Γιάννης Σ. Κωτσαδάμ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ (Διεισδύσεις-Ανιχνεύσεις-Τομές) στην ποιητική δημιουργία του Γιάννη Κορίδη Δοκίμιο κοινωνικοπολιτικής και αισθητικής θεώρησης
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ (ΔΙΕΙΣΔΥΣΕΙΣ-ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ-ΤΟΜΕΣ) ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΡΙΔΗ Γιάννης Σ. Κωτσαδάμ Διορθώσεις: Δανάη Αλεξοπούλου Σελιδοποίηση: Ζωή Ιωακειμίδου Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης Μακέτα εξωφύλλου: Κατερίνα Φωτιάδη Copyright: Εκδόσεις «Ιωλκός» & Γιάννης Σ. Κωτσαδάμ Φεβρουάριος 2011 Α Έκδοση ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΙΩΛΚΟΣ» Ανδρέου Μεταξά 12 & Ζ. Πηγής, Αθήνα 106 81 Τηλ.: 210-3304111, 210-3618684, Fax: 210-3304211 E-mail: iolkos@otenet.gr www.iolcos.gr ISBN 978-960-426-600-5
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ (ΔΙΕΙΣΔΥΣΕΙΣ-ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ-ΤΟΜΕΣ) ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΡΙΔΗ
ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΔIΟΥ: ΒΙΒΛΙΑ Ομήρου Οδύσσεια, Εισαγωγή και γενική ανάλυση, Μέρος Α, εκδ. Β. Βασιλείου, 1965 Ομήρου Οδύσσεια, Εισαγωγή και γενική ανάλυση, Μέρος Β, εκδ. Π. Ράνου, 1967 Ομήρου Ιλιάδα, Εισαγωγή και γενική ανάλυση, Μέρος Α, εκδ. Π. Ράνου, 1967 Ο μάρτυρας της Αλαμάνας, Θανάσης Διάκος, εκδ. Π. Ράνου, 1967 Προβλήματα αγωγής του παιδιού, εκδ. Επτάλοφος, 1971 Ανθολογία Βοιωτών Ποιητών, από την Αρχαιότητα ως τις μέρες μας, 1974 Ηροδότου Ιστορία, Εισαγωγή και γενική ανάλυση, εκδ. Δ. Παπαδήμα, 1977 Ξενοφώντος Κύρου Ανάβασις, Εισαγωγή και γενική ανάλυση, εκδ. Δ. Παπαδήμα, 1978 Δοκίμια σύγχρονου γενικού προβληματισμού, τομ. 4, εκδ. Αναστασάκη, 1989 Σύστημα διδασκαλίας της Έκθεσης-Έκφρασης, εκδ. Αναστασάκη, 1989 Προσεγγίσεις σε κοινωνικά προβλήματα, εκδ. Ιωλκός, 1999 Ιχνηλασία, μελέτη, εκδ. Γαβριηλίδη, 2000 Εισαγωγή στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, Μακεδονικές Εκδόσεις, 2003 Ελληνική Καλολογία, Μακεδονικές Εκδόσεις, 2003 Της οδύνης και του έρωτα, ποίηση, εκδ. Γαβριηλίδη, 2004 Η Βοιωτία από την Αρχαιότητα έως τις μέρες μας, 2006 Προεκτάσεις (Διεισδύσεις-Ανιχνεύσεις-Τομές) στην ποιητική δημιουργία του Γιάννη Κορίδη, Δοκίμιο κοινωνικοπολιτικής και αισθητικής θεώρησης, εκδ. Ιωλκός, 2011 ΜΕΛΕΤΕΣ-αρθρα Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του Πλούταρχου στην πραγματεία του «Περί Παίδων Αγωγής», περ. Σχολείο και ζωή, τ. 1, 1970 Ο έρωτας στη δημοτική μας ποίηση, περ. Νέα Εστία, τ. 1026, 1-4-1970 Ο Καραϊσκάκης στη Δόμβραινα, περ. Νέα Εστία, τ. 1053, 15-5-1971 Το πρόβλημα της Ιστορίας και ο άνθρωπος, περ. Δελτίον της ΟΛΜΕ, τ. 33, 1-3-1970 Το συναίσθημα της φιλοπατρίας στη δημοτική μας ποίηση, περ. Παιδαγωγική, 1973 Ο πολιτισμός και η αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου, περ. Παιδαγωγική, τ. 16 Ο πολιτισμός, εμείς και οι νέοι της εποχής μας, περ. Παιδαγωγική, 1973 Ελληνική παράδοση και σύγχρονες πνευματικές τάσεις, περ. Παιδαγωγική, τ. 5 Μόρφωση και επιμόρφωση των καθηγητών, Πρακτ. α εκπ/κού Συνεδρίου ΟΛΜΕ, 1981 Οργάνωση και διοίκηση της εκπαίδευσης, περ. Σύγχρονη Εκπαίδευση, τ. 7, 1982 Η παιδεία και το μέλλον μας, περ. Τα εκπαιδευτικά, τ. 12, 1988 Πρόδρομες σκέψεις για μια πιθανή αναθεώρηση του τρόπου προσέγγισης της Αρχαίας Γραμματείας, περ. Τα εκπαιδευτικά, τ. 13, 1988 Η διαμάχη γύρω από τα Αρχαία Ελληνικά, περ. Φιλολογική, τ. 64, 1998
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ (ΔΙΕΙΣΔΥΣΕΙΣ-ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ-ΤΟΜΕΣ) ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΡΙΔΗ ΔΟΚΙΜΙΟ Κοινωνικοπολιτικής και αισθητικής θεώρησης ΙΩΛΚΟΣ
