«Πάρε Φόρουμ κι έλα!» 1 η Πανελλήνια Συνάντηση Ομάδων Θεάτρου του Καταπιεσμένου, 6-8 Σεπτεμβρίου 2013 Ανταπόκριση από τη Νάγια Μποέμη (για το Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο», Τεύχος 15, 2014) Εισαγωγή H 1 η Πανελλήνια Συνάντηση Ομάδων Θεάτρου του Καταπιεσμένου έγινε στις 6-8 Σεπτεμβρίου 2013 στο Oasis Village Camping στην Αγία Άννα Εύβοιας, με τίτλο «Πάρε Φόρουμ κι έλα!». Την πρόσκληση έκαναν η «Ακτιβιστική Ομάδα Θεάτρου του Καταπιεσμένου» και το «Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση» που ανέλαβαν την οργάνωση της συνάντησης. Καλεσμένοι ήταν ομάδες από καλλιτέχνες, εκπαιδευτικούς, ακτιβιστές, κοινωνικούς λειτουργούς και θεραπευτές που χρησιμοποιούν τεχνικές Θεάτρου του Καταπιεσμένου (ΘτΚ ) και ειδικότερα Θεάτρου Φόρουμ (ΘΦ). Ορισμένες ομάδες χρησιμοποιούν τη μέθοδο ως ακτιβιστικό εργαλείο με σκοπό την κοινωνική παρέμβαση και άλλες δραστηριοποιούνται στο χώρο της εκπαίδευσης. Στη συνάντηση επίσης υπήρχαν φίλοι και παρατηρητές που η παρουσία τους κρίθηκε απαραίτητη προκειμένου να γίνουν παρατηρήσεις από ανθρώπους που είναι γνώστες της μεθόδου. Στη συνάντηση συμμετείχαν με παρατάσεις Θεάτρου Φόρουμ πέντε ομάδες, οι α) Ακτιβιστική Ομάδα Θεάτρου του Καταπιεσμένου, β) Ομάδα Διαφυγές του Πανελληνίου Δικτύου για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, γ) Ομάδα ΠΑιΘέΑ-Πάτρας, δ) Ομάδα ΘτΚ Τρικάλων, ε) Ομάδα ακροατών του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και μέλη του Συλλόγου Θεατροδρόμιο -Ναύπλιο. Το σκεπτικό και ο σκοπός της Συνάντησης Σε έντονες περιόδους πολιτισμικής κρίσης και κοινωνικών προκλήσεων το θέατρο γίνεται εργαλείο παρέμβασης και ακτιβισμός. Οι άνθρωποι είναι είτε συμμέτοχοι είτε θύματα συγκλονιστικών και ραγδαίων κοινωνικών και πολιτικών ανακατατάξεων τα τελευταία χρόνια. Ανεργία, βία κάθε λογής, πείνα, ανισότητα, εκμετάλλευση, ναρκωτικά, μόλυνση του περιβάλλοντος, έγκλημα, τρομοκρατία, καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων κ.α. βρίσκονται σε μεγάλη έξαρση στη χώρα μας. Οι άνθρωποι συνειδητά επιχειρούν να επηρεάσουν την κοινωνικό-πολιτική πραγματικότητα και το ΘΦ τους παρέχει έναν ασφαλή τόπο και χρόνο για να δράσουν ή όπως λέει ο Α. Boal «για να κάνουν πρόβα». Όταν ιδεολογικές, κοινωνικές και ηθικές αξίες δοκιμάζονται, η ανάγκη για δικτύωση ομάδων και ανθρώπων που χρησιμοποιούν τα ίδια εργαλεία παρέμβασης γίνεται ακόμη πιο επιτακτική. Η συνάντηση διεξήχθη για: να ανταλλαχθούν εμπειρίες, γνώσεις και απόψεις ανάμεσα σε επαγγελματίες, χρήστες και παρατηρητές να εξερευνηθούν τα όρια της συγκεκριμένης τεχνικής να τεθούν ερωτήματα πάνω στη μέθοδο του ΘτΚ και ειδικότερα στο ΘΦ να διερευνηθούν δυνατότητες συνεργασιών ανάμεσα σε ομάδες που ήδη δραστηριοποιούνται με παραστάσεις Θεάτρου Φόρουμ To πρόγραμμα της Συνάντησης Η Συνάντηση ξεκίνησε με γνωριμία των μελών των ομάδων αλλά και των λοιπών καλεσμένων μέσα από διάφορα παιχνίδια. Στη συνέχεια τα μέλη των ομάδων συζήτησαν για τις προσδοκίες που είχαν από τη συγκεκριμένη Συνάντηση. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει κάθε ομάδα τόσο στη δημιουργία έργων ΘΦ όσο και στους τρόπους εφαρμογής των στους χώρους όπου αυτές δραστηριοποιούνται. Στις επόμενες ημέρες της Συνάντησης κάθε ομάδα παρουσίασε την παράστασή της μπροστά
