TΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΦΩΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ KΡΑΤΟΥΣ * Isabel García Gálvez Universidad de La Laguna (Tenerife)

TΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΦΩΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ KΡΑΤΟΥΣ * Isabel García Gálvez Universidad de La Laguna (Tenerife) 1. Το ενδιαφέρον µας για την κρίσιµη περίοδο του Ελληνισµού ανάµεσα στο ιαφωτισµό και το Nέο Ελληνικό Kράτος οφείλεται στην προσπάθειά µας να διευκρινίσουµε µερικά από τα βασικά «κλειδιά-έννοιες» του Ελληνισµού, όπως είναι συγκεκριµένα η περίπλοκη διαδικασία του εκσυγχρονισµού του µε τα διανοητικά, πνευµατικά και αισθητικά δεδοµένα, τα προερχόµενα από τη ύση. Κίνηµα µίας δυναµικής ευρωπαϊκής συνειδητοποίησης, ο ιαφωτισµός πρόσφερε στους υπόδουλους κατοίκους της Οθωµανικής κυριαρχίας την δυνατότητα να εισαχθεί και να εφαρµοστεί σε Ελληνικό έδαφος η πεφωτισµένη νοοτροπία, έτσι ώστε να ταυτιστεί µε την υτική Ευρώπη των νεωτέρων χρόνων. Όπως έχει ήδη µελετηθεί «η νέα εποχή στήν Ελληνική ιστορία δέν είναι δυνατόν παρά νά ταυτισθή µέ τήν περίοδο του ώριµου Ελληνικού ιαφωτισµού καί της κινήσεως γιά τήν απελευθέρωση των Ελλήνων από τήν ξένη κυριαρχία καί τή συγκρότηση ανεξαρτήτου ελληνικού εθνικού κράτους, διότι τότε µόνο πραγµατοποιήθηκαν η αποµάκρυνση από τόν µεσαιωνικό κόσµο καί η µετάβαση στόν νέο» 1. Άλλωστε, ο ιαφωτισµός, ως δυναµικό κίνηµα, και η «Βιοµηχανική Επανάσταση που ακολούθησε» 2, µετέδωσε κάποιες ιδέες, οι οποίες µεταµόρφωσαν µε ανόµοιο τρόπο το ιστορικό καθεστώς της Ευρώπης και στη συνέχεια της Αµερικής. 2. Το ενδιαφέρον µας για µερικούς σηµαντικούς συγγραφείς αυτής της εποχής όπως ο Ρήγας ή ο Μακρυγιάννης π.χ., συγγραφείς αυτοί που, µεταξύ άλλων, άφησαν χρήσιµους και πρωτότυπους στοχασµούς στους αγαπηµένους τους αναγνώστες, µας επιτρέπουν να ερµηνεύσουµε τη χαρακτηριστική ιδιοσυγκρασία αυτού του φαινοµένου στον Ελληνικό και Βαλκανικό χώρο, και επίσης να εντοπίσουµε τις διαφορές του σε σχέση µε άλλα ευρωπαϊκά ή αµερικανικά κράτη, ειδικά στο Ισπανόφωνο πλαίσιο, είτε πρόκειται για την Ισπανική λαϊκή αντίσταση εναντίον του Γαλλικού επαναστατικού στρατού (1808-1813) 3 είτε για τα κινήµατα ανεξαρτησίας στη Λατινική Αµερική 4. Όµως, λόγω του περιορισµένου χρόνου δε θα εκθέσουµε περισσότερα στοιχεία πάνω σ αυτές τις Ισπανικές εκδοχές. 3. Η παρούσα ανακοίνωση φιλοδοξεί να προσεγγίσει το θέµα από µια συγκεκριµένη προοπτική: τoν πόλεµο και τις κατά συνέπεια αναµενόµενες αλλαγές στην κοινωνία. Πόλεµος και κοινωνία, αστικοποίηση («civismo») και στρατoκρατία («militarismo»). Μέσα στο καινούριο ευρωπαϊκό πλαίσιο των διεθνών σχέσεων κατά την πορεία από το ιαφωτισµό στην Επανάσταση και από την Επανάσταση στο * Ο τίτλος εκφράζει µε τρόπο γενικό την ιδέα, η ανάπτυξη της οποίας εδώ περιορίζεται λόγω του συκεκριµένου χρόνου της εισήγησης. 1 Πρβλ. Ι. Σ. Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, Θεσσαλονίκη, 2000, Τόµος Α, σελ. 15. 2 Πρβλ.. Κολιόπουλος, αυτόθι, σελ. 11. 3 Βλ. F. Andujar Castillo, Los militares en la España del siglo XVIII. Un estudio social, Granada, 1991. 4 Έχοντας µόνο υπόψη τα πρώτα συντάγµατα της κάθε χώρας που σηνήθως ταυτίζονται µε κινήµατα ανεξαρτησίας έχουµε 18 γραπτά των οποίων η χρονολογία κυµαίνεται από το Σύνταγµα της Οµοσπονδίας της Βενεζουέλας του 1811 µέχρι το Σύνταγµα της Κούβας του 1869: Συντάγµατα του Κάδιθ της Ισπανίας (1812), του Ισηµερινού (1812), του Μεξικού (1813), της Χιλής (1815), της Βολιβίας (1816), της Αργεντινής (1819), της Κολοµβίας, της Νικαράγκουας, του Περού (1823), της Κόστα Ρίκα, του Ελ Σαλβαδόρ, της Παραγκουάης (1824), της Ουρουγκουάης (1830), της Παναµάς (1841), της οµινικαικής ηµοκρατίας (1844) και του Πουέρτου Ρίκου (1879). 1