Στη μνήμη των γονιών μου, Σεραφείμ και Φωτεινής, που μου εμπνεύσανε τη συνείδηση του Χρέους
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Προεκτάσεις επιχειρώντας, πληγές να ψηλαφήσω επιχειρώ: με τα ερεθίσματα που μπορεί να δώσει και δίνει ο ποιητικός λόγος, όταν έρχεται από κοίταγμα σεμνό και κοίτασμα ακίβδηλο. Και στην ψηλάφηση δε θέτω όρια και φραγμούς, παρά μονάχα να δώσω ό,τι συνέχει νου και καρδιά στο περπάτημα μέσα στο ποιητικό τοπίο, όπως το φιλοξενεί η ευαισθησία του ποιητή που μου δωσε την αφορμή. Αφήνω κατά μέρος τύπους και φόρμες δοκιμασμένες κ ίσως καθιερωμένες από «εγκρατείς» σε τέτοια αγωνίσματα. Ούτε οδηγούς θέλησα να ακολουθήσω ούτε σχήματα να υιοθετήσω, για να μαι «νομότυπος» με «ειδότες» και «ειδικούς». Ξέρω πόσο συζητημένα και πόσο διαβλημένα είναι όλα. Λύχνος και βακτηρία μου για να περπατήσω το στρατί που κίνησα: τα σήματα των ποιητικών στοχασμών, όπως και όσο έκρουσαν τη θύρα της δικής μου καρδιάς και σκέψης. Και φιλόδοξη πρόθεσή μου: να καταστήσω κοινω-
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ νούς στην πορεία προς το ποιητικό τοπίο με τις προεκτάσεις του, όσους λάβουν τον κόπο να διαθέσουν το χρόνο και να παρακολουθήσουν καλοπροαίρετα τις προσεγγίσεις και τις τομές. Ίσως πολλές να ναι και επώδυνες τομές. Ίσως και ασύμφωνες ή διαμετρικά αντίθετες με άλλες. Μ αν δε συνέβαινε και αυτό, τι σόι τομές θα ήσαν; Εκείνο που είναι αναγκαίο να ειπωθεί είναι πως το δικό μου έργο βλάστησε και κάρπισε αν και όσο το μπόρεσε, μέσα στο ποιητικό τοπίο, που πήρα αφορμή και κίνησα το δρόμο να περπατήσω. Καθόλου δεν είμαι βέβαιος και το ξέρω πως τέτοιο προνόμιο κανένας δεν το έχει, αν στη διαδρομή μπόρεσα να δω και να οσφρανθώ όλα τα άνθη του ποιητικού λειμώνα που περπάτησα. Το αν και πόσο το προσπάθησα, το ξέρω. Αν και πόσο το μπόρεσα, το ξέρουν οι άλλοι. Δύσκολο εγχείρημα η κουβέντα με την Ποίηση. Γιατί έχει την παραξενιά να κραίνει πολύ ή να σωπαίνει ολότελα. Αυτό που μπορώ να βεβαιώσω είναι πως όποια μιλήματά της έφτασαν στ αυτιά μου τα πήρα ατόφια και τ άπλωσα στις ριπές των αγέρηδων για να ταξιδέψουν και σε άλλους. Πίστη μου βαθιά πάντα πως: η Ποίηση είναι δύναμη σωστική και οδηγητική. Χωρίς την πνοή της, τα μαραζώματα της κοινωνίας θα ναι συχνά κι ασήκωτα. Φόβος μου αδιάκοπος, που αδιασκέδαστος παραμένει, πως: οι ποιητές λιγοστεύουν. Γι αυτό οι καιροί άνυδροι και τα χωράφια ακάρπιστα. Και ξέρω, ακόμα, πόσο κακοποιημένα είναι όλα στους ανούσιους καιρούς μας. Ξέρω, και αρκετοί, ευτυχώς, ξέρουν τις «ομαδούλες» και τις «παρεούλες» 10
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ των τάχαμου «φτασμένων» που αλληλολιβανίζονται (μα, έννοια σας, και αλληλοβρίζονται ύπουλα!) και μοιράζουν «Βραβεία» και «Επαίνους» που είναι όλα εμετικά και τρισάθλια! Όμως, υπάρχουν και αντιστάσεις! Υπάρχουν και αθόρυβοι δημιουργοί που μοχθούν με το ουσιαστικό τους έργο να συντηρήσουν και συντηρούν! τις ζείδωρες πνοές του Τόπου μας. Αυτούς ευλαβούμαι. Από αυτούς ελπίζω να συντηρηθεί το πνεύμα, εδώ. Γ.Σ.Κ. 11
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΟ ΕΡΓΟ (Συνοπτικό Βιογραφικό - Εργογραφικό) Ο Γιάννης Κορίδης γεννήθηκε στη Μολόχα της Κοζάνης το 1936. Οι αγρότες γονείς του έχουν Μικρασιατική καταγωγή. Ο ίδιος σπούδασε στην Αθήνα και ασχολήθηκε βιοποριστικά με τη δημοσιογραφία. Η καρδιά του, όμως, ερωτοτροπούσε πάντα με την ποίηση. Πολύ μικρός κιόλας έγραψε ουσιαστική ποίηση. Συνεχίζει ως σήμερα να καταθέτει ασταμάτητα στο βωμό της μεγάλης γητεύτρας που δεν εννοεί ν αφήνει χωρίς πειρασμούς όσους μπλέχτηκαν στα δίχτυα της, σπρωγμένοι από την εσώψυχη ορμή που διαρρέει το είναι τους. Πέρα από τα διάσπαρτα σε εφημερίδες και περιοδικά πρώτα ποιήματά του, απ την ηλικία των 14 χρόνων, τύπωσε: Τις ποιητικές συλλογές: «Με την ανατολή του ήλιου» (1952) «Κραυγές στη θύελλα» (1955) «Το πρόσωπο της γης» (1957) 13