στο καλεσμένο κοινό. Στο τέλος κάθε παράστασης ακολουθούσε εκτενής συζήτηση για τα θέματα που διαπραγματεύτηκε η παράσταση αλλά και τις πιθανές βελτιώσεις στην ιστορία. Τα βράδια οι συμμετέχοντες παρακολούθησαν βίντεο από παρεμφερείς δράσεις ΘΦ που δεν μπόρεσαν να παρουσιαστούν στη συνάντηση. Η Συνάντηση έκλεισε με έναν μικρό απολογισμό και με την υπόσχεση ότι θα επαναληφθεί. Το Θεάτρο του Καταπιεσμένου (ΘτΚ) και το Θέατρο Φόρουμ (ΘΦ) Όλοι μαθαίνουμε ηθοποιοί και κοινό μαζί. Αυτό που προκύπτει είναι ότι καλύτερο μπορεί να επιτύχει η συγκεκριμένη ομάδα τη δεδομένη χρονική στιγμή (Boal 2001: 242). Το ΘτΚ αναπτύχθηκε από τον Βραζιλιάνο Augusto Boal (1931-2009) τη δεκαετία του 1970 και αποτελεί μια καλλιτεχνική μέθοδο που χρησιμοποιεί το θέατρο ως εργαλείο για την ανάδειξη της κοινωνικής καταπίεσης και της διερεύνησης τρόπων αντιμετώπισής της, προκειμένου να υπάρξει αλλαγή σε ατομικό, τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. 1 Οι τεχνικές του ΘτΚ έχουν βρει ευρεία εφαρμογή παγκοσμίως σε κοινωνικές, πολιτικές, θεραπευτικές και εκπαιδευτικές δράσεις και είναι προσαρμοσμένες κυρίως σε μη-ηθοποιούς, που χρησιμοποιούν την παγκόσμια γλώσσα του θεάτρου. Πιο συγκεκριμένα συναντάται στον κοινωνικό και πολιτικό ακτιβισμό ως εργαλείο για αναστοχασμό, διάλογο και κοινωνική παρέμβαση. Είτε αυτόνομες οι τεχνικές είτε στα πλαίσια ενός θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος χρησιμοποιούνται στην τυπική ή στη μη τυπική εκπαίδευση για ζητήματα όπως η επίλυση συγκρούσεων, οι σχέσεις εξουσίας, οι συναισθηματικές δυσκολίες, η έλλειψη επικοινωνίας, η βία στα σχολεία (bullying). Επίσης εφαρμόζεται στη διαπολιτισμική εκπαίδευση, στην εκπαίδευση ενηλίκων, στην κοινωνική εργασία με νέους, στην ενδοϋπηρεσιακή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Τέλος απευθύνεται σε ευάλωτες και κοινωνικά αποκλειόμενες ομάδες, όπως μετανάστες, μειονότητες, τοξικομανείς, φυλακισμένους 2. Στο ΘτΚ όλοι μπορούν να κάνουν θέατρο, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξεως, πνευματικού και εκπαιδευτικού επιπέδου, οικονομικής κατάστασης. Ο Boal αναφέρει ότι ο άνθρωπος είναι ον πολιτικό, οπότε τα πάντα είναι πολιτικά. Κάθε πράξη και μη πράξη είναι πολιτική. To ΘτΚ επιχειρεί να διαλύσει την παραδοσιακή μορφή του θεάτρου, να το αναδιαμορφώσει και να το κάνει κοινωνικό εργαλείο, έναν ανοιχτό χώρο συνδιαλλαγής και διάδρασης. Ο Boal επηρεάστηκε από την "Παιδαγωγική του Καταπιεζόμενου" του Paulo Freire, που υποστηρίζει μία μορφή εκπαίδευσης που βασίζεται στο διάλογο, με στόχο την κατανόηση από την πλευρά του εκπαιδευόμενου της κοινωνικής του πραγματικότητας και των πηγών καταπίεσής του. Σύμφωνα με τον Freire «ελεύθερη δράση είναι μόνο η δράση που μ αυτήν ο άνθρωπος αλλάζει τον κόσμο και τον εαυτό του» (Φρέιρε 1977: 169). Ακολουθώντας την Παιδαγωγική του Καταπιεζόμενου, το ΘτΚ προτείνει μια καλλιτεχνικήπαιδαγωγική μέθοδο που συμβάλλει στη δημιουργία ενεργών πολιτών. Το Θέατρο Φόρουμ βασίζεται σε μια σύντομη αυτοσχέδια θεατρική σκηνή, η οποία συνδέεται με ένα ευρύτερο κοινωνικό πρόβλημα και παριστάνει μια άλυτη σύγκρουση, μια καταπίεση ή ένα αδιέξοδο. Η «σκηνή πρότυπο» έχει συνεπώς άσχημο τέλος: ο «πρωταγωνιστής» υπόκειται σε καταπίεση, την οποία θα ήθελε να ανατρέψει, αλλά διαπράττει λάθη και στο τέλος επικρατεί η αδικία. Η «σκηνή πρότυπο» στη συνέχεια επαναλαμβάνεται. Το κοινό όμως αυτή τη φορά μπορεί να επέμβει για να αλλάξει τη ροή της ιστορίας, ανατρέποντας την καταπιεστική πραγματικότητα που παρουσιάζεται. Ο θεατής μπορεί να φωνάξει «στοπ» στο σημείο το οποίο κρίνει ότι ο πρωταγωνιστής διαπράττει ένα σφάλμα, να παγώσει τη δράση και να τον αντικαταστήσει (Γκόβας & 1 Το Θέατρο του Καταπιεσμένου είναι ένας όρος-ομπρέλα που περιλαμβάνει διάφορες παραστατικές τεχνικές: Theatre Forum (Θέατρο Φόρουμ), Image Theatre (Θέατρο Εικόνων), Invisible Theatre (Αόρατο Θέατρο), The Rainbow of Desire (Το Ουράνιο Τόξο της Επιθυμίας) (www.theatreoftheoppressed.org). 2 Στην επίσημη ιστοσελίδα του ΘτΚ υπάρχουν πολλά παραδείγματα δράσεων: www.thetheatreoftheoppressed.org.