Κράτος, έπαιξε σηµαντικό ρόλο η στρατιωτική εκπαίδευση, καθώς επίσης η αντίληψη του πολέµου ως όχηµα πολιτικής ισορροπίας µαζί µε τη διπλωµατική 5. Τέτοια ανάλυση συνήθως υπογραµµίζει την εικόνα µίας στρατευµένης κοινωνίας οι προπαγαντιστικές εκστρατείες του Ναπολέοντα, ο αποτελεσµατικός στρατός της Πρωσίας, οι µεταρρυθµίσεις του στρατού της Αυστρίας και της Ρωσίας, η µελλοντική απόλυτη εξουσία του Αγγλικού ναυτικού π.χ., και δε συγκρίνεται µε την πεπαλαιωµένη κατάσταση του άλλοτε ακατάλυτου, κατακτητικού στρατού της Οθωµανικής αυτοκρατορίας. Η επιστήµη υποστηρίζει την ανάπτυξη της πολεµικής τέχνης οι εµπορικές σχέσεις ανοίγουν επίσης τις διόδους για τις µεταβολές των σχέσεων ανάµεσα σε χώρες και λαούς. Οι αλλαγές όµως επηρεάζουν τόσο το κοινωνικό όσο και το πολεµικό πλαίσιο. Έτσι η στρατευµένη κοινωνία µεταµορφώνεται σε «κοινωνικοποίηση» του στρατιωτικού καθεστώτος, η οποία περιγράφει τον πρωταγωνιστικό του ρόλο, την επαγγελµατικότητα, την (αυτο)εκπαίδευση και πολιτικοποίηση των στρατιωτών στη διαδικασία της κοινωνικής τους ένταξης. 4. Με αυτόν τον τρόπο η επιρροή του ιαφωτισµού τόσο στα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης όσο και στη δηµιουργία του Ελληνικού Κράτους, γίνεται επίσης πασιφανής και στην εξέλιξη των ένοπλων οµάδων και του στρατού. Η περιγραφή των ποικίλων οµάδων που συναπαρτίζουν τις ένοπλες δυνάµεις του πρώιµου Eλληνικού στρατού καθιστά έκδηλη τη διαφορετική νοοτροπία ανάµεσα στις διάφορες οµάδες. Εν τω µεταξύ, το ιστορικό γίγνεσθαι, εθνικό και διεθνές, τις αντιµετωπίζει ως ένα δυναµικό κοινωνικό φορέα του κράτους. Στο πλαίσιο λοιπόν της πεφωτισµένης ευρωπαϊκής «κοινωνικοποίησης» του στρατιωτικού καθεστώτος 6 αναφύεται άφθονα το ιδεώδες (idearium) του ιαφωτισµού και εµπνέει το σχηµατισµό των νέων κρατών της Ευρώπης. Θεωρούµε εντούτοις διαφωτιστική µια προσέγγιση τόσο των συνθηκών διαβίωσης των στρατιωτών σε µια κρίσιµη εποχή για την Ελλάδα, καθώς επίσης και της διαδικασίας της ένταξής τους από την πολιτεία και την ευρύτερη κοινωνία, κατά την περίοδο της ειρήνης. Παρόλη την περιπλοκή της υπόθεσης εν γένει, θα δώσουµε εδώ µεγάλη προσοχή στα παραδειγµατικά πρότυπα των µεγάλων προσωπικοτήτων των άτακτων οµάδων του 21 ιδιαιτέρως στο έργο του Στρατηγού Μακρυγιάννη ανάµεσα αφενός στη µυθοποίησή τους και αφετέρου στο ρυθµό της κρατικής κοινωνικοποίησής τους. 5. Εν συντοµία, αυτή η πεφωτισµένη κοινωνικοποίηση τουλάχιστον στη δυτική Ευρώπη στηρίζεται σε τρεις βασικούς άξονες 7 : 5.1. Πρώτος άξονας. Το δηµιούργηµα κέντρων πληροφόρησης και επιστηµονικών δραστηριοτήτων. 5 Ένα σηµείο αναφοράς για την καινούρια ιδεολογία περί του πολέµου έγινε η µορφή του πρώσσου στρατηγού και θεωρητικός της πολεµικής τέχνης, Carl von Clausewitz (1780-1831) και ιδιαιτέρως το µεταθανάτιο τρίτοµό του έργο Περί πολέµου (Vom Kriege, 1818-1830) µε το γνωστό σύνθηµα: «Ο πόλεµος δεν είναι άλλο παρά µια προέκταση της πολιτικής». Υπενθυµίζω τη χαµένη µετάφραση του βασικού εγχειρίδιου Στρατιωτικών Εγκόλπιων (Kurβer Begriff aller Militarischen Operationen Wienn, 1743) του Von Khevenhüller (1683-1744) από τον Ρήγα Βελεστινλή και την αναφορά για το ζήτηµα στην Ελληνική Νοµαρχία (1806), στην έκδοση του Γ. Βαλέτα (Αθήνα 1982 4 : 78). Γενικά για τον Αγώνα, βλ. Χ. Παπασωτηρίου. Ο Αγώνας για την Ελληνική Ανεξαρτησία. Πολιτική και στρατηγική των Ελλήνων και της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, 1821-1832, Αθήνα 1996. 6 Πρβλ. C. Franco Rubio, «Militares ilustrados y prácticas de sociabilidad», Revista de Historia Moderna. Ejércitos en la Edad Moderna, Anales de la Universidad de Alicante 22 (2004) σσ. 7-86. 7 Πρβλ. C. Franco Rubio, αυτόθι, σσ. 9-10. 2