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ «Διεισδύσεις» (1962) «Αφιέρωση» (1970) «Κύπρος» (1974) «Χρονολόγιο» (1978) «Η νύχτα της Θάλασσας» (1994) 1 «Κλειστός χώρος» (2009) Τις Ανθολογίες: «Ποιητική ανθολογία 1930-1965» (1965) «Ανθολογία σύγχρονης Βαλκανικής Ποίησης» (1984) «Τα ωραιότερα δημοτικά τραγούδια», τετράτομο (2002) Και τα πεζά: «Οι μεγάλες δίκες των αιώνων» (1968) «Οι μεγάλοι εραστές» (1971) «Βουλγαρία: ένα ταξίδι μια γνωριμία» (1985) «Βαλκάνια, απύραυλη ζώνη η θέση της Ελλάδας» (α και β έκδ. 1985) «Μορατόριουμ, η αλήθεια για τα πυρηνικά» (1987) «Υπόθεση Οτζαλάν η τραγωδία ενός ηγέτη» (1999) 1. Ήδη από το 2002 κυκλοφόρησαν σε επιτομή με τον τίτλο «Ποιήματα 1952-2002» και οι 8 Συλλογές του με προσθήκη και τις «ΦΩΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΧΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ», με ποιήματα που δεν περιέχονται στις προηγούμενες συλλογές αλλά είναι καινούρια ή δημοσιευμένα σε διάφορα περιοδικά. 14
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ «Νικηφόρος Μανδηλαράς Η δολοφονία ενός αγωνιστή» σε συνεργασία με το Γιώργο Λ. Χιωτάκη (2002) Ακόμα, ίδρυσε και διευθύνει τα περιοδικά: «Ιωλκός» «Έρευνα» «Βαλκάνια» Επίσης, από το 1996 ανθολογεί και επιμελείται την ετήσια έκδοση «Ποιητικό Ημερολόγιο». Ως δημοσιογράφος εργάστηκε σε πολλές αθηναϊκές εφημερίδες («Ελευθερία», «Ακρόπολις», «Βραδυνή», «Ανένδοτος», «Ημέρα», «Νέα», «Βήμα», «Ελεύθερος Τύπος», «Κέρδος» κ.ά. σε διάφορα πόστα: διορθωτής, ρεπόρτερ, σχολιαστής, αρθρογράφος, κριτικός βιβλίου κ.ά.). 15
ΣΥΜΒΟΛΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ Γ. ΚΟΡΙΔΗ ΤΠ: «Τα πρώτα», δημοσιευμένα σε διάφορα έντυπα ΑΗ: «Με την Ανατολή του ήλιου» ΚΘ: «Κραυγές στη Θύελλα» ΠΓ: «Το πρόσωπο της Γης» ΔΕ: «Διεισδύσεις» ΑΦ: «Αφιέρωση» ΚΥ: «Κύπρος» ΧΡ: «Χρονολόγιο» ΝΘ: «Η νύχτα της Θάλασσας» 17
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προσδιορισμός των ορίων Με πολλούς τρόπους και από πολλούς δρόμους μπορείς να προσεγγίσεις την ποιητική δημιουργία. Βασική, όμως, προϋπόθεση και όρος απαραίτητος θαρρώ πως πρέπει να λογαριαστεί η πίστη στην αλήθεια και η επιμονή να μετατρέψεις τα εμπόδια σε σκαλοπάτια που θα σε οδηγήσουν όχι σε επιπόλαιο όργωμα αλλά σε βαθιά άρωση και συστηματική ανασκαφή του ποιητικού τοπίου. Έτσι, μπορείς να αποκρυπτογραφήσεις δημιουργικά και επωφελώς την ποιητική συνείδηση δημιουργία, αυτό το αιώνιο και τραγικό αγώνισμα που κλείνει μέσα του όλες τις δυνάμεις της ζωής, ενώ φανερώνεται με τη μορφή αθώας παιδιάς. Για να μπεις μέσα στο ρουμάνι της ποίησης δηλαδή της ζωής! πρέπει να μετατρέψεις να το επιχειρήσεις εννοώ την αδυναμία σου σε παντοδυναμία, να κάνεις την ανημπόρια σου κεραυνό που θα λειάνει το γκρεμό, για να περπατήσεις στο τοπίο και να συγκομίσεις τα μηνύματα της υπόκωφης φωνής των πραγμάτων. 19
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ Και η προσέγγιση; Με μέθοδο; Η μέθοδος είναι σχολαστικισμός. Γραφειοκρατία. Πνευματοκτονία. Αντι-ποιητικό κάμωμα. Η ποίηση, η Τέχνη συνολικά, είναι πύρινη κίνηση, «πυρ αείζωον». Καλουπώνεται, μόνον όταν γίνει στάχτη. Όταν καίει, είναι «αχαλίνωτη» στις εκτινάξεις της. Ραδιουργεί, με την έννοια του Ομηρικού Οδυσσέα. Τα πρωτεϊκά μορφώματα της ποιητικής δημιουργίας θανατώνονται στο τραπέζι της τυπικής ανάλυσης με τη ραστώνη του τεχνοκράτη. Τα καλουπώματα είναι τερτίπια αντιπνευματικών καιρών, καθώς οι σημερινοί που τυποποιούν ακόμα και το τσάι των περήφανων ελληνικών βουνών. Το πνεύμα, που όπου θέλει «πνει», με πνεύμα δαμάζεται, όσο ο δαμασμός είναι του χεριού σου. Πνεύμα λέγοντας κατεξοχήν