Ζώνιου, 2011, σ. 12-13). Το επιθυμητό στο ΘτΚ είναι η συμμετοχή του κοινού που θα αλλάξει την ιστορία και θα μετασχηματίσει τη σύγκρουση, θα επαναδιαπραγματευτεί την κατάσταση της κρίσης και θα προτείνει εν δυνάμει λύσεις. Ο θεατής γίνεται ηθοποιός και συμμετέχει με τις προτάσεις του στην άρση της καταπίεσης, είτε αυτή είναι προσωπική είτε είναι κοινωνική (Schutzman & Cohen-Cruz, 1990, σ. 1). Επεμβαίνει, ρωτάει, παρεμβαίνει επί σκηνής και αναλαμβάνει να αλλάξει την ιστορία, από spectator γίνεται spect-actor 3 (δρων θεατής). Οι παραστάσεις Θεάτρου Φόρουμ που παρουσιάστηκαν στην 1 η Πανελλήνια Συνάντηση Ομάδων Θεάτρου του Καταπιεσμένου Α) «Διαφυγές από κάθε εξάρτηση» από την Ομάδα Διαφυγές του Πανελληνίου Δικτύου για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Η παράσταση παρουσιάστηκε με τους εξής συντελεστές: Διδασκαλία-Εμψύχωση: Νίκος Γκόβας. Θεατροπαιδαγωγοί-ηθοποιοί: Αποστολόπουλος Δημήτρης, Ιωάννου Ειρήνη, Κατσιαντώνης Νίκος, Κοσσενάκη Νταιάννα. Πρώτη φορά εφαρμόστηκε η τεχνική του Θεάτρου Φόρουμ στα πλαίσια του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος «Διαφυγές από κάθε εξάρτηση» το 2000-2001 από τη Θεατροπαιδαγωγική Ομάδα ΑΤΡΥΤΟΝ σε σχολεία της Ανατολικής Αττικής. Η πρώτη αυτή προσπάθεια τερματίστηκε σύντομα, μέχρι που το 2010 με τη συνεργασία και άλλων φορέων επανασχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε σε Γυμνάσια και Λύκεια από τη Θεατροπαιδαγωγική Ομάδα δραν 4. Το 2013 μέσα από έναν κύκλο μαθημάτων-εργαστηρίων 5 που είχαν ως στόχο τη συνέχεια του προγράμματος «Διαφυγές από κάθε εξάρτηση» στελεχώθηκε η Θεατροπαιδαγωγική Ομάδα που έλαβε μέρος στην 1 η Πανελλήνια Συνάντηση Ομάδων Θεάτρου του Καταπιεσμένου υπό την εμψύχωση του Νίκου Γκόβα, που από το 2000 οργανώνει και διδάσκει το πρόγραμμα μαζί με πολλούς συνεργάτες σε σχολεία. Η παράσταση απευθύνεται κυρίως σε έφηβους και συνοδεύεται από μια σειρά καλά σχεδιασμένων δραστηριοτήτων που αξιοποιούν τεχνικές εκπαιδευτικού δράματος όπως το «πακέτο εξερεύνησης», την «ανακριτική καρέκλα», τις «δυναμικές εικόνες κ.ά. («Εμπλουτισμένο Θέατρο Φόρουμ»). Το σενάριο διαπραγματεύεται θέματα λήψης αποφάσεων/εξαρτήσεις. Β) «Μικρές Σκηνές Καθημερινής Βίας ΙΙ» από την Ακτιβιστική Ομάδα Θεάτρου του Καταπιεσμένου. Η παράσταση παρουσιάστηκε με τους εξής συντελεστές: Σκηνοθεσία: Όλη η ομάδα. Εμψύχωση : Χριστίνα Ζώνιου, Νάγια Μποέμη. Οργάνωση παραγωγής Επικοινωνία: Μελίνα Πλαστή, Γιάννα Παπαδοπούλου. Παίζουν: Αποστολόπουλος Δημήτρης, Παντελής Ζαφειρίου, Κατερίνα Καλογερά, Σέργιος Κομπόγιωργας, Μπάμπης Κουτουνίδης, Πέπη Μαργιόλη, Γιάννα Παπαδοπούλου 6. 3 Ο νεολογισμός spect-actor έχει μεταφραστεί επίσης θεατής-ηθοποιός και θεά-ποιος. Προτιμώ τη μτφ δρων θεατής, γιατί εμπερικλείει τη δράση και στο βιβλίο του ο Boal αναφέρει σχετικά " In Forum he or she who acts" (Boal 2001: 28) 4 Για περισσότερες πληροφορίες στο: Γκόβας, Ν., Ζώνιου, Χ. 2010. Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα με τεχνικές Θεάτρου Φόρουμ για την πρόληψη και την κοινωνική ενσωμάτωση. 5 Την Άνοιξη 2013 το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση και η ΩΣΜΩΣΗ οργάνωσαν μια σειρά δωρεάν μαθημάτων-εργαστηρίων πάνω στις τεχνικές του Θεάτρου του Καταπιεσμένου και Θεάτρου Φόρουμ, με εμψυχωτές τους Νίκο Γκόβα και Χριστίνα Ζώνιου. Τα εργαστήρια στηρίχθηκαν κυρίως στα δύο δοκιμασμένα προγράμματα Μικρές Σκηνές Καθημερινής Βίας και Διαφυγές.. από κάθε εξάρτηση που διαπραγματεύονται θέματα ρατσισμού / προκαταλήψεων το πρώτο και λήψη αποφάσεων / εξαρτήσεις το δεύτερο. Στόχος της προσπάθειας ήταν η στελέχωση δύο Θεατροπαιδαγωγικών Ομάδων που θα μπορούσαν να υλοποιούν ανάλογα προγράμματα σε σχολεία, στέκια νεολαίας κ.α.. 6 Επίσης έχουν συμμετάσχει στις παραστάσεις οι ηθοποιοί: Αλέξανδρος Γκόμεζ, Μαρία-Άρτεμις Κολλινιάτη, Ήρα Παπαγεωργίου, Ναντίνα Τσέκερη.
