιρούς εκκλήσεις των μεγάλων δυνάμεων για ειρήνη και παγκόσμια αλληλεγγύη, ηχούν δύσπιστα στα αυτιά των μικρότερων, αλλά και όσων επιμένουν να κοιτάζουν την πραγματικότητα χωρίς παραμορφωτικούς φακούς. «Όπως ακριβώς η κυρίαρχη τάξη σε μια κοινότητα προσεύχεται για εσωτερική ειρήνη, η οποία εγγυάται τη δική της ασφάλεια και υπεροχή, και καταγγέλλει τον ταξικό πόλεμο, ο οποίος θα μπορούσε ίσως να την απειλήσει, έτσι και η διεθνής ειρήνη καθίσταται ένα κεκτημένο δικαίωμα των κυρίαρχων δυνάμεων Όπως ακριβώς οι εκκλήσεις για εθνική αλληλεγγύη στην εσωτερική πολιτική προέρχονται πάντα από μια κυρίαρχη ομάδα, η οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτή την αλληλεγγύη για να ενισχύσει τον έλεγχό της πάνω στο έθνος ως σύνολο, έτσι και οι εκκλήσεις για διεθνή αλληλεγγύη και παγκόσμια ένωση προέρχονται από εκείνα τα κυρίαρχα έθνη που μπορεί να ελπίζουν να ασκήσουν έλεγχο σε έναν ενοποιημένο κόσμο» 19. Δεν χρειάζεται να επαναλάβουμε τα όσα αναφέραμε προηγουμένως για τις επιδιώξεις των μεγάλων δυνάμεων κάθε εποχής. Η ιστορία άλλωστε διδάσκει, και όσοι αμελούν να τη μελετήσουν θα διδαχτούν με 19 Carr, σ. 121-125. 14
οδυνηρό τρόπο πως είναι περισσότερο από δύσκολο να στεριώσει η αλληλεγγύη και η ειρήνη μεταξύ του σαρκοβόρου δράκου που ανέφερε ο Ουάιτ και του πυγμαίου. Τελικά, μετά από όλα όσα αναφέραμε, σε ποιο συμπέρασμα καταλήγουμε; Ότι δεν υπάρχει στο διεθνές σύστημα κανένα ψήγμα διεθνούς κοινότητας και διεθνούς ηθικής; Ότι επικρατεί απλώς μια αδυσώπητη πάλη όλων εναντίον όλων χωρίς κανόνες στις μεταξύ τους σχέσεις; Ας μην είμαστε ισοπεδωτικοί στα συμπεράσματά μας. Επικαλεστήκαμε προηγουμένως την ιστορία και τη ρεαλιστική ματιά στις διεθνείς σχέσεις, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι δεν πρέπει να παραβλέπουμε όσα στοιχεία παρουσιάζονται ολοφάνερα μπροστά μας, είτε αφορούν στο τωρινό γίγνεσθαι, είτε αποτελούν διαχρονικά στοιχεία από παρελθούσες ιστορικές εποχές έως σήμερα. «Το σύγχρονο διεθνές σύστημα στην πραγματικότητα αντανακλά και τα τρία στοιχεία που επισήμαναν αντίστοιχα η χομπεσιανή, η καντιανή και η γκροτιανή παράδοση: το στοιχείο του πολέμου και του αγώνα για ισχύ μεταξύ των κρατών, το στοιχείο της διεθνικής αλληλεγγύης και σύγκρουσης που ξεπερνά τα όρια μεταξύ των κρατών και το στοιχείο της συνεργασίας και της ρυθμισμένης αλληλεπίδρασης μεταξύ των κρατών. Σε διαφορετικές ιστορικές φάσεις του συστήματος κρατών, σε διαφορετικά γεωγραφικά θέατρα της λειτουργίας του και στις πολιτικές των διαφόρων κρατών και πολιτικών ένα από αυτά τα τρία στοιχεία μπορεί να υπερέχει των άλλων» 20. Πράγματι, θα εθελοτυφλούσε κανείς και θα έχανε το κριτήριο της καλόπιστης κριτικής, αν παρέλειπε από τη θεώρησή του ένα άλλο δίδαγμα της ιστορίας. Πως δεν λείπουν και οι θετικές αλληλεπιδράσεις και συνεργασίες, αλλά και οι κανόνες άγραφοι ή όχι- και