το ποιητικό εννοούμε. Αλλά σε ασάλευτους καιρούς όπως οι τωρινοί πώς να καρπίσει και να μηνύσει το πνεύμα, η Ποίηση, όταν τόσο αντι-πνευματικά, τόσο αντι-ποιητικά πορευόμαστε; Ωστόσο, η Ποίηση κάνει τα λαγούμια της στα σπλάχνα της ζωής, με τη βούληση της ίδιας της φύσης, που αγρυπνεί. Πολλές κλαίουσες ιτιές στις ακροποταμιές της συλημένης ζωής σταλάζουν το δάκρυ τους και θροΐζουν επίμονα. Κι αν σε «ώτα μη ακουόντων» σήμερα, αύριο η ψυχή μας θα αλλοιωτέψει. Και υπαινίσσομαι πρώτιστα την ποιητική δημιουργία του λαού, το Δημοτικό Τραγούδι. Από τούτο το ριζιμιό λιθάρι, το έμπεδο αντιστύλι και κάρπισμα της ψυχής των λαών, τίποτα αξιότερο, θαρρώ, δεν ειπώθηκε στους αιώνες. Όσο κι αν φανεί υπερβολικό, τραυλισμοί είναι τα άλλα, με τιμητική κι ανε- 20
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ πανάληπτη εξαίρεση την αρχαία τραγωδία και την ομηρική ποίηση. Αν το σχήμα: Πατριάρχης-Διάκονοι ή Στρατάρχης-οπλίτες, παρμένα από χώρους που δέ με εμπνέουν, τα συλλογιστούμε για την περίσταση με περίνοια, δηλώνεται η σχέση και η διαφορά του Δημοτικού δημιουργήματος με το όποιο έντεχνο δόκιμου ποιητή-δημιουργού. Στη ζωή, όμως, και στη Φύση όλα έχουν το νόημά τους. Και όλα συμβάλλουν για να μεστώσουν τα στάχυα, να καρπίσουν και να ψωμίσουν τους πεινασμένους. Πολύ περισσότερο, όταν οι άνθρωποι είναι λιμασμένοι και η σιτοδεία παρατεταμένη. Τότε, κάθε φροντίδα, κάθε αγώνας και ανησυχία, συδαυλίζουν τη μεγάλη εστία που κρυφοκαίει και μέσα από ποικιλότροπες ωδίνες και οδύνες τροφοδοτείται το ρεύμα της ζωής, που ναι «μέγα καλό και πρώτο», όσο λαβωμένη από πανουργία απάνθρωπη. Στο Δημοτικό έργο κυοφορείται κι αναδεύεται σύνολη η ζωή, ως τις έσχατες πτυχές και μεγαλουργίες της. Κι όσοι στάθηκαν αληθινοί δημιουργοί, στις πηγές της Δημοτικής βρυσομάνας γαλβάνισαν τ απεργάσματα της δικής τους ευαισθησίας. Άλλο αν, όσοι προσκύνησαν σ αυτόν τον ιερό ναό της Δημοτικής δημιουργίας, δεν αξιώθηκαν στον ίδιο βαθμό να μετατρέψουν τη μετάληψη σε σώμα και αίμα Τέχνης. Πέρα από τη μετάληψη απαιτείται «πίστη», κλίμακα εισδοχής, που θα σε οδηγήσει στα θεία δώματα. Αν δεν υπάρχει πίστη στη μεγαλοδύναμη ποιητική πλαστουργία, ο τόκος του καλού είναι φρούδη προσδοκία. Κι αυτό περιμένει όλους τους απροίκιστους που καμώνονται τους φλεγόμενους μύστες. Ακόμα: η Δημοτική Ποίηση δε μπαίνει σε μάρμαρα νεκροτομεί- 21
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ ων και αραχνιασμένα σπουδαστήρια κοντόφθαλμων ακαδημαϊκών με μονόκλ και γενάκι σπουδαιοφάνειας, που σημειολογικά παραπέμπει σε τραγάκι. Ή βιώνεται ατόφια ή σε ξερνάει, όπως το κήτος τον Ιωνά. Αντέχει, βέβαια ο Σολωμός μέσα σ αυτή τη δυναμερή και πολύβουη κολυμπήθρα. Και βγαίνει αρματωμένος. Με λόγο ντρέτο. Με λογισμό και όνειρο, μεταστοιχειώνοντας τη συνείδησή του από ατομική σε λαϊκή αίσθηση, φορτωμένη όλους τους ήχους και τους ποιητικούς «δρόμους» του λαού. Κι άλλοι το καταπιάστηκαν αυτό. Βαλαωρίτης, Κρυστάλλης. Η αντοχή του μετάλλου τους λειψή. Και προδόθηκαν. Σε ένα βαθμό, το ίδιο γίνεται και με τον Παλαμά. Φυσικά, και με πολλούς άλλους ήσσονες, που δεν προφταίνει να τους καταγράψει καν η «ημερήσια διαταγή του Τάγματος των σπουδαιοφανών». Δε θέλω να χαμηλώσω το λόγο και ν ασχοληθώ με τόσο ασήμαντα. Όσοι σ αυτή τη χώρα ζουν, έχουν πείρα. Ξαναγυρίζω στη «μέθοδο» προσέγγισης. Η Φιλολογική Κριτική με απωθεί, γιατί «όζει ελλυχνίων». Και, συχνά, δεν οδηγεί στη μετάληψη της ποιητικής παραγωγής. Δε σκίζει το παραπέτασμα για να θεαθεί το μυστήριο της δημιουργίας. Δε λειτουργεί η καρδιά, αλλά το νυστέρι του στεγνού τεχνοκράτη. Κι αυτό είναι «στεγνωτικό» του πνεύματος. Σκληραίνει την ευαισθησία του κριτικού και αποπροσανατολίζει. Οδηγεί στη μίζερη τυπολατρία, όχι στο περίσσευμα της καρδιάς! Έτσι, ανακόβεται η δημιουργική διάθεση, στομώνει η φλόγα. Επικίνδυνος δρόμος, άχαρος για προσέγγιση ποιητικής δημιουργίας. Για κλασικά έργα, της αρχαίας Γραμματείας εννοώ, ίσως όχι τό- 22
