7. Τό ἄγνωστο χρυσωρυχεῖο τοῦ σοσιαλισμοῦ.

7. Τό ἄγνωστο χρυσωρυχεῖο τοῦ σοσιαλισμοῦ. Ὁ Σοσιαλισμός εἶναι γιά μένα ἡ τελειότερη ἐκδήλωση τῆς προόδου καί τῆς ἀνθρωπιᾶς. Καί τό λέω αὐτό ἔχοντας ἀνοιχτά πάντα κι ἄγρυπνα τά μάτια τῆς ψυχῆς μου. Μετά τήν κατάρρευση τοῦ λεγόμενου ὑπαρκτοῦ σοσιαλισμοῦ, διατρέχει τόν κόσμο μιά κρίση καί ἀμφισβήτηση τῆς ἀξίας τοῦ σοσιαλιστικοῦ ἰδανικοῦ. Γιά ἕναν Ἕλληνα οἱ πηγές τοῦ σοσιαλισμοῦ βρίσκονται στό σπίτι του, μέσα στήν αὐλή του: στήν Ὀρθοδοξία καί τήν Ἑλλάδα. Ὑπάρχει γιά μᾶς ἕνα χρυσωρυχεῖο σοσιαλιστικῆς σκέψης καί ζωῆς, πού δέν πρέπει νά μένει γνωστό μόνο στούς λίγους. Μερικοί Ρῶσοι πρῶτα καί ἔπειτα Ἕλληνες ἄρχισαν νά προσέχουν - νά ἀνακαλύπτουν - τό σοσιαλιστικό πνεῦμα τῆς Ὀρθοδοξίας, γιά τό ὁποῖο ἐνδεικτικά ἀναφέρεται σέ μιά φράση τοῦ ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου: Περισσότερο ἀπ ὅλα ἀρέσει στό Θεό, νά ζεῖς γιά νά ὠφελεῖς ὅλους τούς ἀνθρώπους. (Οὐδέν οὕτω τῷ Θεῷ, φίλον, ὡς τό κοινωφελῶς ζῆν.) Γράφει λοιπόν ὁ Γ. Φλορόφσκυ: Ὁλόκληρη ἡ δομή τῆς χριστιανικῆς ὕπαρξης εἶναι σοσιαλιστική καί ὁμαδική... Ὑπάρχει ἀκόμη (καί σήμερα) ὅπως ἐπί αἰῶνες ὑπῆρξε ἕνα ἰσχυρό σοσιαλιστικό (κοινωνικό) ἔνστικτο στήν (Ὀρθόδοξη) Ἀνατολική Ἐκκλησία. Καί πιθανόν τοῦτο ἀποτελεῖ τήν κυρίαν συμβολή πού μπορεῖ νά ἔχει ἡ Ὀρθοδοξία στή σύγχρονη συζήτηση γιά τά κοινωνικά θέματα... Οἱ ὀρθόδοξοι λοιπόν δέν μποροῦν νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τά πολιτικά τους καθήκοντα, γιατί αὐτοί πρέπει νά κάνουν μιά πελώρια συμβολή στήν «ὑλική σφαῖρα» ἀκριβῶς γιατί εἶναι ὀρθόδοξοι χριστιανοί. Καί γράφει ὁ Μπερντιάγιεφ: Στό Μ. Βασίλειο, ὅπως καί στόν ἅγιο Ἰωάννη τό Χρυσόστομο, ἡ κοινωνική ἀδικία, δημιούργημα τῆς κακῆς κατανομῆς τοῦ πλούτου, κρίνεται μέ μιά δριμύτητα, πού θἄκανε τόν Προυντόν καί τόν Μάρξ νά γίνουν κάτωχροι. Οἱ θεολόγοι τῆς (Ὀρθόδοξης) Ἐκκλησίας διακήρυξαν πώς ἡ ἰδιοκτησία εἶναι κλοπή. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἦταν ἕνας αὐθεντικός κομμουνιστής σέ μιά ἐποχή πού δέν ἦταν οὔτε καπιταλιστική, οὔτε βιομηχανική. Εἰδικά γιά τόν μοναχισμό, παρατηρεῖ ὁ Φλωρόφσκυ, κατά κάποιο τρόπο ἦταν ἕνα σοσιαλιστικό πείραμα ἰδιορρύθμου εἴδους, ἐπί ἐθελοντικῆς βάσεως. Καί αὐτά ὅλα, διότι ὅπως εἶπε ὁ Γρηγόριος Παπαμιχαήλ στόν πρυτανικό του λόγο, «ὁ Χριστός εἶναι ὁ αἰώνιος ἀνήσυχος καί ἀνικανοποίητος ἐπαναστάτης, γιατί ποτέ δέν συμβιβάζεται πρός ὁποιαδήποτε τάξη ἤ κατάσταση τῆς παρούσης ζωῆς. Εἶναι