κάποιος ηθικός κώδικας κι ένα είδος δεοντολογίας, από τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των - παρ όλα αυτάανομοιογενών οντοτήτων του διεθνούς συστήματος. Ίσως οι ειρηνικές περίοδοι και οι ομαλές συνεργασίες μεταξύ των διεθνών δρώντων να φαντάζουν ως μικρές παρενθέσεις στο μεγάλο βιβλίο της ιστορίας, όμως δεν παύουν να υπάρχουν ως ενδιάμεσοι κρίκοι της ιστορικής εξέλιξης, και μάλιστα κάποιοι άγραφοι ηθικοί κανόνες σχετικά με τη χρήση βίας στις διεθνείς σχέσεις, παρουσιάζουν μια επίμονη μονιμότητα, έστω και αν χαρακτηρίζονται από διακυμάνσεις ως προς τη βαρύτητά τους από εποχή σε εποχή και από τόπο σε τόπο. «Ένα κράτος που δεν συμμορφώνεται με ορισμένους κανόνες συμπεριφοράς απέναντι στους ίδιους τους 20 Hedley Bull, Η άναρχη κοινωνία. Μελέτη της τάξης στην παγκόσμια πολιτική, σ. 81, Ποιότητα, 2001. 15
πολίτες του και, πιο συγκεκριμένα, προς τους ξένους θα στιγματιστεί ως απολίτιστο Όλοι συμφωνούν ότι υπάρχει ένας διεθνής ηθικός κώδικας που είναι δεσμευτικός για τα κράτη. Ένα από τα πιο σημαντικά και πιο παραδεκτά σημεία αυτού του κώδικα είναι η υποχρέωση να μην προκαλέσει ένα κράτος άσκοπα τον θάνατο ή τη δυστυχία άλλων ανθρώπων Αυτή είναι η βάση της πλειοψηφίας των κανόνων του πολέμου Η υποχρέωση του ενός κράτους προς το άλλο είναι επίσης παραδεκτή Ένα νέο κράτος, όταν, λόγω της αναγνώρισής του από τις άλλες δυνάμεις, γίνει μέλος της διεθνούς κοινότητας, λαμβάνεται ως δεδομένο ότι θεωρεί πως δεσμεύεται αυτομάτως, χωρίς να προβεί σε κάποια ρητή συνομολόγηση, από τους αποδεκτούς κανόνες του Διεθνούς δικαίου και τις αρχές της διεθνούς ηθικής» 21. Στις ανωτέρω σωστές παρατηρήσεις του Edward Carr, που αφορούν στους κανόνες ηθικής που διέπουν τις σχέσεις των κρατών, θα πρέπει να προσθέσουμε τις επίσης οξυδερκείς επισημάνσεις του ίδιου μελετητή, αναφορικά προς την τήρηση των διεθνών συμφωνιών εκ μέρους των κρατών: «Κάθε κράτος συνάπτει συμφωνίες με την προσδοκία ότι θα τηρηθούν και τα κράτη που παραβιάζουν συνθήκες είτε αρνούνται ότι έκαναν κάτι τέτοιο είτε υποστηρίζουν την παραβίασή τους με κάποιο επιχείρημα που έχει στόχο να δείξει ότι η πράξη τους ήταν νομικά ή ηθικά δικαιολογημένη Η παραβίαση των συνθηκών, ακόμη και όταν συμβαίνει συχνά, θεωρείται κάτι το εξαιρετικό, το οποίο απαιτεί ειδική αιτιολόγηση. Το γενικό αίσθημα της υποχρέωσης παραμένει» 22. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα διέκρινε στις επισημάνσεις του Carr πως στις διακρατικές σχέσεις υπάρχει πάντα το στοιχείο της αβεβαιότητας ως προς την τήρηση των συμφωνηθέντων, και αυτό οφείλεται φυσικά στο στοιχείο της άναρχης δομής του διεθνούς συστήματος, δηλαδή στην απουσία παγκόσμιας αρχής που θα επέβαλλε την τήρηση των συμφωνιών. Γι αυτό και μιλά για την προσδοκία που διακατέχει τα κράτη πως οι αντισυμβαλλόμενοι θα τηρήσουν την υπογραφή τους. Όμως, παρ όλα αυτά, η ανάγκη της έξωθεν καλής μαρτυρίας παραμένει. Τα κράτη επιδιώκουν την ηθική νομιμοποίηση ή τη νομική θεμελίωση των πράξεών τους σε ερείσματα του διεθνούς δικαίου, προκειμένου να μην απομονωθούν ουσιαστικά ή ηθικά, δηλαδή να μην χρεωθούν με την απώλεια της εμπιστοσύνης εκ μέρους των άλλων κρατών. 21 Carr, σ. 204. 22 Carr, σ. 206. 16
Οπότε, παρά την απουσία μιας παγκόσμιας υπέρτατης αρχής, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε μονολιθικά πως το διεθνές σύστημα αποτελεί πιστή εικόνα της χομπεσιανής κατάστασης της φύσης. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ένας άλλος οξυδερκής μελετητής των διεθνών σχέσεων, ο Hedley Bull: «Το στοιχείο της διεθνούς κοινωνίας ήταν πάντα παρόν στο σύγχρονο διεθνές σύστημα Τα περισσότερα κράτη τον περισσότερο καιρό σέβονται σε κάποιο βαθμό τους βασικούς κανόνες της συνύπαρξης στη διεθνή κοινωνία Η απουσία μιας παγκόσμιας κυβέρνησης δεν αποτελεί απαραίτητο εμπόδιο για την παραγωγή, το εμπόριο και τις άλλες εκλεπτυσμένες δραστηριότητες της ζωής Τα κράτη, σε τελευταία ανάλυση, είναι πολύ διαφορετικά από τους ανθρώπους. Ακόμη και αν μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η κυβέρνηση είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για την τάξη μεταξύ των ανθρώπων, υπάρχουν βάσιμοι λόγοι, για να υποστηριχθεί ότι η αναρχία μεταξύ κρατών είναι ανεκτή σε έναν βαθμό, ενώ αυτό δεν ισχύει μεταξύ των ατόμων Επιπλέον τα κράτη δεν είναι τρωτά σε μια βίαιη επίθεση στον ίδιο βαθμό που είναι τα άτομα Τα κράτη είναι διαφορετικά από τους ανθρώπους και είναι πιο ικανά να συστήσουν μια άναρχη κοινωνία Το γεγονός ότι τα κράτη σχηματίζουν μια κοινωνία χωρίς κυβέρνηση αντανακλά χαρακτηριστικά της θέσης τους που είναι μοναδικά» 23. Αφού λοιπόν τα κράτη έχουν τόσο διαφορετικά χαρακτηριστικά και τόσο διαφορετική φύση, από τα χαρακτηριστικά και τη φύση των ανθρώπων, παρουσιάζουν στις διεθνείς σχέσεις δύο σημαντικές ιδιότητες που τα αντιδιαστέλλουν προς τα μεμονωμένα άτομα: 1 ον ) Παρουσιάζουν έντονο το στοιχείο της ετερότητας τόσο ως προς τα υλικά τους στοιχεία όσο και ως προς την πολιτιστική τους φυσιογνωμία, και αγωνίζονται για να διαφυλάξουν την κυριαρχία και αυτονομία τους. 2 ον ) Παρότι υπάρχουν σε καθεστώς διεθνούς αναρχίας, εντούτοις η απουσία ενός χομπεσιανού ηγεμόνα που θα επέβαλε την τάξη διά της πρόκλησης φόβου, δεν τα εμποδίζει από το να συμπράττουν συμφωνίες, συμμαχίες, συνθήκες, να προβαίνουν σε συναλλαγές, να διαλέγονται βρίσκοντας ένα επίπεδο επικοινωνίας, και 23 Bull, σ. 82-92. 17