Η Ακτιβιστική Ομάδα Θεάτρου του Καταπιεσμένου δημιουργήθηκε το Μάιο του 2010 με τη σύγκληση της Διεθνούς Αμνηστίας και της Ώσμωσης. Σήμερα η ομάδα λειτουργεί ανεξάρτητα και από τους δύο φορείς. Η ομάδα ΘτΚ μέσα από διαρκής εκπαίδευση αποσκοπεί στη δημιουργία, επεξεργασία και παρουσίαση ιστοριών που στοχεύουν στην κοινωνική παρέμβαση. Τα μέλη της ομάδας αντιλαμβάνονται τη συμμετοχή τους στην ομάδα σαν στοιχείο της κοινωνικής τους υπόστασης, τα κίνητρά τους είναι κοινωνικοπολιτικά και ο στόχος τους μια εναλλακτική κινηματική δράση. Στη Συνάντηση παρουσιάστηκε η παράσταση «Μικρές Σκηνές Καθημερινής Βίας ΙΙ» που διαπραγματεύεται θέματα βίας και φασισμού. Γ) «Δε φοβάμαι έχω φίλους, εσύ;» από την Θεατροπαιδαγωγική Ομάδα ΠΑιΘέΑ Η παράσταση παρουσιάστηκε με τους εξής συντελεστές: Καλλιόπη Βούλγαρη, Γιώργος Μπεκιάρης, Αμαλία Παναγιωτοπούλου, Μαρία Στειακάκη. Η Θεατροπαιδαγωγική Ομάδα ΠΑιΘέΑ αποτελείται από εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και δραστηριοποιείται στην Πάτρα. Ασχολείται με την αξιοποίηση του θεάτρου στην εκπαίδευση και έχει αναπτύξει μια σειρά διδακτικών πρακτικών σε διάφορα μαθήματα βασισμένες σε θεατρικές τεχνικές, θεατρικό παιχνίδι και βιωματικούς τρόπους μάθησης. Το τελευταίο διάστημα οι δράσεις της ομάδας επικεντρώθηκαν στη τεχνική του ΘΦ με την παράσταση «Δε φοβάμαι έχω φίλους, εσύ;» και διαπραγματεύεται θέματα σχολικού εκφοβισμού (bullying). Δ) «Τριάντα και φεύγουμε» από την Ομάδα ΘτΚ Τρικάλων. Η ομάδα δημιουργήθηκε από τους συμμετέχοντες των θεατρικών εργαστηρίων του Δημοτικού Θεάτρου Τρικάλων Η παράσταση παρουσιάστηκε υπό τη διδασκαλία και εμψύχωση της Χριστίνας Κρίθαρη, απευθύνεται σε ενήλικες και διαπραγματεύεται θέματα διαχείρισης στο οικογενειακό και εργασιακό περιβάλλον. Ε) «Παίζουμε Bowling ή Bullying» από την Ομάδα ακροατών του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Παν/μίου Πελοποννήσου και μέλη του Συλλόγου Θεατροδρόμιο (Ναύπλιο). Η παράσταση παρουσιάστηκε με τους εξής συντελεστές: Επινόηση-Δραματουργία: φοιτητές και ακροατές του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και μέλη του Συλλόγου Θεατροδρόμιο. Εμψύχωση-Καλλιτεχνική επιμέλεια: Χριστίνα Ζώνιου. Επιστημονική επιμέλεια: Σοφία Ασλανίδου. Παίζουν: Δημήτρης Δίπλας, Ανδρέας Μανούχος, Μαρία Μπακάλη, Κυριάκος Σάμιος, Χριστίνα Τσεκούρα Δέσποινα Φλεβάρη. Η ομάδα δημιουργήθηκε τον Ιανουάριο του 2013 από τους φοιτητές και τους ακροατές του μαθήματος "Θέατρο και Κοινωνία Ι: το Θέατρο του Καταπιεσμένου" του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με διδάσκουσα τη Χριστίνα Ζώνιου. Στη συνέχεια η ομάδα ενσωμάτωσε μέλη του συλλόγου Θεατροδρόμιο του Ναυπλίου. Στη Συνάντηση παρουσιάστηκε η σύνθεση με τίτλο «Παίζουμε Bowling ή Bullying" και διαπραγματεύεται ενδοσχολικής βία, ιδωμένη από την πλευρά των ενηλίκων: εκπαιδευτικών, γονιών, διοίκησης. Προβληματισμοί και προσδοκίες Τα μέλη των ομάδων συγκεντρώθηκαν για να θέσουν από κοινού τους λόγους που βρίσκονται στη συνάντηση και να προσδιορίσουν τις ανάγκες τους. Χωρίς περιορισμούς ως προς τα ποια ζητήματα πρέπει να συζητηθούν κατατέθηκαν με δημοκρατικό τρόπο οι προβληματισμοί όλων των μελών. Από μόνη της αυτή η πρώτη συνάντηση ήταν ένα αναζωογονητικό φόρουμ για συζήτηση και αλλαγή. Οι διαφορετικές προσδοκίες και ανάγκες προέκυψαν τόσο από το γεγονός ότι κάθε ομάδα έχει διαφορετικό χαρακτήρα,