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ σο. Για τα νεότερα, αυτός ο κίνδυνος είναι ορατός ολέθριος. Με τη Φιλολογική Κριτική μπορεί να αναδειχτούν τυπικά στοιχεία και γνωρίσματα του ποιητικού έργου, αλλά ο πολύχυμος σφαδασμός της ζωής που κλείνεται μέσα κινδυνεύει από πνιγμονή. Ο παραμερισμός αυτού του δρόμου νομίζω πως είναι φρονιμάδα. Πόσο η θεώρηση του ποιητικού λόγου με άλλα κριτήρια μπορεί να ευοδωθεί, δε θα το πει μονάχα το «εργαλείο». Θα το προσδιορίσει το «πλέξιμο» όλων των «μηχανισμών» σ ένα βυζαντινό μωσαϊκό με πνοή και αναδημιουργική σύλληψη. Ο κίνδυνος να προκύψει κουρελού, αντί για μωσαϊκό, δεν αποτρέπεται με βασκανίες, μα με το ξάστερο μάτι που θα περπατήσει θαρρετά στο χώρο της Ποίησης. Και θα συνταιριάξει ισόμοιρα: αισθητική, στοχασμό, αγαθό, άνθρωπο και κόσμο, συναισθήματα και λογική, με κοσμοθεωρητική και βιοθεωρητική πανοπλία. Πανάρχαιος και πάνσοφος οδηγός σε τούτη την πορεία, η κοιτίδα όλων, ορατών και αοράτων: η Φύση. Ο δάσκαλος που αναγορεύτηκε από τη συνέλευση των Αιώνων. Και κρατεί την τήβεννο επάξια, κατακυρωμένη από αναρίθμητους μαθητές που φοίτησαν στο σχολειό της. Μόνο το αστικό «σχολείον» βάλθηκε να καταστρατηγήσει την πανσοφία της Φύσης, γιατί η Φύση δρα υπονομευτικά στο έργο για συστηματική αποβλάκωση των ανυποψίαστων θνητών, που το κατεστημένο μηχανεύεται. Και το σύμπτωμα είναι κατάδηλο. Όσοι δρασκέλισαν τη θύρα του αστικού σχολείου δίχως να συνομιλήσουν με τ αηδόνια και τις νεροσυρμές, όσοι, μ άλλα λόγια, βρέθηκαν μακριά από τη Φύση, δεν μπορούν να κρύψουν την αναπη- 23
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ ρία τους. Σωματική και πνευματική. Η θύελλα που προκαλούν τέτοιες απόψεις είναι δεδομένη. Είναι η καλύτερη επικύρωση της αλήθειας τους. Το έγκλημα της αποκοπής μας από τη Φύση συνεχίζεται και γίνεται ειδεχθές στους εικονοκλασικούς καιρούς μας. Το βιώνουμε στο πετσί μας όσοι κατορθώνουμε ακόμα να βιώνουμε τέτοια γεγονότα, αντέχοντας ακόμα στο βόρβορο που μας πνίγει. Και δε συντελείται μόνο αποκοπή, απομάκρυνση, από τη Φύση. Για περισσότερη σιγουριά, δολοφονείται η ίδια η Φύση. Να μην έχει καν υπόσταση. Να ζει μόνο στη μνήμη μερικών και στα video των εμπόρων. Οι μελλοντικές γενιές θα «ζουν»(!) τη Φύση μέσα από το Internet. Εκεί θα κελαηδούν τα πουλιά, θα θροΐζουν τα φύλλα, θα χρωματίζονται τα λουλούδια αλλοτινών εποχών! Και ο «άνθρωπος» θα έχει όλες τις μηχανικές προδιαγραφές για ανταπόκριση στις αντίστοιχες «προκλήσεις». Θα χει δηλαδή «κλούβιο» μυαλό. Αυτό συντελείται σήμερα μπρος στα μάτια μας κι εμείς το διασκεδάζουμε. Όλες οι «παρά φύσιν» συμπεριφορές του ανθρώπου σήμερα εκεί οδηγούν: στην αφύσικη νόηση. Δηλαδή στην ανοησία, στο θάνατο του εγκεφάλου, με τη μέθοδο της ατονίας ή της κάκωσης. Ποια, λοιπόν, επιλογή θα μας οδηγήσει μέσα στο λαγούμι της Ποίησης, για να φωτίσουμε τις σκοτεινές πτυχές; Ν ανοίξουμε τους κρουνούς της; Είπαμε: συνταίριασμα: αισθητικής, στοχασμού, συναισθημάτων και λογικής με κέντρο τον άνθρωπο και τον κόσμο σε αναφορά προς το αγαθό. Αγαθό για τον άνθρωπο ως συνολική έννοια, όχι ως εκλεκτή ράτσα, τάξη, ομάδα ή άτομο κατά καταγωγή και αξίωμα. 24