να τηρούν κάποιους κανόνες ηθικής στη συμπεριφορά τους που αποτρέπουν τη μετατροπή της διεθνούς αναρχίας σε διεθνές χάος. Έτσι, καταφέρνουν να οικοδομήσουν μια ιδιάζουσα, άναρχη δηλαδή χωρίς παγκόσμια κυβέρνηση- κοινωνία. Λέμε «ιδιάζουσα», καθώς η κοινωνία αυτή διαφέρει σημαντικά από την εσωτερική-εθνική κοινωνία που έχουμε υπόψη μας και τους κανόνες τάξης που εμπεριέχει. Φυσικά η τελευταία μας παρατήρηση σημαίνει πως σε καμία περίπτωση δεν έχει τελεσιδίκως αποφανθεί η επιστήμη των διεθνών σχέσεων, και κυρίως η ιστορία, για τη φύση αυτής της κοινωνίας και αν πράγματι δικαιούται να φέρει τον τίτλο της «κοινωνίας». Εκείνο που μπορούμε να κρατήσουμε ως προσωρινό συμπέρασμα στη μέχρι στιγμής προσπάθειά μας είναι η παρατήρηση του Bull πως «ακόμη και σε περιόδους που η διεθνής πολιτική περιγράφεται καλύτερα με όρους μιας χομπεσιανής κατάστασης πολέμου ή μιας καντιανής κατάστασης διεθνικής αλληλεγγύης, η ιδέα της διεθνούς κοινωνίας επιβίωσε ως ένα σημαντικό μέρος της πραγματικότητας και η επιβίωσή της σε αυτή την εποχή της πίεσης θέτει τα θεμέλια για την ανασυγκρότηση της διεθνούς κοινωνίας, όταν τον πόλεμο διαδέχεται η ειρήνη ή την ιδεολογική σύγκρουση η ύφεση» 24. Πολύ σωστά παρατηρεί κανείς πως ο Bull κάνει λόγο για την επιβίωση της «ιδέας» της διεθνούς κοινωνίας και όχι για την εξ ολοκλήρου πραγμάτωσή της θεωρεί πως αποτελεί σημαντικό μέρος της πραγματικότητας, αλλά πάντως, μέρος- πράγμα το οποίο μας οδηγεί στη λογική απόληξη πως η διεθνής κοινωνία ακόμη και αν δεν έχει ολοκληρωθεί κατά το πρότυπο της εσωτερικής κοινωνίας, αποτελεί μια ελπίδα για την οικοδόμηση ο Bull με τα δεδομένα της εποχής του μιλάει για ανασυγκρότησηενός καλύτερου, από πλευράς ειρηνικής συνύπαρξης και ικανοποίησης των κοινών συμφερόντων, διεθνούς συστήματος, παρά τις παλινωδίες και διακυμάνσεις που έχει υποστεί κατά καιρούς ως ιδέα. ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΣΤΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΩΡΟ Θα εξετάσουμε τώρα ορισμένες μεταβλητές των διεθνών σχέσεων, προκειμένου να διαπιστώσουμε κατά πόσον είναι δυνατόν να αποτελούν δομικά 24 Bull, σ. 84. 18
στοιχεία υλοποίησης μιας διεθνούς κοινωνίας. Έχουμε ήδη αναφερθεί στους ηθικούς κανόνες που διέπουν διαχρονικά το διεθνές σύστημα, αν και η υποχρέωση τήρησής τους δεν απορρέει από κάποια εγκαθιδρυμένη κυβερνώσα τάξη, αλλά κυρίως από την ανάγκη των διεθνών δρώντων να απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης των υπολοίπων. Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει τις διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις, αλλά παρ ότι η παρουσία τους είναι διαχρονική στην ιστορία των διεθνών σχέσεων, εντούτοις η λειτουργία τους είναι κυρίως διαμεσολαβητική μεταξύ των ετερογενών συλλογικών οντοτήτων, και πραγματοποιείται για την εξυπηρέτηση και προαγωγή πρώτιστα του συμφέροντος έκαστης, και δευτερευόντως εφόσον δηλαδή ωφελεί αμφότερα τα μέλη- για την ικανοποίηση κοινών συμφερόντων. Με τις ανωτέρω παρατηρήσεις δεν θέλουμε να υποβαθμίσουμε διόλου τον ενοποιητικό ρόλο της διπλωματίας και του εμπορίου ως προς τη διαλλαγή μεταξύ των κρατών και τη σύσφιγξη