Ο διασκορπισµένος Ελληνισµός της εποχής χρησιµοποιούσε τα αστικά κέντρα ως δίκτυο επιχειρήσεων και σχέσεων. Η Πόλη 8 και στη συνέχεια οι πόλεις γύρω στις Παραδανούβιες Ηγεµονίες, της Ρωσικής αυτοκρατορίας και της δυτικής Ευρώπης, αυξάνουν τις δυνατότητες των εµπορικών στρωµάτων, στα οποία στηριζόταν η τότε Ελληνική κοινωνία: δηλ. τους πεφωτισµένους κύκλους, τα τυπογραφεία και το σύστηµα των συνδροµητών, τα οποία θα πολλαπλασιαστούν αργότερα στην πρωτεύουσα του Νέου Κράτους. «Νέργησα κ έγιναν συντροµηταί είσε όλο το Κράτος και κάµαµεν µίαν εφηµερίδα Εθνοκρατία και βαρούγαµεν µε φρονιµάδα τα κακά. Αυτείνη η φηµερίδα πείραζε τον Κωλέτη και συντροφιά του διατί µιλούσε µε ηθική κ έλεγε τα σφάλµατά τους. Ηταν τρεις καλοί νέοι και µε µεγάλη αρετή όπου γράφαν κ εγώ ήµουν ταµίας». (1845) (A: σ. 435) Οι µυστικές προεπαναστατικές και πατριωτικές Εταιρείες το «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχειον» (Παρίσι, 1807), η Τεκτονική Στοά στα Ιόνια Νησιά (Κέρκυρα, 1811), η εταιρεία «Αθηνά» (πιθανόν εµπνευσµένη από την «Εταιρεία» του Ρήγα), ο «Φοίνικας» στη Μόσχα, που την προηγήθηκε η «Φιλόµουση Εταιρεία» (Αθήνα, 1813), και η «Φιλική Εταιρεία» (Οδήσσό, 1814) 9 αρθρώνουν τα ετερογενή στοιχεία του Ελληνισµού. Ο ίδιος ο Μακρυγιάννης 10 µπόρεσε να συµµετάσχει στα ιστορικά γεγονότα της πατρίδας του (1821-24) χάρη στη µύησή του στην Φιλική Εταιρεία (1820): «Ο πατέρας του θέλει να βάλη κ εµένα εις το µυστήριον. Παίρνει να µ ορκίση και πάλι µετανογούσε και αυτό µου τόκανε πολλές φορές. Τότε και εγώ πείσµωσα αναντίον του και του λέγω Σου πέρασε υποψία οτ είµαι άτιµος του σπιτιού σου και ντρέπεσαι να µου το είπης; Και όντως είµαι άτιµος αν µαταπατήσω εις την πόρτα σου! Και σηκώθηκα και έφυγα. Φωνάζει ο παπάς, εγώ δεν µαταγύρισα οπίσω. Πέρασαν δυο τρεις ηµέρες, ήρθε, ξαναήρθε, δεν µαταζύγωσα. Αφού ήρθε πολλές φορές, µε δάκρυα εις τα µάτια µου τ αποκρίθηκα ια µένα να σου περάση κακή ιδεά, το παιδί σου; Έκλαψε και αυτός και µε παρικάλεσε να πάµε µαζί και ύστερα να µη µαταπάγω, σαν µου ξηηθή. Πήγα. Κατεβάζει της εικόνες και µ ορκίζει και αρχινάγει να µε βάλη εις το µυστήριον. Αφού προχώρεσε, τότε τορκίστηκα ότι δεν θα το µαρτυρήσω κανενού όµως να µου δώση καιρόν οχτώ ηµέρες να συλλογιστώ αν είµαι άξιος δι αυτό το µυστήριον και αν µπορώ να ωφελήσω, να το λάβω, ή να κάτζω είναι σα να µην το ξέρω ολότελα. Πήγα στοχάστηκα και τάβαλα όλα οµπρός και σκοτωµόν και κιντύνους και αγώνες θα τα πάθω δια την λευτερίαν της πατρίδος µου και της θρησκείας µου. Πήγα και του είπα Είµαι άξιος. Του φίλησα το χέρι, ορκίστηκα. Τον περικάλεσα να µη µου µαρτυρήση τα σηµεία της κατήχησης, ότι είµαι νέος και να µην αντέξω και λυπηθώ την ζωή µου και προδώσω το µυστήριον και κιντυνέψη η πατρίς. Συµφωνήσαµεν και εις αυτό και µου είπε ότι όθεν δουλέψω, χρήµατα και κατάχρησες δεν µπορώ να κάµω, όµως να παίρνω άπονα αποδειχτικόν, αυτά τα πλούτη να κάνω. Και η ευκή του παπά του ευλογηµένου και της πατρίδος µου και θρησκείας µου, ως την 8 Βλ. Η άποψή µας στο «La Ciudad de los fanariotas» (Πρακτικά του ιεθνούς Συνεδρίου Κωνσταντινούπολη: 550 χρόνια µετά από την πτώση της, Granada, 4-6 εκεµβρίου 2003). (Υπό εκτύπωση.) 9 Πρβλ. D. Dakin, The Unification of Greece, 1770-1923, London 1972 [Η Ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923, µετάφραση του Α. Ξανθόπουλος, Αθήνα 2001 5, σσ. 56-62.] 10 Οι παραποµπές του Μακρυγιάννη είναι από (A): Στρατηγού Μακρυγιάννη Αποµνηµονεύµατα, (Πρόλογος του. Αβραµόπουλου, εισαγωγή-σχόλεια, επεξηγηµατικές σηµειώσεις Ιωάννου Βλαχογιάννη, εικόνες από τη συλλογή της Γενναδίου Βιβλιοθήκης), ιαχρονικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1997, (ΟΘ): Οράµατα και Θάµατα, (Εισαγωγή, κείµενο, σηµειώσεις Α.Ν. Παπακώστα, πρόλογος Λ. Πολίτη), ΜΙΕΤ, Αθήναι 1983; 1985 2. 3