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ Με την απόρριψη της «κλινικής» μεθοδολογίας, αναφαίνεται ο κίνδυνος της μόλυνσης από τον ερασιτεχνισμό, προειδοποιούν οι αμφισβητίες της ελεύθερης θεώρησης της Ποιητικής δημιουργίας. Εννοούν την ακατάσχετη φλυαρία παραφιλολογικής αισθητικολογίας. Κίνδυνος για εκτροπή τέτοιου είδους υπάρχει αλλά δεν αποκλείεται και στην περίπτωση κάθε άλλης κριτικής προσέγγισης. Προτιμώ τον μέσο δρόμο. Εισάγω τη διαδικασία της ανάγνωσης ή και παρανάγνωσης και επιχειρώ προσεγγίσεις και τομές. Έτσι, προκύπτουν οι Προεκτάσεις με αφετηρία το λόγο του ποιητή, σε όλες τις αποχρώσεις: ρητό, λανθάνοντα και, ιδιαίτερα, υπαινικτικό. Σταθερό σημείο αναφοράς η εδραία πεποίθηση ότι πρέπει ν αναδειχτεί, με όλους τους τρόπους, κυρίως και κατεξοχήν το τι λέει προεκτατικά ο ποιητής με το φωτεινό λόγο ή με την αχλή της συγκαλυμμένης αγωνίας. Κυρίως μ αυτή. Συνεπικουρικά, αν συντελεί στο φωτισμό, μπορεί να γίνει αναφορά στο πώς, στο γλωσσικό ένδυμα. Αυτά χωρίς φαρμακευτικό ζυγό και αναλογίες σχολαστικές. Μόνον τόσο και μόνον όταν οδηγούν στην εκμαίευση του βαθύτερου λόγου, «της φωνής των πραγμάτων», για να φανεί η ευμορφία ή η δυσμορφία του κόσμου η ομορφιά, ή η αθλιότητά του. Για κατάδυση γόνιμη στις εικόνες αυτές που μόνον οι ποιητές πλάθουν, μονάχα η Ποίηση προσφέρει. Προσοχή, όμως, μήπως στενέψουμε τους ορίζοντές της. Γι αυτό, σύντομος λόγος για τα όριά της ή, σωστότερα, για την απουσία ορίων στην έννοια της Ποίησης. Αν θυμηθούμε απλά τους όρους ποίημα και ποιείν που δηλώνει το πράττειν, θα εννοήσουμε την οριστική 25
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ απόφαση του Γκαίτε να αποδώσει το Ευαγγελικό εν αρχή ην ο Λόγος με το εν αρχή ην η Πράξις. Εννοούμε, έτσι, πόσο πλαταίνουν οι ορίζοντες της έννοιας Ποίηση. Από τον Ομηρικό ποιητικό λόγο φτάνουν μέχρι τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και το μοιρολόι της χαροκαμένης μάνας. Κι ακόμα: Η Ποίηση δεν κυοφορείται μόνο στα κρανία επιφανών ούτε κατανοείται από διανοούμενους ταχυδακτυλουργούς σκοπιμοτήτων και συμβιβασμών. Το σίγουρο: η Ποίηση που αντέχει στις δοκιμασίες των χρόνων κλείνει μέσα της ποιότητα. Η τρέχουσα κάθε καιρού είναι πάντα «υπό αίρεσιν». Συχνά η λάμπουσα και εντυπωσιακή κάνει διαδρομή βραχύχρονη. Και, με τον καιρό, καταξιώνεται η λιθοβολημένη στην αρχή. Παραδείγματα υπάρχουν. Βαρύγδουπα ονόματα «μεγάλων ποιητών» λησμονήθηκαν σε ελάχιστο χρόνο. Θυμίζω, ενδεικτικά, τον Αχιλλέα Παράσχο. Στην ακμή του προκαλούσε παραλήρημα. Και περνούσε απαρατήρητος ο Καβάφης στα πρώτα χρόνια. Όπως και ο Καρυωτάκης. Και στις μέρες μας «Το Φοβερό Βήμα» του Ταχτσή σημείωσε ρεκόρ πωλήσεων. Με ουσία ανύπαρκτη. Για να μη φτάσω σε καταγραφές άκρως απογοητευτικές, που βλέπουμε τον τελευταίο καιρό. Είπα πως αποστρέφομαι τον ακαδημαϊσμό. Νεκροτομή σε ζωντανά και σφύζοντα σώματα, όπως η Ποίηση, είναι ιεροσυλία. Η αισθητική θεώρηση, με στοχασμό και κατάδυση στα βάθη του Συνειδητού αλλά και του Υποσυνείδη- 26
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ του του ποιητικού λόγου, είναι δρόμος καρποφόρος. Με τον όρο ότι το ξάστερο μάτι βαθαίνει ως την έσχατη ίνα του ποιητικού ιστού και τον φωτίζει, με λατρεία στην αλήθεια. Δεύτερο καριοφίλι στο οπλοστάσιο: η ευαισθησία. Τούτο το τελευταίο όπλο είναι το κατεξοχήν αποτρεπτικό του κινδύνου να οδηγήσουμε την Ποίηση στο σχολαστικισμό των «τεχνοκρατών». Με την ευαισθησία αποκλείουμε τη χρεοκοπία του εγχειρήματος για κατάκτηση του ποιητικού λόγου. Κάποια στιγμή θ ανοίξει τις αγκάλες η θεσπέσια και αγλαή ποιητική νύφη, για να μιλήσει στον ευαίσθητο εραστή. Τότε αρχίζει το ερωτικό παιχνίδι. Χωρίς αυτό, η Ποιητική δημιουργία δεν έρχεται στο φως, δεν καταυγάζει το είναι μας και δε μεταλαμπαδεύεται. Και όλα αυτά μπορούν να συμβούν χωρίς να είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη χρονική στιγμή, εφόσον ο ποιητικός λόγος είναι μεστός σε ουσία, εφόσον φυτρώνει μέσα από τον καημό και τον πόνο του ανθρώπου και κλείνει μέσα του τον πόθο για το μεγάλο αγαθό που θα καταξιώσει τη ζωή και θα την οδηγήσει στο δρόμο του ήλιου. Η ποιητική δημιουργία εμπεριέχει στοιχεία συνειδητά αλλά και υποσυνείδητα. Η προέλευση των συναισθημάτων, ως έκφραση, ως «στάση» απέναντι στα πράγματα, δεν είναι πάντα γνωστή. Υπάρχει, όμως, στο Υποσυνείδητο. Γι αυτό, ο ποιητικός λόγος η Τέχνη γενικότερα ακρωτηριάζεται θανάσιμα, όταν μπαίνει αποκλειστικά κάτω από το φακό της επιστημονικής ανάλυσης. Στη διαδικασία της ποιητικής πράξης υπάρχουν μηχανισμοί αθέατοι με το φακό του ορθού λόγου. 27