των σχέσεών τους. Όμως, εδώ αναζητούμε μονιμότερους θεσμούς, με την ενεργότερη και μονιμότερη συμμετοχή των κρατών θεσμούς, που ακόμη και αν δεν είναι πιστά αντίγραφα των ενδοκρατικών θεσμών, να προσομοιάζουν τουλάχιστον ή να τείνουν να προσομοιάσουν- στους θεσμούς μιας οικοδομούμενης διεθνούς κοινωνίας. Θα επικεντρωθούμε σε τρεις: α) Το διεθνές δίκαιο. β) Τους διεθνείς οργανισμούς. γ) Τους οργανισμούς περιφερειακής ενοποίησης. Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει και άλλους διεθνείς δρώντες, όπως τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και τις μη-κυβερνητικές οργανώσεις. Όμως, η επιλογή στην οποία έχουμε καταλήξει, βασίζεται στους ακόλουθους τρείς παράγοντες: Την πολύπλευρη δράση τους. Τη διεθνή τους εμβέλεια. Τη συμμετοχή στους κόλπους τους, των κυρίαρχων κρατών, τα οποία εξακολουθούν να είναι οι βασικοί δρώντες του διεθνούς συστήματος. Α) Διεθνές Δίκαιο: η συμβολή των νομικών διεθνολόγων στην προώθηση και επεξεργασία της θεωρίας της διεθνούς κοινωνίας, υπήρξε αποφασιστικής σημασίας. Αποτελεί γκροτιανή σύλληψη η ιδέα ενός διεθνούς δικαίου που θα ρύθμιζε τις διεθνείς σχέσεις. Κατά τη γκροτιανή παράδοση, οι άνθρωποι ως λογικά και κοινωνικά όντα έχουν την ικανότητα να συστήσουν μία διεθνή κοινωνία που θα 19
βασίζεται στην εφαρμογή από κοινού συμφωνηθέντων κανόνων, ώστε να εδραιωθεί η διεθνής ειρήνη και τάξη. Εκτός βέβαια από την υπογραφή διακρατικών συμφωνιών για τη ρύθμιση της διεθνούς ζωής, θα έπρεπε να συσταθεί και μία διεθνής δικαστική αρχή για την εκδίκαση των διαφιλονικούμενων υποθέσεων. Στη σύγχρονη εποχή, ο θεσμός αυτός έλαβε σάρκα και οστά ως Διεθνές Δικαστήριο. Βέβαια, η λειτουργία του Διεθνούς Δικαστηρίου, αν κριθεί από την πλευρά της υποχρεωτικότητας της δικαιοδοσίας του, απέχει παρασάγγες από την εξομοίωσή του με οποιοδήποτε εθνικό δικαστήριο κυρίαρχου κράτους. Πραγματικά, δεν έχει εξευρεθεί μέχρι στιγμής ένας μηχανισμός που θα καθιστούσε υποχρεωτική τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου, οπότε αυτό θα μπορούσε να διαδραματίσει καθοριστικότερο ρόλο στην επίλυση των διεθνών διενέξεων, και αυτό, διότι εξακολουθεί να ορθώνεται ακλόνητο εμπόδιο η κρατική κυριαρχία και η διαφύλαξη, με νύχια και δόντια, της αυτοκυβέρνησης των κρατικών οντοτήτων. Η άναρχη δομή του διεθνούς συστήματος λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα προς την ισχύ του Διεθνούς Δικαστηρίου. Ας μην ξεχνάμε πως η πολιτική ακεραιότητα, αυτονομία και ανεξαρτησία των κρατών, τους δίνει τη δυνατότητα ως κύριους δρώντες του διεθνούς συστήματος, να οδηγούν τις εξελίξεις, ενώ το διεθνές δίκαιο ακολουθεί, για να συστηματοποιήσει με βάση τη συμφωνία βουλήσεων μεταξύ των ανομοιογενών κρατών, τις διευθετήσεις που αυτά έχουν δρομολογήσει. Είναι αξιοσημείωτη η παρατήρηση του Ήφαιστου πως «το διεθνές δίκαιο αντιμετωπίζει τα