σήµερον δεν µ άφησε ο Θεός να ντροπιαστώ. Τράβησα δεινά, πληγές και κιντύνους, όµως είµαι καλά σαν θέλει ο Θεός». (A: σσ. 16-17) 5.2. εύτερος άξονας. Οι πράκτορες, οι οποίοι αποτελούσαν κοινωνικές οµάδες σε ανοδική πορεία, είτε ως επίλεκτοι είτε ως η αστική και σηνηθέστερα ως εµπορική κοινωνία. Μεταξύ άλλων διακρίνονται κάποιες ουσιαστικές µορφές που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων: (α ) η πρωτοποριακή παµβαλκανική κοσµοθεωρία του Ρήγα, (β ) η εσωτερική εξέγερση της Οθωµανικής κυριαρχίας µε πρωταγωνιστή τον Αλή πασά των Ιωαννίνων (Μ: σσ. 48-50), (γ ) τα κινήµατα απελευθέρωσης προς την ανεξαρτησία διαφόρων υπηκόων της, του ληστή Οσµάν Πασβάνογλου, η επανάσταση των Σέρβων το 1804 µε τον Καραγεώργη και το haiduk Γκλάβα, (δ ) η οργανωµένη προσπάθεια του αξιωµατικoύ Κωνσταντίνου Υψηλάντη, ο οποίος σχεδίασε την επίθεση κατά των Τούρκων και µε σύγχρονη στρατιωτική διάταξη σχηµάτισε τον Ιερό Λόχο (1819) 11, ένα οργανωµένο στρατό, που γρήρορα εξοντώθηκε και ο αρχηγός του φυλακίστηκε όσο διαρκούσε ο Αγώνας. Ο πρωτοπόρος αυτών των κινηµάτων ήταν ο Ρήγας. Ήδη στα γραπτά του διαφαίνεται ένα ρεαλιστικό επαναστατικό σχέδιο µε στόχο τη µετατροπή της τυραννικής Οθωµανικής κοινωνίας σε µια «Ελληνική» δηµοκρατία 12. Έχοντας συνείδηση της αναπόφευκτης σύρραξης, δεν παύει να ενθαρρύνεται από τη γενναία αρχηγία του Μεγαλέξανδρου (αντί του Ναπολεόντα) στο παρελθόν, και µε τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος 13 ή το διάσηµο Θούριο του ταυτίζει τους άθλους των Ελλήνων όλων των εποχών εναντίον της κάθε λογής τυραννίας. Η απήχηση του σχεδίου του Ρήγα έµεινε και στο έργο του Μακρυγιάννη 14. Η συµµετοχή των άτακτων σωµάτων (κλεφτών και αρµατολών) και οι εθελοντές φιλέλληνες συναπαρτίζουν τον κατάλογο των κυριώτερων πρακτόρων της νεόφυτης κοινωνίας. 5.3. Τρίτος άξονας. Η φήµη και η κοινωνική αναγνώριση προσφέρει µια θέση στη δυναµική κοινωνία, στην οποία έντονα διαφοροποιείται το ιδιωτικό από το δηµόσιο. Η ένταση του κοινωνικού δυναµισµού θα οδηγήσει στην πολιτικοποίηση της κοινωνίας όπου θα λάβουν µέρος οι µεγάλες προσωπικότητες του Αγώνα. Οι Κλέφτες έγιναν ήρωες της Επανάστασης και µάλιστα συνδέθηκαν µε την ιστορία των Ελλήνων ηρώων, 11 Πρβλ. Χ. Παπασωτηρίου, αυτόθι, σσ. 63 κ. εξ. 12 Άρθρα 1 και 34 των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και σχετικά µε τις ενόπλες δυνάµεις του κράτους τα άρθρα 54 (γ, στ, θ), 55 (α-δ, ζ, θ-ια, ιγ-ιε), 70, 107-114, 118-121 του Συντάγµατος, και για πρακτικά στοιχεία του ελληνικού στρατού το «Παράρτηµα». Βλ. Rigas de Velestino, Los escritos revolucionarios- Τα Επαναστατικά. Pról. de D. Karamberópulos, Atenas 2005. 13 Βλ. Ρήγας Βελεστινλής, Η Χάρτα της Ελλάδος του Ρήγα, Επιµ. Έκδοση του ηµ, Καραµπερόπουλου, Αθήνα 1998. 14 Όσο στην β εικόνα του Ζωγρφάφου «Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως» µε την εξής σηµείωση του Μακρυγιάννη: «12. Μετά πολλούς αιώνας Ρήγας ο Βελεστινλής σπείρει τόν σπόρον της ελευθερίας εις τους Ελληνας και τους ενθαρρύνει, οδηγών αυτούς τον τρόπον της απελευθερώσεώς των», τόσο στα γραπτά του: «Εδώ εις Αθήνα ήρθε ένας πρωτοεταιρίστας Λούκας Λιονταρίδης, πορκοµµένος άνθρωπος. Πιαστήκαµεν φίλοι. Τον ρώτησα δια τον πατέρα της λευτεριάς µας, τον µακαρίτη Ρήγα Βελεστίνο, πως προδόθη. Αφού τον πρόδωσαν και σκοτώθη, τότε ο Σουλτάνος πρόσταξε τον µακαρίτη Πατριάρχη και τόδωσε ο,τι κατήχησες τόχαν δώση, όπου ήταν του Ρήγα, και του είπε ν αφορίση αυτόν και τους οπαδούς του» (σελ. 352). 4

υπερασπιστών όλων των εποχών 15. Η συµµετοχή τους στον Αγώνα δηµοσιοποίηθηκε επίσης µέσω των Απµηµονευµάτων 16, όπου και περιγράφουν τις εντυπώσεις τους για το ιστορικό γενονός, οι περισσότερες µε εγκωµιαστικό τόνο. Μέσα στα πολλά γραπτά αυτού του τύπου, διακρίνονται δυο διαφορετικές προτάσεις, αφενός εκείνη του υψηλά ισταµένου αρχηγού του ξεσηκωµού, του άτακτου Κολοκοτρώνη 17, και αφετέρου αυτή του απογοητευµένου ήρωα, του Μακρυγιάννη, ο οποίος παλεύει µέχρις εσχάτων, για την ολοκλήρωση της αρχικής ιδέας της Επανάστασης. υο σηµαντικά παραδείγµατα (α ) της σταδιακής τους ενσωµάτωσης στα σηµαντικότερα κοινωνικά πεδία, (β ) της συµµετοχής τους σε επιτελικά σχέδια δικής τους πρωτοβουλίας, και (γ ) της σχέσης τους µε άλλες κοινωνικές, πνευµατικές και επαγγελµατικές οµάδες. «Μπήκε ο Καλλεφουρνάς, ο Βλάχος, ο Βρυζάκης κ εγώ. Οι πολίτες της πρωτεύουσας όλοι πρόσφεραν χρήµατα να φκειάσουν δυο σπαθιά του Καλλέργη κ εµένα. Εγώ είπα ας φκειάσουν δυο σπαθιά και να γράψουν όλα τανόµατα των αξιωµατικών