ακτιβιστικό ή εκπαιδευτικό, όσο και από το χρόνο που δραστηριοποιείται και υφίσταται η κάθε ομάδα. Οι νεοσύστατες ομάδες είχαν έντονη την ανάγκη να κινηθούν σε ένα θεωρητικό επίπεδο παράλληλα με το πρακτικό, όσον αφορά τις αρχές του ΘτΚ. Το ΘΦ είναι μία τεχνική που δεν είναι ευρέως γνωστή στο θεατρικό γίγνεσθαι της χώρας μας 7, οπότε υπήρχε η ανάγκη να δει η κάθε μία ομάδα την δουλειά της άλλης ομάδας. Λέει η Σοφία από την Ομάδα ΘτΚ Τρικάλων «Θέλουμε να δούμε κάποιοι που έχουν ξαναδεί φόρουμ, τι αντίδραση θα έχουν σε αυτό που κάνουμε. Το θέμα είναι να το κάνουμε σωστά. Όχι μόνο να μας αρέσει». Πιο συγκεκριμένα αντηλλάγησαν απόψεις: Α) Ως προς τις συγκεκριμένες παραστάσεις: α) η εμβάθυνση στους χαρακτήρες των έργων, μέχρι και την αποδόμησή τους και β) η ενδυνάμωση της πλοκής Β) Ως προς την τεχνική: α) ο ρόλος του καταπιεστή: μετακινείται από τη θέση του, πότε και υπό ποιες συνθήκες, είναι ο καταπιεστής το σύστημα και ο θεσμός. β) ο ορισμός του Θεάτρου Φόρουμ, η αναζήτηση των ορίων του καθώς και ο εμπλουτισμός με άλλα είδη θεάτρου καθώς και με τεχνικές εκπαιδευτικού δράματος. γ) το «μετά» των παραστάσεων: πως μπορεί να συνεχιστεί, να εξελιχθεί και με ποιους άλλους τρόπους μία παράσταση ΘΦ. Γ) Ως προς τη δραματουργία ενός ΘΦ: Η θεματική ενός ΘΦ και συγκεκριμένα πώς δίνεις μορφή στην καταπίεση και πώς μπορείς να έχεις ξεκάθαρη αναπαράστασή της. Η παράσταση προκύπτει από τους ενδιαφερόμενους, από μία πραγματική ιστορία καταπίεσης που είτε συνέβη στα μέλη της ομάδας είτε είναι αλληλέγγυα ως προς μία κατηγορία καταπιεζόμενων συμπολιτών. Σε αυτό το σημείο ανακύπτουν αρκετοί προβληματισμοί. Οι ιστορίες καταπίεσης που είναι τρομερά έντονες είναι δύσκολα να παρασταθούν και να εκφραστούν σε θεατρικό επίπεδο. Όπως αναφέρει η Χριστίνα Κρίθαρη από την Ομάδα των Τρικάλων «Πάμε ένα βήμα πριν. Αυτό μπορούμε να το αναπαραστήσουμε. Μας είναι δύσκολο να το βγάλουμε προς τα έξω έτσι όπως είναι». Και συνεχίζει θέτοντας το ερώτημα «πως μπορούμε να μεθοδεύσουμε τη θεματολογία μας καλύτερα και να προβάλλουμε αυτό που πραγματικά μας καίει». Στην πολύ σημαντική παρατήρηση της Χριστίνας επιβεβαιώνω τη δυσκολία, καθώς η Ακτιβιστική Ομάδα ΘτΚ δυσκολεύτηκε πάρα πολύ να στήσει μία ιστορία, ειδικά σε ζητήματα που καταπίεζαν τα μέλη της έντονα, όπως το εργασιακό και η έλλειψη αλληλεγγύης, που ταλάνισαν την ομάδα μακρύ χρονικό διάστημα χωρίς αποτέλεσμα. Κάποιες φορές μάλιστα τα κοινωνικά γεγονότα προσπερνούσαν την ιστορία που ετοιμαζόταν, γεγονός που θέτει το ερώτημα, αν θα πρέπει κάθε φορά που αλλάζει η κοινωνική πραγματικότητα να αλλάζει και η παράσταση. Στην παράσταση «Μικρές Σκηνές Καθημερινής Βίας ΙΙ» άλλαξαν κάποια χρονική στιγμή τα κοινωνικά δεδομένα, οπότε αναγκαστικά για να είναι τα μέλη της ομάδας συνεπείς με την κοινωνική πραγματικότητα διασκεύασαν την αρχική ιστορία. Οπότε μία ομάδα που ασχολείται με το ΘΦ πρέπει να είναι σε διαρκή εγρήγορση, γιατί το πρώτο ερώτημα που θέτει η εμψυχώτρια μετά την πρώτη παρουσίαση της παράστασης ΘΦ στο κοινό είναι «Αν είναι αληθινή ιστορία;». Ο Boal εφιστά την προσοχή όσον αφορά τη θεματική ότι δεν πρέπει να δείχνεται η πιο ακραία εκδοχή ενός κοινωνικού φαινομένου. Το κοινό δεν πρέπει να σοκαριστεί και να μην μπορεί να αντιδράσει. Όσον αφορά τη δραματουργία ενδεικτικά αναφέρεται (Boal 2001: 242 Ζώνιου 2010: 58-61) ότι: 1) οι χαρακτήρες πρέπει να είναι στέρεα δομημένοι και 7 Το Θέατρο Φόρουμ διδάσκεται συστηματικά στα πλαίσια του μαθήματος "Θέατρο και Κοινωνία: το Θέατρο του Καταπιεσμένου" του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου από τη Χριστίνα Ζώνιου. Επίσης από το 2000 το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση διοργανώνει συστηματικά σεμινάρια σχετικά με το Θέατρο Φόρουμ.