αποτελέσματα των τετελεσμένων, ενώ δεν προδικάζει ούτε τις πολιτικές συνιστώσες ούτε τις διαδικασίες παραγωγής του πολιτικού αποτελέσματος» 25. Βεβαίως, παρά τις όποιες αδυναμίες, έχει αναπτυχθεί ένας σημαντικός όγκος διεθνούς δικαίου για ποικίλα ζητήματα όπως το διεθνές εμπόριο, η εργασία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η θάλασσα κλπ. Φυσικά, απαιτείται να διανυθεί ακόμη πολύς δρόμος εωσότου οι διεθνείς νομικές διαδικασίες λάβουν περισσότερο υποχρεωτική μορφή. Όμως, και στο καθαρά πολιτικό πεδίο, δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας το γεγονός πως τα νέα κράτη που αναδύονται στο διεθνές σύστημα, προσβλέπουν σε νομικές αρχές για να κατοχυρώσουν την πολιτική τους ακεραιότητα και να προστατευθούν, ενώ και τα παλαιότερα κράτη κατανοούν σε σημαντικό βαθμό, πως οι ενέργειές τους νομιμοποιούνται ασφαλέστερα μέσω του διεθνούς δικαίου, ενώ οι μονομερείς πρακτικές που αγνοούν το διεθνές δίκαιο και τους διεθνείς θεσμούς, στιγματίζονται ως απολίτιστες. 25 Ήφαιστος, σ. 178. 20
Β) Διεθνείς Οργανισμοί: αν επιχειρούσαμε μια αναδρομή στην ιστορία, θα διαπιστώναμε αρκετά πρώιμες προσπάθειες των συλλογικών οντοτήτων να συμπήξουν οργανισμούς για την εξυπηρέτηση των κοινών τους συμφερόντων. Από το 1865, ο αριθμός των κυβερνητικών διεθνών οργανισμών άρχισε να αυξάνει, με το ρυθμό αύξησης να επιταχύνεται μετά από κάθε μεγάλη έκρηξη βίας: Γαλλο- Πρωσσικός Πόλεμος, Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος 26. Η παρατήρηση αυτή, μας θυμίζει έντονα τη διαπίστωση του Hedley Bull, την οποία αναφέραμε στα προηγούμενα, πως «η ιδέα της διεθνούς κοινωνίας επιβίωσε ως ένα σημαντικό μέρος της πραγματικότητας και η επιβίωσή της σε αυτή την εποχή της πίεσης θέτει τα θεμέλια για την ανασυγκρότηση της διεθνούς κοινωνίας, όταν τον πόλεμο διαδέχεται η ειρήνη ή την ιδεολογική σύγκρουση η ύφεση». Βλέπουμε λοιπόν, πως οι διεθνείς δρώντες, μετά από τα δεινά που έχουν υποστεί εξ αιτίας μεγάλων συγκρούσεων, αντιλαμβάνονται πως πρέπει να κάνουν κάποια βήματα προς τη συγκρότηση διεθνούς κοινωνίας, και μάλιστα, αντιλαμβάνονται πως η διαδικασία αυτή, πραγματώνεται καλύτερα, μέσω της σύστασης διακρατικών οργανισμών. Εδώ, θα εστιάσουμε την προσοχή μας στα δύο σπουδαιότερα παραδείγματα οικοδόμησης διεθνών-διακρατικών οργανισμών: την Κοινωνία των Εθνών και τον ΟΗΕ. Ιδιαιτέρως θα επικεντρωθούμε στο πρώτο (ΚτΕ), καθώς η αποτυχία και διάλυση της Κοινωνίας των Εθνών, καταμαρτυρά εν πολλοίς και τα όρια, της εξέλιξης προς μια πιο ολοκληρωμένη μορφή διεθνούς κοινωνίας. Πολλά έχουν ειπωθεί για τα αίτια της αποτυχίας της ΚτΕ. Ασφαλώς η απουσία σημαντικών δυνάμεων όπως οι ΗΠΑ είναι ένας σημαντικός λόγος. Άλλες αιτίες μπορούν να αναζητηθούν στην έλλειψη θέλησης των μελών, στις ασάφειες του Καταστατικού ως προς την υποχρέωσή τους να επιβάλλουν κυρώσεις στους