όπου λάβαν µέρος εις την µεταβολή και να τ αφιερώσουν σε µίαν εκκλησία. Συνάχτη και το ηµοτικόν Συµβούλιον κ έκαµε µίαν πράξη ήµουν εγώ πρόεδρος του Συµβουλίου µε διόρισαν αρχηγόν τους, των Αθηναίων, και υποαρχηγούς τον Γιάννη Κώστα και Καλλεφουρνά. Έγινε και πράξη εις το σπίτι µου, όπου άρχισε από εκεί το κίνηµα του Συντάµατος, εις εκείνη την πιάτζα οπούναι µπροστά εις το σπίτι µου και Νοσοκοµείον, να γένη ένα τρόπαιον και να γραφτούν όλα τανόµατα και να λέγεται κι ο δρόµος αυτός οδός Μακρυγιάννη». (Α: σσ. 389-390) 6. Εν τω µεταξύ, οι µεταλλαγές των ευρωπαϊκών στρατευµάτων, ειδικά µετά τις επιθέσεις του Ναπολεόντα, βασίζονται (α ) στην έννοια «του πολέµου ως γεγονότος» («guerra como acontecimiento») έναντι του προγενέστερου «του πολέµου ως µηχανισµός» («guerra como proceso»), (β ) σε στρατό επιλεγµένο µέσω λαϊκής στρατολόγησης, µε στρατιωτική εκπαίδευση και επαγγελµατική τέχνη (ναυτική και της ξηράς) («ejército de comisión estatal») αντί από κρατικής επιτροπής (µ. 17º αι.-1789) («ejército de reclutamiento popular»), (γ ) στην προτίµηση για την στρατηγική και την κινητικότητα των στρατών αντί για µάχες και πολιορκίες, (δ ) και τέλος, στο γεγονός να θεωρεί ότι όφειλε την επιτυχία του όχι στη πανωλεθρία των εχθρών αλλά στην ικανότητά του να εφοδιάζεται µε τα αναγκαία 18. Τα επαναστατικά ελληνικά στρατεύµατα βρισκόταν σε διαφορετική φάση. Οι άτακτοι κλέφτες, κάποι, αρµατολοί, κλπ., πρόδροµοι και αρχιτέκτονες του Αγώνα, παρόλο που έγιναν θρύλοι της Επανάστασης, εξελίσσονται στη πασιφανή και διεθνή µορφή του «κοινωνικού λήστη» 19 («bandido social»), του ληστή που δρα για όφελος της κοινωνίας, συνήθως από αγροτική ή κτηνοτροφική καταγωγή. Με τη 15 Βλ. Απ. Βακαλόπουλος, Τά Ελληνικά στρατεύµατα του 1821. Οργάνωση, ηγσία, τακτική, ήθη, ψυχολογία, Θεσσαλονίκη 1948, Π. Ροδάκη, Κλέφτες και αρµατολοί. Η ιστορικοκοινωνική διαµόρφωση του Ελληνικού χώρου στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, 2 τ., Αθήνα 1999, 1996 1, και M. Castillo Didier, Poesía heroica griega, Santiago de Chile 1993, σελ. 17. Επίσης, Ι. Θ. Κακριδη, «Αρχαίοι Έλληνες και Έλληνες του 21», Φως Ελληνικόν, Αθήνα 1965, σσ. 73-100. 16 Βλ. Τό Αποµνηµόµευµα. Επιµ. Γ. Π. Κορνούτου, Αθηναι, χ.χ. 17 Βλ. Θ. Κ. Κολοκοτρώνη, ιηγήσις συµβάντων της Ελληνικής φύλης από τά 1770 έως τά 1836. Φωτοµηχανική επανέκδοση (εκ της α εκδόσεως). Εισαγωγή, ευρετήριον, επιµέλεια Τ. Αθ. Γριτσόπουλου, Αθήναι 1981. Επίσης ο στοχασµός για αυτόν του Γ. Βλαχογιάννη, Κλέφτες του Μοριά. Μελέτη ιστορική από νέες πηγές βγαλµένη, 1715-1820, Αθήνα 1935, σσ. 8-12. 18 Πρβλ. T Blanning (ed.), The Eighteenth Century, Oxford 2000 [Historia de Europa Oxford. El siglo XVIII, Europa 1688-1815, Barcelona 2002, σσ. 197-228]. 19 Βλ. E. J. Hobsbawn, Bandits, London 1969; 1974r [Bandidos, Barcelona 1976]. 5

συµµετοχή τους στον αγώνα, δοκίµασαν µία εσωτερική πορεία προς την ένταξή τους στη νέα πολιτεία, στην οποία είχε δηµιουργηθεί η ανάγκη να εκφραστεί η εµπειρία τους µε τρόπο γραπτό. Εκεί διακρίνονται µερικά σηµεία που µας δείχνουν την πορεία τους προς την κονωνικοποίηση, τα οποία σηµπληρώνονται µε αποσπάσµατα διαλεγµένα από το έργο του Μακρυγιάννη. 6.1. ηµόσιος και ιδιωτικός χώρος. 6.1.α. Το σπίτι (το σόι, το αρµατολίκι) γίνεται τώρα πια ένας χώρος όπου τα προσωπικά ζητήµατα διαπλέκονται µε την πολιτική, σχεδόν καθηµερινά, και όπου µε λαϊκό τρόπο αντικαθιστούν τους διανοητικούς κύκλους ή σαλόνια, τοσο συνηθισµένους στην δυτική Ευρώπη. 6.1.β. Είδαµε πως το τυπογραφείο χρησιµοποίειται ως µόνιµο και αποτελεσµατικό µέσο επικοινωνίας και εξουσίας. 6.2. Προνοµιακοί χώροι σχέσεων. 6.2.