ξεκάθαροι ως προς την ιδεολογία τους, ώστε να είναι άμεσα κατανοητοί από το κοινό, 2) η παράσταση πρέπει να εμπεριέχει ένα κοινωνικο-πολιτικό πρόβλημα, αναγνωρίσιμο από το κοινό, που θα ωθήσει τους δρώντες θεατές να παρέμβουν, προκειμένου να βρεθούν λύσεις. Δεν υπάρχει μία και μοναδική λύση, αλλά πολλές και διαφορετικές στρατηγικές, 3) η παράσταση μπορεί να στηρίζεται σε διαφορετικά θεατρικά ρεύματα: ρεαλισμός, συμβολισμός, εξπρεσσιονισμός, εκτός από σουρρεαλισμό. Δεν έχει σημασία το ύφος, αρκεί να προκύψουν πραγματικές καταστάσεις και οι παρουσιαζόμενες συγκρούσεις να έχουν θεατρικότητα. Δ) Ως προς τους ηθοποιούς: Το βασικό ερώτημα από το οποίο ανέκυψαν διάφοροι προβληματισμοί είναι αν οι ηθοποιοί πρέπει να είναι εμπλεκόμενοι, άμεσα ή έμμεσα στην ιστορία που παριστάνεται. Ο Νίκος Γκόβας έθεσε το θέμα της συνέχισης και της βιωσιμότητας μιας παράστασης ΘΦ και ανέφερε τη διαδρομή που είχε η παράσταση «Διαφυγές από κάθε εξάρτηση» καθώς η ιστορία υπάρχει από το 2000: «Τι κάνεις με τις ιστορίες που τις έχεις δοκιμάσει και λειτουργούν, αλλά οι ηθοποιοί για τους προσωπικούς τους λόγους δεν μπορούν να συνεχίσουν να παίζουν. Πετάς μία καλή ιστορία και πρέπει να βρεις μία άλλη που θα ενδιαφέρει τα νέα μέλη;» Οπότε προκύπτει το ερώτημα αν μπορεί μία ιστορία που έχει δημιουργηθεί από μία ομάδα ηθοποιών να υποστηριχθεί από νέα μέλη. Η Χριστίνα Ζώνιου υποστηρίζει ότι «από τη στιγμή που ο ηθοποιός θα δράσει παιδαγωγικά πάνω στη σκηνή δεν μπορεί να είναι αποστασιοποιημένος από το πρόβλημα». Ο Γιώργος Μπεκιάρης από την Ομάδα ΠΑιΘέΑ Πάτρας συμφωνεί με την παραπάνω άποψη λέγοντας σε σχέση με την δική τους παράσταση ότι «αν δεν τον αφορά, ο ηθοποιός θα δυσκολευτεί στο κομμάτι της αντικατάστασης. Δηλαδή αν εμείς δεν είχαμε δει το bulling μέσα από τα παιδιά, στα σχολεία, τις εμπειρίες μας, δεν ξέρω αν θα μπορούσαμε να λειτουργήσουμε στο κομμάτι της αντικατάστασης». Βασική αρχή του ΘτΚ είναι ότι η θεματική και η παρουσίαση της ιστορίας εκκινά από τους ίδιους τους καταπιεσμένους που έχουν συνειδητοποιήσει και επιθυμούν να αλλάξουν την κοινωνική πραγματικότητα που βιώνουν. Ωστόσο η εναλλαγή των ηθοποιών είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στις ομάδες που κάνουν ΘΦ που είναι αντιμετωπίσιμη από τη στιγμή που τα νέα μέλη εκπαιδεύονται με βιωματικό τρόπο και τους αφορά η ιστορία που παριστάνεται. Ε) Ως προς το κοινό μιας παράστασης ΘΦ: Όλες σχεδόν οι ομάδες που ασχολούνται με το ΘτΚ παίζουν κατά βάση σε κοινό που δεν γνωρίζει τη μέθοδο και τις τεχνικές της. Άλλες ομάδες στοχεύουν στα σχολεία και άλλες σε ένα ευρύτερο κοινό. Όποιο στόχο και αν έχει κάθε ομάδα, όλα τα μέλη αντιλαμβάνονται τη δύναμη που έχει το ΘΦ και την ευθύνη, ατομική και συλλογική που έχουν απέναντι στο κοινό που παίζουν. Κάθε παράσταση ΘΦ είναι διαφορετική. Και μόνο το γεγονός ότι δεν παίζεται σταθερά σε ένα μέρος, αλλά μεταφέρεται ανάλογα με το που θα υπάρξει ζήτηση. Οπότε και το κοινό μπορεί να είναι υποψιασμένο, μυημένο, κοινό αδιάφορο απέναντι στην παράσταση λόγω θεματολογίας ή λόγω των συνθηκών όπου διεξάγεται το ΘΦ, κοινό που δεν αναγνωρίζει τους καταπιεστές και τον καταπιεσμένο. Και φυσικά είναι άλλο το κοινό των μαθητών που απευθύνονται κάποιες ομάδες. Απέναντι στο κοινό καλείται η ομάδα των ηθοποιών μαζί και η εμψυχώτρια ή ο εμψυχωτής να ανταπεξέλθουν χωρίς να επιβάλλουν και χωρίς να χειραγωγούν αλλά μόνο εκμαιευτικά και διαλεκτικά. Επίλογος Η 1 η Πανελλήνια Συνάντηση Ομάδων Θεάτρου του Καταπιεσμένου 2013 ήταν μία γιορτή για να γνωριστούμε και να συζητήσουμε, να εκφραστούμε και να διερευνήσουμε, να μοιραστούμε και να ανταλλάξουμε, να εμπνεύσουμε και να εμπνευστούμε. Κυρίως όμως ήταν μία πρόκληση για να προχωρήσουμε και να επεκτείνουμε τις προσπάθειές μας. Ο