παραβάτες, στην ανεπάρκεια των υφιστάμενων, προς τον σκοπό αυτό, μηχανισμών. Ασφαλώς η ΚτΕ ήταν ένα ουιλσονικής έμπνευσης δημιούργημα χωρίς να παραβλέπουμε βεβαίως τους συμβιβασμούς αυτής της έμπνευσης προκειμένου να υλοποιηθεί ο νέος αυτός διεθνής οργανισμός- το οποίο αδυνατούσε να εναρμονιστεί με το υφιστάμενο σύστημα της ισορροπίας ισχύος. Αυτή φαίνεται πως ήταν η βασική της αδυναμία η αναντιστοιχία της με την τάξη που επέβαλλε η ισορροπία δυνάμεων. «Αναγορεύοντας την Κοινωνία των Εθνών σε θεματοφύλακα της διεθνούς ειρήνης 26 Θεόδωρος Κουλουμπής & Δημήτρης Κώνστας, Διεθνείς Σχέσεις. Μια συνολική προσέγγιση, Β τόμος, σ. 175, Παπαζήσης, 1985. 21
και ασφάλειας, οι εμπνευστές της είχαν παραβλέψει το γεγονός ότι η επιτυχία του εγχειρήματός τους ήταν απόλυτα εξαρτημένη από την παραδοσιακή έννοια της ισορροπίας των δυνάμεων, την οποία οι ίδιοι με πάθος αποκήρυσσαν. Η τελική αποτυχία οφειλόταν ακριβώς στην αδυναμία της Κοινωνίας των Εθνών να εκφράσει ένα θετικό συσχετισμό δυνάμεων υπέρ των επιδιώξεών της: τα μέλη της αποδείχθηκαν είτε αδύναμα είτε απρόθυμα να αντισταθούν έγκαιρα και αποτελεσματικά στην έφοδο καθεστώτων που επεδίωκαν τη βίαιη ανατροπή της διευθέτησης του 1919. Μέσα σε διάστημα είκοσι ετών, πολλοί από εκείνους που είχαν σπεύσει να καταδικάσουν την παλιά και δοκιμασμένη ιδέα της ισορροπίας των δυνάμεων την είδαν να αναβιώνει, αποδεικνύοντας πως είχε ακόμη σημαντικό ρόλο να παίξει στον κόσμο του διπολισμού και των υπερδυνάμεων» 27. Συναφές με τα ανωτέρω, είναι και το ζήτημα της μονιμότητας των μεγάλων δυνάμεων στο Συμβούλιο της ΚτΕ. «Αξίζει» επομένως, «να σταθεί κάποιος στο ρόλο που επιφύλαξε στις Μεγάλες Δυνάμεις το θεσμικό πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών. Η παρουσία τους στη θέση των μονίμων μελών του Συμβουλίου, που ήταν το ανώτατο όργανο της Κοινωνίας των Εθνών, εγγυούνταν τον ιδιαίτερο ρόλο τους με αντάλλαγμα την τυπική αναγνώριση της ισοτιμίας των μικρότερων κρατών Ανεξάρτητα, λοιπόν, από τις προθέσεις του προέδρου Ουίλσον για την αντικατάσταση της παλιάς διπλωματίας των μεγάλων Δυνάμεων με κάτι ποιοτικά νέο, ο τελικός συμβιβασμός, όπως αποτυπώθηκε στα όργανα και το σύστημα λήψης αποφάσεων της Κοινωνίας των Εθνών, ήταν αδύνατο να αγνοήσει την κατανομή ισχύος στον κόσμο» 28. Βεβαίως, δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί η παρατήρηση του Carr πως «η αποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών διατάραξε αυτή την ισορροπία και άφησε τέσσερις μεγάλες δυνάμεις αντιμέτωπες με τέσσερις μικρές. Οι μεταγενέστερες αυξήσεις του αριθμού των μελών, οι οποίες έγιναν σε τακτά διαστήματα από το 1923 και μετά, έδωσαν μια μόνιμη υπεροχή στις μικρές δυνάμεις. Το Συμβούλιο, καθώς έγινε πιο αντιπροσωπευτικό, έχασε μεγάλο μέρος της αποτελεσματικότητάς του ως πολιτικό όργανο. Η πραγματικότητα θυσιάστηκε στον βωμό μιας αφηρημένης αρχής» 29. Ο Carr επισημαίνει ακόμη πως «και η φρασεολογία που επικρατούσε στους κύκλους της Κοινωνίας των Εθνών πρόδιδε την αυξανόμενη επιθυμία να αποφευχθεί το 27 Ιωάννης Στεφανίδης, Επιτεύγματα και Αποτυχίες, στο: Κοινωνία των Εθνών: Ο προάγγελος του ΟΗΕ, Ε Ιστορικά, σ. 18-19, Ελευθεροτυπία, 21-4-2005. 