α. Είναι συχνές οι αναφορές σε µια κοντινή βασιλική οικογένεια: «Λέγει ο Βασιλέας σε όλους Ελληνες! Σε τούτη την τρυφερή µου ηλικίαν έφυγα από της µητρός µου και πατρός µου της αγκάλες και ήρθα ν αγωνιστώ µ εσάς τους γενναίους Ελληνες. εν επιθυµώ άλλο από σας οµόνοιαν αναµεταξύ σας και υποταγή και θέλω σας ευτυχήση. εν τόκαµεν κανένας την απάντησιν. Τότε του λέγω εγώ Θεία χάρη θέλησε να µας δυναµώση και να µας σώση από την τυραγνίαν του Σουλτάνου και σήµερα αξιωθήκαµεν ν απολάψωµεν τον Βασιλέα µας. Εµείς έχοµεν χρέος να σε ακούµεν και να σε φυλάµεν µε την ζωή µας, και η Μεγαλειότη σου βάλε την δικαιοσύνη σου εις τα δεινά µας. Ζήτω ο Βασιλέας και οι ευεργέτες µας ύναµες! Και φύγαµεν. Τότε τα µέλη της αντιβασιλείας κι ο Βασιλέας ρώτησαν τον Αγιντέκ ποιος ήταν εκείνος όπου απάντησε εις τον λόγον του. Και είπε τ όνοµα µου και µίλησε ως φίλος µου εις την Μεγαλειότη του κι Αντιβασιλείαν. Έρχεται εις το σπίτι µου ο γκενέραλ Αγιντέκ και µου λέγει όλα αυτά και µου λέγει Είµαι αποσταλµένος από τον Βασιλέα τι χάρη ζητάς να σου δοθή; Μπαυαρέζικη χοντροκοµµένη δολερή πολιτική! Μία αυτείνη. Όταν πρωτοήρθε εις το σπίτι µου ο φίλος µου γκενέραλ Αγιντέκ µε ρώτησε να µάθη τι κάνω. Τώρα, του λέγω, ο αγώνας τελείωσε και δουλειά δεν έχω. Παιδιά µαστορεύω και φκεάνω: έχω καµπόσα και το σακκί είναι γιοµάτο και γλήγορα θ αδειάση. Μου λέγει, να µου δώσης το παιδί να το βαφτίσω εγώ. Του λέγω Καµµίαν χάρη ατοµική δεν θέλω ότι δια της θυσίες των αγωνιστών». (A: σσ. 297-298) 6.2.β. Σχέσεις µε τους υψηλότερους εκπροσώπους της πολιτικής: «Σε τρεις τέσσερες µέρες είδα και την προσκάλεσην του τραπεζού από πρέσβη της Μπαυαρίας τέσσερες φορές µε κάλεσε, και ήρθε και µόνος του εις το σπίτι µου και µε την γυναίκα του και µε τον Κωλέττη ήταν στενός φίλος του αυτεινού και της γυναικός του πολλάκις µε κάλεσαν εις το τραπέζι του και εις µπάλους ούτε εις αυτόν πήγα ποτές ούτε εις τους άλλους, όπου τους έπαιρνα και εγώ και τους έκανα τραπέζια ολονών όσο να τηράξω την δουλειά δια την µεταβολή, να ωφεληθεί η πατρίδα µου.τέτοιοι όπου είµαστε εµείς, λευτεριάν δεν θέλοµεν, την διοτέλειαν µας θέλοµεν, και δούλοι των ξένων και της τυραγνίας επιθυµούµεν να είµαστε πάντοτες αποδείχτη ολονών µας η αρετή, και στρατιωτικών και πολιτικών». (ΟΘ: σ. 54) 6.2.γ. Τα πολιτικά αξιώµατα και οι στρατιωτικές βαθµίδες της καριέρας του: «Είµαι διορισµένος από την κυβέρνηση του Κυβερνήτη Καποδίστρια Γενικός Αρχηγός της Εκτελεστικής δύναµης της Πελοπόννησος και Σπάρτης». (1829) (A: σ. 7) «Σε δυο τρεις ηµέρες ήρθε ο Κυβερνήτης. Πήγε εις τ Ανάπλι. Περίλαβε τα κάστρα, ήρθε εις την Αίγινα, ορκίστη µε µεγάλη παράταξιν να φυλάξη τους νόµους της πατρίδος και µ αυτούς να µας κυβερνήση. Τότε έβαλε πρώτα, οργάνισε τα στρατεύµατα εις χιλιαρχίες. 6

Οργάνισε και το πολιτικό. Φωνάζει τους βουλευτάς και τους λέγει να διαλυθούν δια το παρόν και ύστερα προκαλεί την Συνέλεψη την Εθνική και γίνεται το Βουλευτικόν σώµα. Οι βουλευταί δεν µπορούσαν να κάµουν αλλοιώς, διαλύθηκαν κατά τον λόγο του Κυβερνήτη. Τότε έφκειασε το Πανελλήνιον, ορκίστη κι αυτός να κυβερνήση εφτά χρόνια. εν θυµήθη ο Κυβερνήτης όταν ορκίστη δια εφτά χρόνια, ορκίστη σ το σύνταµα κι αυτος ευτύς το χάλασε. Έκαµε τον Υψηλάντη στρατάρχη εις της χιλιαρχίες. Η κάθε χιλιαρχία ήταν από χίλιους εκατόν είκοσι ανθρώπους. Χιλίαρχοι Τζαβέλας, Χατζηµέτρος, Στράτος, Κριτζώτης, Καρατάσιος, Βάσιος, υονουνιώτης, Τόλιας, Χατζηχρηστος, Οµορφόπουλος, Χορµόβας κι αχώρια η φρουρά του Υψηλάντη. Σ τη υτική Ελλάδα πήγε ο Φαρδικιώτη µε την χιλιαρχίαν του, όσο να οργανιστούν και οι άλλοι και να είναι µε τον Γκενεράλη Τζούρτζη». (A: σσ. 245-247) 6.3. Υπόληψη. Από τη µυθοποίηση «των αθανάτων» αγωνιστών στην πραγµατικότητα: «Και βλέπετε όπου αρφάνεψα και µπήκα δούλος εφτά χρονών, και έπλενα ακαθαρσίες των µικρών παιδιών, αγγειά, αλογα, συγύρισµα και άλλες πηρεσίες, και πλερώθηκα από δυόµισι γρόσια τον κάθε χρόνον. Πήγα εις έναν συγγενή µου, έγινα ως δεκατέσσερων χρόνων απάνω κάτω, πήγαµεν σε ένα παγγύρι, εις τον Α-Γιάννη, έκαµα να ρίξω το τουφέκι του και τσακίστη η φωτιά του, και ως ζωόν µε πέθανε από το ξύλο, εµπρός σε όλον τον κόσµο εκεί. Τότε πήγα εις τον άγιον µε πολλά δάκρυα και µε µετάνοιες του ζήτησα να µου δώσει άρµατα και χρήµατα, και να του φκιάσω