Boal δημιούργησε το ΘτΚ με φαντασία, διαύγεια, όραμα και εμπιστοσύνη στον άνθρωπο. Οφείλουμε όσοι ασχολούμαστε με τη συγκεκριμένη μέθοδο να συνεχίσουμε στα ίδια χνάρια, λαμβάνοντας υπόψη γιατί και πώς εφαρμόζεται σε διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Παρακάτω άρθρα στα ελληνικά σχετικά με το ΘτΚ και το ΘΦ που μπορεί ο αναγνώστης να βρει σε προηγούμενα Τεύχη του περιοδικού «Εκπαίδευση & Θέατρο» καθώς και στα βιβλία Πρακτικών των 7 Διεθνών Συνδιασκέψεων που έχει οργανώσει το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση από το 2000 μέχρι σήμερα 2013. Επίσης στο τέλος περιλαμβάνεται και σύντομη βασική βιβλιογραφία. Αρθρογραφία για το ΘτΚ, το ΘΦ στα ελληνικά Στα Τεύχη 1,4,5,6,8,9,12,13,14 του Περιοδικού Εκπαίδευση & Θέατρο υπάρχουν τα κείμενα: Boal, A. (2008). Πολιτισμός & Εκπαίδευση. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 9. Jackson, A. (2010). Το Θέατρο του Καταπιεσμένου και οι Πολίτες σε Χαρτόκουτα. Συνέντευξη στη Ζώνιου Χ. και Κουκουνάρα - Λιάγκη Μ. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 12. MacDonald, S. & Rachel, D. (2001). Το Θέατρο Φόρουμ για εκπαιδευτικούς. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 1. Muiruri, Sh. (2004). Το όνειρο συνεχίζεται: ένα θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα σε εξέλιξη. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 5. Somers, J. (2008). Αφήγηση, εκπαιδευτικό δράμα και το πακέτο εξερεύνησης. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 9. Ζώνιου, Χ. (2003). Το Θέατρο του Καταπιεσμένου. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 4 Ζώνιου, Χ. (2010). Augusto Boal 1931-2009. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 11 Ζώνιου, Χ. (2013). «Μικρές σκηνές καθημερινής βίας» Θέατρο φόρουμ από την Ακτιβιστική Ομάδα Θεάτρου του Καταπιεσμένου (ΘτΚ). Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 14 Κουκουνάρας-Λιάγκης, Μ. (2010). Αν ήταν έτσι το σχολείο, θα ήθελα να πηγαίνω όλη μέραθεατροπαιδαγωγικά προγράμματα: η πρόταση για το νέο σχολείο. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 11 Κρίθαρη, Χ. (2012). Το θέατρο του καταπιεσμένου ως εργαλείο κοινωνικής ένταξης σε ομάδα με κοινή εμπειρία απεξάρτησης. Περιοδικό Εκπαίδευση & Θέατρο. Τεύχος 13 Μπεκιάρης, Γ., Βούλγαρη, Κ., Παναγιωτοπούλου, Αμαλία., Στειακάκη, Μ. (2013). «Δεν φοβάμαι... έχω φίλους, εσύ;» Ένα θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα από την Ομάδα ΠΑιΘέΑ και ένα σχέδιο διδασκαλίας για την αντιμετώπιση του φαινομένου της σχολικής βίας. Περιοδικό Εκπαίδευση & Θέατρο. Τεύχος 14 Μποέμη, Ν. (2010). Ανιχνεύοντας τη θεατρικότητα: περιγραφικές διαστάσεις του θεάτρου του καταπιεσμένου το παράδειγμα της Βαρκελώνης. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 11 Πιτούλη, Γ. (2007). The Aesthetics of the Oppressed του Augusto Boal-παρουσίαση βιβλίου. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 8. Σέξτου, Π. (2003). Θεατρο-παιδαγωγικά προγράμματα στα σχολεία. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 6 Σέξτου, Π., & Χατζηνικολάου, Σ. (2007). Θεατρο-παιδαγωγικά προγράμματα Αγωγής Υγείας: Η Στεφανία και το Μπαλόνι. Περιοδικό «Εκπαίδευση & Θέατρο» Τεύχος 8. Στα βιβλία πρακτικών των Συνδιασκέψεων του Πανελληνίου Δικτύου για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Aoun, I. (2006). Θέατρο Φόρουμ- μια εύκολη τεχνική για δύσκολες συγκρούσεις. Στο Γιαννούλη, Μ., Γκόβας, Ν., & Μερκούρη Α., (επιμ.) Θέατρο στην εκπαίδευση: δημιουργώντας νέους ρόλους στον 21ο αιώνα, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2006. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση. Boal, J. (2003). Το θέατρο του καταπιεσμένου. Στο Γκόβας, Ν. (επιμ.) (2003). Το θέατρο στην εκπαίδευση: Χτίζοντας Γέφυρες, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2003. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Somers, J. (2000). Μπαίνοντας στον κόσμο του φανταστικού (1). Στο Γκόβας, Ν., Κακλαμάνη, Φ. (επιμ.). Αναζητώντας τη θέση του θεάτρου στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2000. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση. Somers, J. (2002). Μπαίνοντας στον κόσμο του φανταστικού (2). Στο Γκόβας, Ν. (επιμ.). Το θέατρο στην εκπαίδευση: μορφή τέχνης και εργαλείο μάθησης, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2001. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Ζώνιου, Χ. (2006). Το θέατρο φόρουμ στην τυπική και άτυπη εκπαίδευση. Στο Γιαννούλη, Μ., Γκόβας, Ν., & Μερκούρη, Α. (επιμ.). Θέατρο στην εκπαίδευση: δημιουργώντας νέους ρόλους στον 21ο αιώνα, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2006, Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Ζώνιου, Χ. (2007). Το εφαρμοσμένο θέατρο στη μη τυπική και την άτυπη εκπαίδευση: το κοινωνικό θέατρο. Στο Τσιάρας, Α. (επιμ.). Το θέατρο στην εκπαίδευση, πρακτικά Επιστημονικών Ημερίδων. Αθήνα: Παπαζήση