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ Στην έρευνα του ποιητικού προϊόντος απαιτείται συγκερασμός ορθού λόγου και «διαίσθησης», ευαισθησίας, ερωτισμού στο πλάτος που μπορεί να νοηθεί ο όρος. Το δύσκολα εννοούμενο από τους πολλούς και «περίεργο», αρχικά, είναι ότι τα υποσυνείδητα συναισθήματα, όπως υποστασιώνονται στο ποιητικό μόρφωμα ή κυοφορούνται στον ψυχισμό του καλλιτέχνη, δεν είναι μόνον ατομικά. Ευρύνονται και απλώνονται σε μεγάλη κλίμακα. Ένας αθέατος ιστός συνυφαίνει την ατομική συμπεριφορά του κάθε δημιουργού από γενικότερη άποψη δημιουργός είναι κάθε άνθρωπος με τους ομότεχνους και με το πανανθρώπινο σύνολο, ώστε προκύπτει μια παγκοσμιοποίηση (Στοχαστείτε τον όρο με διακωμωδητική ετυμολόγηση: Πάγκος+μυοποίηση!) (τι δυσάρεστος για τους καιρούς μας όρος, καθώς έχει εισβάλει με στόχο την αγορά!). Ένα είδος παγκόσμιας ψυχής και παγκόσμιας διανόησης. Το πρόβλημα είναι πολυσύνθετο και δεν είναι εδώ η θέση και η ώρα να επεκταθώ. Τούτο μόνο: η ποιητική ψυχή νοείται μόνο ως καθολική σύντηξη και στροβιλιζόμενη οικουμενική αγωνία. Από αυτό το γνώρισμα της ποίησης, που συχνά δεν το συνειδητοποιούμε, πηγάζει η ανάγκη να καταφεύγουμε στα κρυφομιλήματά της. Γινόμαστε κοινωνοί στη συνολική ψυχή και στην παγκόσμια αγορά των συναισθημάτων είτε με τη μορφή της λύπης είτε με τη μορφή της χαράς. Στον κρατήρα της «μίξης» των ατομικών πόνων αμβλύνονται οι οξείες αιχμές. Και προκύπτουν πιο 28
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ κρουστές αγωνίες, ώστε να αντέχονται από το φορέα τους να μην κατακρεουργούν τη σάρκα του και την ψυχή του. Να μην τον «ματώνουν» αθεράπευτα. Ανάλογη και η λειτουργία του κρατήρα της χαράς. Και εκεί οι αποχρώσεις διαφοροποιούνται και «καθολικοποιούνται». Όλα αυτά, βέβαια, δεν είναι τόσο σχηματικά, όσο παρασταίνονται εδώ, αναγκαστικά. Στην απόπειρα αποκρυπτογράφησης της ποίησης, του χρονικού της «οργώσας ψυχής», ο επίδοξος αγωνιστής καλό είναι να αφήνεται απερίσπαστος και να εισχωρεί ως τις τελευταίες πτυχές της «έρημης χώρας». Ποιος θάμνος ή ποια συστάδα θεόρατων δέντρων κρύβει το θήραμα, είναι επικίνδυνο να προεξοφληθεί. Αλλά είναι και ανόητο. Η μαστόρισσα Φύση μάς πληροφορεί και μας προσφέρεται άσφαλτος οδηγός σε τέτοια ζητήματα. Ένα άλλο συναφές πρόβλημα που θέλω εδώ να θίξω με συντομία είναι η «γοητεία της πολυμάθειας», που κάνει μερικούς να φουσκώνουν σαν διάνοι, όταν αναλογίζονται πως έχουν(;) αυτό το προνόμιο. Και ρίχνονται αγέρωχα σε κάθε χώρο της Τέχνης. Χωρίς ιδιαίτερη ανάγκη να επικαλεστεί κανείς τον σαρκαστικό λόγο του Ηράκλειτου 2 σχετικά μ αυτό, αρκεί μια πρόχειρη ματιά στους πολυμαθείς και στα καμώματά τους. Για να μην υπάρξει παρανόηση: δε βλάφτει η πολυμάθεια. Μόνη της, όμως, τίποτα δεν εγγυάται. Πολύτιμη και χρήσιμη η πολυμάθεια. Αλλά όχι μόνη της. Μήπως δεν το δηλώνει με ενάργεια 2. Πολυμαθίη νόον έχειν ου διδάσκει (H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, απ. 40). 29