ένα καντήλι. Σε δυο τρία χρόνια πήγα εις την Αρτα, εις τον αδελφόν του. Παντρεύτη εκεί, ήταν µε τον Αλή-πασά καλός άνθρωπος, πολύ φιλάργερος, έκατσα και µε αυτούς ως δέκα χρόνια. Του ζήτησα δάνειον, και µόδωσε χίλια γρόσια, τα δέκα δώδεκα, και του τα πλέρωσα έχω την οµολογίαν του εις τα χαρτιά µου. Με την δύναµη του Θεού και των καλών ανθρώπων εκεί, µε κρεντιτάρισαν, αγόρασα σπίτι εκεί και υποστατικά, και χρήµατα, του Θεού την ευλογία, και άρµατα όπου δεν τά χε άλλος εκεί. Εφκιασα και το καντήλι εις τον Α- Γιάννη, εις την Ντεσφίνα, γραµµένο µε τ όνοµά µου, και του το πήγα ντυµένος και αρµατωµένος, και σώζεται ως την σήµερον. Μπήκα εις την Εταιρείαν της πατρίδος, την δούλεψα κατά τον όρκο µου πιάστηκα από τους Τούρκους, µε φυλάκωσαν εις το κάστρο της Αρτας και µε παίδευαν µε σίδερα εις τα ποδάρια και πλήθος παιδεµούς πήγαν είκοσι έξι να µας κρεµάσουν, κρέµασαν τους 25, γλίτωσε ο Θεος µόνον εµένα. Εφυγα από κει µε 18 ανθρώπους. Αγωνίστηκα όθεν τα δεινά της πατρίδος, εις ορδιά και κάστρα, πέντε πληγές πήρα εις το σώµα µου ως χίλιους τετρακόσιους µε αξίωσε ο Θεος νά χω εις την οδηγίαν µου, τον δοξάζω. Αναφορά ανατίον µας δεν υπάρχει ευκαριστήρια πλήθος εις το σπίτι µου είναι, όποιος θέλει ας τα βλέπει. Βαθµολογιώντας, εκόλλησα ως τον βαθµόν του στρατηγού καταδροµές πλήθος µε ήβραν, και ακόµα δεν σώνονται δεν µπόρησε, δια της δύναµής του, ως την σήµερον να µε ντροπιάσει κανένας µε αδίκησαν µια µ αδικούνε οι άνθρωποι Ο Θεός µ έχει παραδικιώσει. Αλλοι κλέβουν, προδίνουν, παίρνουν από χοντρούς µιστούς και από άλλα: ο Θεός µόχει ανοιχτό το σπίτι µου, πλουταίνει την κατάστασήν µου µε την ευλογίαν του και της βασιλείας του. Φίλους έχω τους τίµιους ανθρώπους, οχτρούς πάντοτες τους πουληµένους και αρπαγούς και προδότες της πατρίδος και θρησκείας µου, και ο Θεός ας τους κάµει την ανταµεβή τους». (ΟΘ: σσ. 167-169) 6.4. Κοινωνική δέσµευση. Θέµατα όπως η πίστη, η ορθοδοξία, η αρετή, η ορφάνια κάνουν τον Μακρυγιάννη υπερασπιστή της επανάστασης, τόσο πριν όσο και µετά τον ξεσηκωµό: «Συνάχτηκαν απ όλουθε οι Αρτηνοί και γύρευαν να µε βάλουν κεφαλή τους, να τους πάρω να πάµεν εις τα ορδί. Αφού γυµνώθηκαν δια την λευτερίαν, ο πατριωτισµός δεν τους άφινε. Εγώ δεν ήθελα αυτεινοί όλοι µε βιάζαν. Εγραψα αυτό του Γώγου, να µην πειραχτή, οτ ήταν καπετάνος του τόπου. Μ αποκρίθη ότι έχει µεγάλη ευκαρίστησιν και 7

µε θεωρεί ως παιδί του. Κι όντως, ο Θεός µακαρίση την ψυχή του, ως παιδί του µ αγαπούσε και µε γύµναζε. Ηταν τίµιος άνθρωπος και γενναίος πατριώτης κι αγαθός. Αρρώστησε σε κάµποσον καιρόν κι από την πίκρα του απέθανε. Η πατρίς χάριτες χρωστάγει εις αυτόν τον γενναίον άντρα. Αφού οι Αρτηνοί µε βιάζαν να τους συνάξω να πάµεν έξω σ το ορδί, ντουφέκια κι άλλα αναγκαία δεν είχαν, τους γύµνωσαν πρώτα οι Τούρκοι, όπου τους σύναξαν τ άρµατά τους, και ύστερα κ εµείς οι λευτερωταί όλο τους το βιόν.». (A: σσ. 49-50) «Αφού µίλησα του Βασιλέα διά τον Λασσάνη, της µεγάλες κατάχρησες οπούκαµεν αυτός και οι συντρόφοι του, κι αφάνισε την πατρίδα, και του Σπυροµήλιου τόδωσε την Λιβαδόστρατα εις την Φήβα κι άλλα, τον έβγαλε τον Λασσάνη από την Κονοµίαν και τον έβαλε εις την Λογιστικη πιτροπή µε βαρειόν µιστόν να διορθώση της κατάχρησες, αυτός της δικές του και των φιλωνέ του και οι αγωνισταί και χήρες των σκοτωµένων κι αρφανά παιδιά τους, κι εκείνοι όπου θυσιάσαν το δικόν τους στα δεινά της πατρίδος ας γκεζέρουν εις τους δρόµους ξυπόλυτοι και ταλαιπωρηµένοι κι ας λέµε ψωµάκι. Οι ακαθαρσίες της Κωνσταντινόπολης και της Ευρώπης καρότζες, µπάλους, πολυτέλειες, λούσια πλήθος. Αυτείνοι αφεντάδες µας κ εµείς ειλωτές τους. Πήραν τα καλύτερα υποστατικά, της καλύτερες θέσες τους σπιτότοπους, σ τα υπουργεία βαρειούς µιστούς, δανείζουν τα χρήµατά τους δυο και τρία τα εκατό τον µηνα, παίρνουν υποθήκες σ ένα χρόνο και λιγώτερον κάνει δέκα το παίρνει ένα γίνηκαν όλοι διοχτήτες. Κρίται αυτείνοι, αφεντάδες αυτείνοι όπου να πάνε οι Ελληνες όλο ξυλιές τρώνε. Η