Κουκουνάρας-Λιάγκης, Μ. (2009). Θρησκευτική ετερότητα στο σχολείο και θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα: μια έρευνα που συμβάλλει στον πολιτισμό της επικοινωνίας με τον άλλο. Στο Γκόβας, Ν. (επιμ.). Θέατρο και Εκπαίδευση στο κέντρο της σκηνής, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2008. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Λαμπρίδου, Σ., & Αντζελ, Δ. (2009). 16 σκίτσα πίσω από τα Πέντε μουτζουρωμένα απογεύματα. Στο Γκόβας, Ν. (επιμ.) (2009). Θέατρο και Εκπαίδευση στο κέντρο της σκηνής, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2008. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Λούρου, Μ., & Ρεβελάκη, Μ. (2006). Σε πιστεύω εγώ: ένα θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα για την έλλειψη επικοινωνίας και στόχων στην εφηβεία. Στο Γιαννούλη, Μ., Γκόβας, Ν., & Μερκούρη, Α. (επιμ.). Θέατρο στην εκπαίδευση: δημιουργώντας νέους ρόλους στον 21ο αιώνα, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2006, Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Πιτούλη, Γ. (2000). Θεατροπαιδαγωγικές Ομάδες στην Εκπαίδευση-αναζητώντας έκφραση στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Στο Γκόβας, Ν., Κακλαμάνη, Φ. (επιμ.). Αναζητώντας τη θέση του θεάτρου στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2000. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση. Πιτούλη, Γ., & Μουρατίδου, Χ. (2000). Θεατροπαιδαγωγικές Ομάδες στην Εκπαίδευση: Διαφυγες από τις εξαρτήσεις και τα ναρκωτικά. Στο Γκόβας, Ν., Κακλαμάνη, Φ. (επιμ.). Αναζητώντας τη θέση του θεάτρου στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2000. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση. Πιτούλη, Γ., Γιαννούλη, Μ., & Γκόβας, Ν. (2003). Θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα Διαφυγές-όχι με λόγια! Παρουσίαση μιας εφαρμογής. Στο Γκόβας, Ν. (επιμ.) (2003). Το θέατρο στην εκπαίδευση: Χτίζοντας Γέφυρες, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2003. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Πιτούλη, Γ. (2003). Θέατρο Forum: διαπραγμάτευση στάσεων προς μια διαπολιτισμική αγωγή. Στο Γκόβας, Ν., (επιμ.). Το θέατρο στην εκπαίδευση: Χτίζοντας Γέφυρες, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2003. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Σέξτου, Π. (2003). Δείγματα ελληνικής πρακτικής που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως χρήσιμα παραδείγματα για την εισαγωγή του Theatre-In-Education στην Ελλάδα. Στο Γκόβας, Ν., (επιμ.). Το θέατρο στην εκπαίδευση: Χτίζοντας Γέφυρες, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2003. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση,. Σέξτου, Π., Αντζελ, Δ., & Λαμπρίδου Σ., (2006). Μυρωδιά από κακάο: ένα θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα για το δημοτικό. Στο Γιαννούλη, Μ., Γκόβας, Ν., & Μερκούρη Α., (επιμ.). Θέατρο στην εκπαίδευση: δημιουργώντας νέους ρόλους στον 21ο αιώνα, πρακτικά Διεθνούς Συνδιάσκεψης 2006. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση Σε ιστοσελίδες Boal, A. The Aesthetics of the Oppressed. Άρθρο στην ιστοσελίδα: www.thetheatreoftheoppressed.org Boal, A. (2009). Μήνυμα για την Παγκόσμια Ημέρα του Θεάτρου. Άρθρο στην ιστοσελίδα http://www.hellastheatre.gr/ Βασική βιβλιογραφία Θέατρο του Καταπιεσμένου Μποάλ, Α. (1981). Το θέατρο του καταπιεσμένου. (μετ. Ελπίδα Μπραουδάκη). Αθήνα: Θεωρία Γκόβας, Ν. & Ζώνιου, Χ. (επιμ.)(2010). Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα με τεχνικές Θεάτρου Φόρουμ. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση και Ώσμωση - Κέντρο Τεχνών & Διαπολιτισμικής Αγωγής (ελεύθερο στην ιστοσελίδα του Δικτύου & της Ωσμωσης) Βabbage, F. (2004). Augusto Boal. Abingdon: Routledge. Boal, A. (2004). Games for actors and Non-actors. London: Routledge Boal, A. (1995). The Rainbow of Desire. London: Routledge Boal, A. (1979). Theatre of the Oppressed. London: Pluto Classic Boal, A. (1998). Legislative Theatre: Using Performance to Make Politics. London: Routledge. Boal, A. (2001). Hamlet and the Baker s Son: My Life in Theatre and Politics. London: Routledge. Cohen-Cruz & Schutzman M. (Ed.) (2006). A Boal Companion: Dialogues on Theatre and Cultural Politics. New York: Routledge. Kent and the Wider World (2009). From spectators to spect-actors:using forum theatre to explore global citizenship. A resource booklet for teachers, youth workers and facilitators. Kent: a Commonwork project (ελεύθερη πρόσβαση στην ιστοσελίδα του Δικτύου)