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΩΤΣΑΔΑΜ η θυμοσοφία του λαού με το: «κοντά στο νου και η γνώση»; Η αναφορά είναι χρήσιμη, για να μας απαλλάξει από απορίες και δισταγμούς, όταν αξιολογούμε έργα τέχνης που ο δημιουργός τους «δεν ξέρει πολλά, ή ξέρει πολλά». Το φορτίο της πολυμάθειας που, όταν πράγματι υπάρχει, δε διατυμπανίζεται, πρέπει να συνεξεταστεί με το συνολικό έργο και την ποιότητα του ανθρώπου ως ατόμου και δημιουργού. Χωρίς να φτάνουμε σε ακραίες παραδοξολογίες και να γενικεύουμε αβασάνιστα, στο χώρο της Τέχνης τα ξαφνιάσματα δε λείπουν. Ασπούδαχτοι δόκιμοι ποιητές υπάρχουν πολλοί. Όπως και πολλοί σπουδαγμένοι αδόκιμοι. Μα και σπουδαγμένοι δόκιμοι, ασφαλώς. Αφήνω και το ζήτημα τούτο μέχρι εδώ. Ανάγκη να κάνω και μια γενικότερη αναφορά για την ουσία της ποίησης και την προσφορά των ποιητών στην ανθρωπότητα. Χρόνια πριν, προλογίζοντας μια Ανθολογία μου, έγραφα 3 : «Ευαίσθητος πλαστουργός - προφήτης ο Ποιητής, στέκει ανάμεσα γης κι ουρανού, αρχέτυπο που δέεται για την εξαΰλωση. Ποίηση- Δέηση-Λύτρωση! Αναβαθμοί προς τον Άνθρωπο! Σ αυτή την μυσταγωγία ακολουθούμε τον ιεροφάντη οδηγό με τα χέρια υψωμένα και τα μάτια στο άπειρο. Ο ποιητής οιστρηλατημένος πορεύεται το δρόμο του μαρτυρίου κάτω από λαίλαπες και αστραπόβροντα, νοσταλγός ένθεος του ωραίου και τ αληθινού! Ένας 3. Γιάν. Σ. Κωτσαδάμ, Ανθολογία Βοιωτών ποιητών, Οκτώβρης 1974, Αθήνα. 30
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ άνθρωπος - Ποιητής: ένα χαμόγελο! Ένας λαός - ποιητές: μια ηλιόλουστη μέρα. Μια οικουμένη - ποιητές: ένα αιώνιο φως». Τώρα θα προσθέσω μόνο την καταλυτική φράση του Χαίλντερλιν: «εκείνο από τα έργα των ανθρώπων που μένει μόνιμα ενάντια στη ροή του χρόνου και την αλλαγή των πραγμάτων είναι ό,τι δημιουργούν οι ποιητές με τη γλώσσα». Θα πρόσθετα μόνο: με τη γλώσσα και τον ομόρροπο και ομόλογο ψυχισμό. Που κάποτε είναι αξιότερος και πολυτιμότερος από τη γλώσσα. Σαν υπάρχει το ορυχείο ο ψυχισμός, ο ανεμοστρόβιλος που συνταράζει το είναι του ποιητή, του δημιουργού τα «σκαπτικά» εργαλεία θα βρεθούν και θα λειτουργήσουν αποτελεσματικά, για να ρθει το ορυκτό στην επιφάνεια και να καταυγάσει και των άλλων «πιστών» τις ψυχές. Αλλ από «άδεια κουφάρια» καμιά γλώσσα και καμιά σμίλη, κανένας χρωστήρας και κανένα βιολί δε θα βγάλουν «Προμηθέα Δεσμώτη», «Ερμή του Πραξιτέλη», «Θράκισσα τροφό» (του Παρράσιου, έργο χαμένο, βέβαια, μα, κατά τις μαρτυρίες, θαυμαστό) ή «ιτιά, ιτιά λουλουδιασμένη» σε εκτέλεση Γιώργου Κόρου. Κλείνω εδώ τον προσδιορισμό των ορίων για να περάσω στο περίγραμμα του Ποιητή και των Έργων και να προχωρήσω στη συνέχεια στις διαδοχικές αναγνώσεις, και παραναγνώσεις που θα μου ανοίξουν όσο το καταφέρω το δρόμο για βαθύτερες προσεγγίσεις και χρήσιμες τομές. 31
Με πολλούς τρόπους και από πολλούς δρόμους μπορείς να προσεγγίσεις την ποιητική δημιουργία. Βασική, όμως, προϋπόθεση και όρος απαραίτητος θαρρώ πως πρέπει να λογαριαστεί η πίστη στην αλήθεια και η επιμονή να μετατρέψεις τα εμπόδια σε σκαλοπάτια που θα σε οδηγήσουν όχι σε επιπόλαιο όργωμα αλλά σε βαθιά άρωση και συστηματική ανασκαφή του ποιητικού τοπίου. Έτσι, μπορείς να αποκρυπτογραφήσεις δημιουργικά και επωφελώς την ποιητική συνείδηση-δημιουργία, αυτό το αιώνιο και τραγικό αγώνισμα που κλείνει μέσα του όλες τις δυνάμεις της ζωής, ενώ φανερώνεται με τη μορφή αθώας παιδιάς. Για να μπεις μέσα στο ρουμάνι της ποίησης δηλαδή της ζωής! πρέπει να μετατρέψεις να το επιχειρήσεις εννοώ την αδυναμία σου σε παντοδυναμία, να κάνεις την ανημπόρια σου κεραυνό που θα λειάνει τον γκρεμό, για να περπατήσεις στο τοπίο και να συγκομίσεις τα μηνύματα της υπόκωφης φωνής των πραγμάτων. Μέσα από τους πυκνούς σε νόημα στίχους του ποιητή αναδύεται ο κόσμος της φρίκης και υποδεικνύεται ο δρόμος της φυγής από το τέλμα. Και ο δρόμος είναι ένας. Είναι το καίριο χτύπημα της μεγάλης κατάρας, του στυγνού τέρατος: της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Αυτή είναι η βαθύτερη κοινωνικοπολιτική ουσία της ποίησης του Γιάννη Κορίδη.