φτώχεια άξηνε λίγον φταίξιµο να κάµη ο αγωνιστής, χάψη άλλος έπι ζωγής, άλλος κόψιµον µε την τζελατίνα. Ολο τέτοιες καλωσύνες έχοµεν. Γιόµωσαν οι χαψές του κράτους. Και θησαύρισαν οι κριταίµας και οι αβοκάτοι µας. Το κράτος έτσι πάγει πολλά οµπρός!». (A: σσ. 334-335) 6.5. Κοινωνική ένταξη και επαγγελµατική απασχόληση. Η προσπάθεια επιβίωσης συνοψίζεται από τον ίδιο τον Μακρυγιάννη, σε ένα σηµείο, όπου και µας δείχνει το ξάφνιασµα του ξένου αρχαιολάτρη για την αποµυθοποιηµένη κατάσταση του ήρωα: «Εις τα 1843 ο Κωλέτης από τα Παρίσια µου συσταίνει έναν σηµαντικόν Γάλλον περιηγητή, µόγραφε προκοµµένον πολύ, στορικόν, θέλει να µαθαίνη τους αγώνες µας και να γνωρίζεται µε τους αγωνιστές κι άλλα πλήθος προτερήµατα µόγραφε. Ηταν δύο αυτείνοι συντροφεµένοι κ ένας διερµηνέας τους. Τον µεγάλον άντρα αυτόν τον έλεγαν Μαλέρµπη. Ηρθαν εις το σπίτι µου, δεν µ ηύρανε και κατέβηκαν εις τον κήπο µου όπου εργαζόµουν και ήµουν αποσταµένος και καθόµουν να ξεκουραστώ. Ερχονται µε ρώτανε δια τον Μακρυγιάννη. Τους λέγω Εγώ είµαι. Μου λέγει ο διερµηνέας τους Με γελάς. Του λέγω, σα σε γελάγω, σύρτε να τον βρητε. Τότε αφού τους είπα είµαι εγώ ήταν κι άλλοι άνθρωποι και τους είπανε και τους βεβαίωσαν τότε µου δίνουν το γράµµα. Αφού το διάβασα το γράµµα, µου λέγει αυτός ο σοφός άντρας ότι: εν έλπιζα ναυρώ σε τοιούτη κατάστασιν έναν αγωνιστή της Ελλάδος. Του λέγω καλά τον ηύρες η αχαµνά; Όχι να είναι σ αυτείνη την αχλιότη. Του λέγω οι ευεργέτες µας οι Ευρωπαίγοι έτζι θέλησαν να µας κάµουν έµας τους αγωνιστάς όµως τους φίλους τους και κόλακές τους τους ευτύχησαν πολλά καλά. Οι τίµοι θέλουν να ζήσουν κι αυτείνοι εις την µατοκυλισµένη τους γης κι αγωνίζονται και κοπιάζουν να υπάρξουν κι αυτείνοι εις την κοινωνία όσο έχουν τα αµανέτι του Θεού εις το σώµα τους και είναι ζωντανοί. Όταν πεθάνη ο άνθρωπος δεν έχει ανάγκη από τίποτας. Μ όλον τούτο τώρα, όπου ζούµεν, όλοι οι τίµιοι Ελληνες ευκαριστούµεν τους Φιλέλληνας εις τον κόπον όπου έλαβαν δια να µας σκηµαίσουν κ εµάς έθνος, όπου είµαστε τόσους αιώνες σ ενού λιουνταργιού τα νύχια». (A: σ. 366) 7. Έτσι λοιπόν, κατανόηση της µεταβολής των πατριωτικών δραστηριοτήτων των αγωνιστών, µας οδηγεί σε µία πληθώρα παραγόντων, οι οποίοι σχετίζονται µε την εξέλιξη των µεταγενέστερων Eλληνικών στρατευµάτων από το 1840 και εξής, ώστε να 8

σχηµατισθεί τελικά ο τακτικός στρατός, δυτικού τύπου, του Νέου Κράτους 20. Εν συντοµία ο Ελληνικός στρατός θα προσφέρει καινούρια γραπτά (εγχειρίδια, µελέτες, κλπ) που µελετάνε το ζήτηµα µέσα σε ένα αυστηρό πλαίσιο ειδίκευσης, ώστε να καλύπτονται οι πνευµατικές και εκπαιδευτικές ανάγκες ενός σύγχρονου στρατού και εκφράζουν την εξέλιξη της λειτουργίας του µέσα στο Νέο Κράτος 21. «Εµαθες βεβαίως, φίλε αναγνώστα, δια της αναγνώσεως, δια της παραδόσεως, η δια της παρατηρήσεως, ότι η Ευρώπη, και πολύς άλλος κόσµος µακράν αυτής κείµενος, τα µάλα επολιτίσθησαν, εξευγενίσθησαν, και ήδη ευµοιρούσι, διότι περί πολλού εποιήθησαν και ποιούνται του τακτικού στοιχείου, τους εφήβους εν αυτώ κατατάσσοντες, ως εις µεγάλην εκπαιδευτικήν Σχολήν. [ ] Στρέψον ήδη και οπισθέν σου, θεώρησον την κατάστασν, εις ην ευρίσκεται ο τακτικός στρατός της πατρίδος σου, και κρίνε, κατόπι των όσων τρέφεις πολλών και µεγάλων δικαίων ελπίδων σου, εάν το έθνος σου δύναται να προσδοκά εκ ταυτής τον υψηλόν προορισµόν του, η να παρασταθή ισχυρώς ότε ο αγών περί των όλων: ενώ, δια των αλλοτρίων προπτρόπων, και αυτά τα κράτη των βαρβάρων, προς ασφάλειαν δήθεν της υπάρξεώς των, τον τακτικόν στρατόν κατά το µάλλον και ήττον πάντοτε επιµελούνται». 20 Βλ. Ιστορία της οργανώσεως του Ελληνικού στρατού, 1821-1954, Γενικόν Επιτελείον Στρατού, Αθήνα 1957 και A History of the Ηellenic Army, 1821-1997, Hellenic Army General Staff, Athens 1999. 21 Πρβλ. Σύντοµος πραγµατεία περί καταλληλοτέρου σχηµατισµού του ελληνικού τακτικού στρατού, υπό Γεωργίου Σ. Πρατσικού Υπολοχ. του Μηχανικού, ιππότου κ.τ.λ., Αθήνα 1856, σελ. β. 9