28 Στεφανίδης, Η ίδρυση της Κοινωνίας των εθνών, στο: Ε Ιστορικά: Κοινωνία των Εθνών, σ. 11. 29 Carr, σ. 62. 22
συγκεκριμένο υπέρ των αφηρημένων εννοιών» 30, δείχνοντας με αυτή την παρατήρηση τη διάσταση μεταξύ της ιδεαλιστικής θεώρησης της διεθνούς κατάστασης, και της πραγματικότητας που γλιστρούσε σαν νερό μέσα από τα χέρια των εμπνευστών της Κοινωνίας των Εθνών. Χαρακτηριστική για την ιδεαλιστική φρασεολογία που επικρατούσε, είναι η παρατήρηση του Winston Churchill: «Δεν μπορώ να θυμηθώ κάποια άλλη εποχή που το χάσμα ανάμεσα στις λέξεις που χρησιμοποιούσαν οι πολιτικοί και στο τι πραγματικά συνέβαινε σε πολλές χώρες ήταν τόσο μεγάλο όσο είναι σήμερα» 31. Ας έλθουμε τώρα στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, αυτός κληρονόμησε από την Κοινωνία των Εθνών ένα σύστημα μόνιμης αντιπροσώπευσης των κρατών και τακτικής διαβούλευσής τους για τη διαχείριση της διεθνούς τάξης. Μια πλειάδα οργανισμών που συστάθηκαν και λειτουργούν στους κόλπους του ΟΗΕ, έχει να επιδείξει σημαντικό έργο σε θέματα ελέγχων και διακανονισμών. Όμως, πολλές αναδυόμενες διεθνείς διαφορές δεν υποβάλλονται καν στα Ηνωμένα Έθνη αλλά η επίλυσή τους επιδιώκεται με άλλα μέσα. Ίσως είναι κουραστικό, αλλά θα πρέπει να επαναλάβουμε πως το βαθειά ριζωμένο στοιχείο του κρατοκεντρισμού στο διεθνές σύστημα είναι ο βασικός λόγος που οι ετερογενείς οντότητές του διαφυλάσσουν ως κόρη οφθαλμού τα κυριαρχικά τους δικαιώματα και αποφεύγουν πολλές φορές να καταφύγουν στις υπηρεσίες του Οργανισμού για την επίλυση των προβλημάτων τους. «Οι δυνάμεις του εθνικισμού και της κυριαρχίας απέτρεψαν» λοιπόν «τη δημιουργία ενός οργανισμού με ανεξάρτητες πηγές εξουσίας, οι οποίες θα αρκούσαν για την επιβολή λύσεων σε απρόθυμες μειοψηφίες. Η ικανότητα αντίστασης στις διεθνείς πιέσεις αποδεικνύεται άνετα από το σημαντικό αριθμό άλυτων ζητημάτων τα οποία παραμένουν στην ημερήσια διάταξη των οργάνων των Ηνωμένων Εθνών για παρατεταμένες χρονικές περιόδους. Ένα, επίσης, αρνητικό στοιχείο στην ιστορία των Ηνωμένων Εθνών, αποτελούν οι ασθενικές προτάσεις αντιμετώπισης απειλών κατά της ειρήνης, οι οποίες έρχονται ως αποτέλεσμα της απουσίας ικανών μέσων επιβολής όπως και της αίσθησης της αναγκαιότητας για συμβιβασμό μεταξύ των ανταγωνιζόμενων εθνικών συμφερόντων» 32. Βλέπουμε λοιπόν πως ο ΟΗΕ δεν κληρονόμησε από την Κοινωνία 30 Carr, σ. 63. 31 Αναφέρεται στο: Carr, σ. 64. 32 Α. LeRoy Bennett & James K. Oliver, Διεθνείς Οργανισμοί. Αρχές και Προβλήματα, σ. 180, Gutenberg, 2006. 23