ὁ ἰδανικός ριζοσπάστης τοῦ ὁποιουδήποτε κακοῦ». Οἱ Ἕλληνες ἐγκύπτοντας - ἀνακαλύπτοντας πρέπει νά πῶ - τήν Ὀρθοδοξία τους, παρουσίασαν τά συμπεράσματά τους. Ἀναφέρω μόνο τά σπουδαιότερα καί τά πιό εὔχρηστα βιβλία μέ χρονολογική σειρά: Τό 1928 ὁ Π. Μπρατσιώτης στό βιβλίο του Ἡ κοινωνική σημασία τῆς Π. Διαθήκης. Ὁ ἴδιος τό 1930 στό βιβλίο Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι καί τό κοινωνικό πρόβλημα. Τό 1950 ὁ Ἀ. Φυτράκης στό Οἱ μοναχοί σάν κοινωνικοί δάσκαλοι καί ἐργάτες. Τό 1951 ὁ Π. Χρήστου στό Ἡ κοινωνιολογία τοῦ Μ. Βασιλείου. Τό 1957 ὁ Π. Μπρατσιώτης στό Ἡ ἐργασία κατά τούς Τρείς Ἱεράρχες. Τό 1967 ὁ Δ. 59

7. Τό ἄγνωστο χρυσωρυχεῖο τοῦ σοσιαλισμοῦ. Σαβράμης στό Ἡ ἀρχή ORA ΕΤ LΑΒΟRΑ κατά τόν Μ. Βασίλειο. Τό 1970 ὁ Γ. Ροδίτης στό Χριστιανισμός καί πλοῦτος. Τό 1977 ὁ Θ. Ζήσης στό Ἡ κοινωνική διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Τό 1980-1984 ὁ ὑποφαινόμενος στό Κοινωνική διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων (τόμοι 3), καί τό 1982 Τό πρόβλημα τοῦ θεσμοῦ τῆς ἰδιοκτησίας. Ὀρθόδοξη ἄποψη, τό 1983 Καπιταλισμός καί ὀρθόδοξος Χριστιανισμός μέ ἀναφορά στόν Μ. Weber, τό 1986 στό Πολιτική ζωή καί σκέψη τῶν Ἑλλήνων Πατέρων. Ἀνάλογη προσοχή στό σοσιαλιστικό πνεῦμα τῆς Ὀρθοδοξίας γενικά καί τῶν Ἑλλήνων Πατέρων εἰδικότερα ἄρχισαν νά δείχνουν ἀπό τό 1947 καί οἱ Βούλγαροι καί ἀπό τό 1958 οἱ Ρουμάνοι. Γιά νά συγκρίνουμε ὅμως τό σοσιαλισμό τῆς εὐρωπαϊκῆς κουλτούρας μέ τόν σοσιαλισμό τῆς ἑλληνορθόδοξης πνευματικῆς κληρονομίας καί νά ἰδοῦμε πόσο λίγο γνωστός εἶναι ὁ πλοῦτος τῆς τελευταίας, θά ἀναφέρω τρία παραδείγματα. Τόν 2 ο αἰώνα ὁ Ἕλληνας Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας ἐπίσκοπος Εἰρηναῖος μιλάει γιά τήν ὑπεραξία τῆς ἐργασίας τῶν ἐργαζομένων, πού οἱ ἐργοδότες τους ἐκμεταλλεύονται. Αὐτό δηλαδή πού παρατήρησε ὁ Μάρξ ἔπειτα ἀπό 17 αἰῶνες. Στόν μακαρίτη Μπάμπη Δρακόπουλο, ἀγαπητό συμφοιτητή μου, ἔδειξα κάποτε ἕνα βιβλίο γιά τόν ὀρθόδοξο σοσιαλισμό. Καί ὁ Μπάμπης μοῦ εἶπε: Μά αὐτά δέν μᾶς τἄλεγαν στό πανεπιστήμιο. Μά, τοῦ ἀπάντησα, μήπως μᾶς δίδαξαν τό ἀληθινό πνεῦμα τοῦ σοσιαλισμοῦ; Ὅ,τι ξέρουμε, ἀπ τήν εὐρωπαϊκή κουλτούρα τό μάθαμε μέχρι τώρα, οἱ δάσκαλοί μας κι ἐμεῖς. Ἕνας σύγχρονος δικός μας, θεολόγος ἔκανε μεταπτυχιακές σπουδές στήν Γερμανία, μαζί μέ τά ἄλλα καί σέ κοινωνικά θέματα. Ἀναμασώντας λοιπόν τήν εὐρωπαϊκή κουλτούρα ἔγραφε τότε σέ ἕνα ρωμαιοκαθολικό κοινωνιολογικό περιοδικό: Ἡ Ὀρθοδοξία δέν ἔχει κοινωνικό πρότυπο. Ὅταν ὅμως ἔγινε καθηγητής πανεπιστημίου στήν Ἕλλάδα καί προχωρώντας βαθύτερα στήν μελέτη τῆς Ὀρθοδοξίας, ἔγραφε: Μά πάντα ἡ Ὀρθοδοξία εἶχε πρότυπο στήν κοινωνική της ζωή τό κοινόβιο. Νομίζω πώς μ αὐτά τά τρία παραδείγματα ἔγινα ἀντιληπτός. Ὁ Ἕλληνας σοσιαλιστής ἔχει μπροστά του τήν Ὀρθοδοξία, πού ὅπως εἶπα στήν ἀρχή, εἶναι ἕνα χρυσωρυχεῖο τοῦ σοσιαλισμοῦ. Στή θεωρία τήν διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων. Στήν πράξη τό κοινόβιο πού συνέχεια ἐπί δύο χιλιάδες χρόνια ὑπάρχει ζωντανό καί ἀκμαῖο στήν Ἑλλάδα. Στό Ἅγιο Ὄρος ἔρχονται λ.χ. πολλοί Γερμανοί καί τό θαυμάζουν. Στόν λεγόμενο ὑπαρκτό σοσιαλισμό οἱ κολλεκτίβες δέν μπόρεσαν νά ἐπιζήσουν οὔτε 70 χρόνια. Ἔχοντας γιά προγραμματική ἀρχή τῆς ζωῆς μου τό σολομικό ἀνοικτά πάντα καί ἄγρυπνα τά μάτια τῆς ψυχῆς μου, ἀπέκτησα κάποια πείρα. Κι αὐτήν θέλω νά σᾶς γνωρίσω. Ἕνα κομμάτι αὐτῆς τῆς πείρας τό ἀπέκτησα, ὅταν ἐπισκέφθηκα (ἀνακάλυψα πρέπει νά πῶ) δύο τέλεια ὀρθόδοξα χριστιανικά κοινόβια στήν Ἀττική: Δύο πολυκατοικίες μέ κοινοβιακή συμβίωση δέκα οἰκογενειῶν ἡ κάθε μιά. Ὅταν λοιπόν τό χρυσωρυχεῖο τοῦ σοσιαλισμοῦ εἶναι στήν αὐλή μου, στήν Ἑλλάδα, στό Ἅγιο Ὄρος καί στήν Ἀττική, νομίζω πώς τό σωστό καί τό ἔξυπνο 60

7. Τό ἄγνωστο χρυσωρυχεῖο τοῦ σοσιαλισμοῦ. εἶναι νά τό ἐκμεταλλευθῶ καί νά μήν ἐπαναπαύομαι στή θεωρία μόνο, ἤ, κυρίως, τῆς εὐρωπαϊκῆς σκέψης. Σᾶς ρωτῶ λοιπόν: σωστά σκέπτομαι ἤ κάνω λάθος; Ἄνθρωποι εἴμαστε. (1992) 61

8. Ἑλληνορθόδοξος δρόμος γιά τό σοσιαλισμό. Δέν πιστεύω οὔτε τό ὑπεστήριξα πώς μόνο ἡ Ὀρθοδοξία λέει ἀλήθειες, ἀλλά ἔχω προσέξει, πώς σέ ἀνθρωπολογικά θέματα ξεπερνᾶ σέ βάθος ἡ σκέψη τῶν ὀρθοδόξων ἑλλήνων Πατέρων τή σκέψη τῶν σοφῶν ὅλου τοῦ κόσμου. Οἱ ξένοι (πού τούς μιμοῦνται οἱ ἕλληνες διανοούμενοι) δέν γνωρίζουν τήν Ὀρθοδοξία καί τουλάχιστον γι αὐτό πάντοτε τήν ἀδικοῦν. Στό ἀνθολόγιο τῆς UNESCO λ.χ. γιά Τό δικαίωμα νά εἶσαι ἄνθρωπος στά 1103 λήμματά του ὑπάρχουν μόνο 8 λήμματα ἀπό ὀρθοδόξους συγγραφεῖς, ἀλλά καί αὐτά δέν εἶναι οὔτε τά χαρακτηριστικώτερα, οὔτε τά καλλίτερα. Μέ αὐτούς τούς ὅρους πῶς μπορεῖ ἡ ὀρθόδοξη σκέψη νά ἀναγνωριστεῖ διεθνῶς καί νά ἐκτιμηθεῖ ὅσο τῆς ἀξίζει; Ἐμεῖς ὅμως οἱ Ἕλληνες, φρονῶ πώς δέν μποροῦμε νά δικαιολογηθοῦμε, ἄν δέν γνωρίζουμε τέλεια τήν ὀρθόδοξη ἀνθρωπολογική σκέψη καί ἄν δέν τήν ἐκτιμᾶμε ὅσο τῆς ἀξίζει. Ἔλλειψη ρεαλιστικοῦ πνεύματος τό θεωρῶ, γιά ἕναν πού γεννήθηκε καί ζεῖ στήν Ἑλλάδα, νά μήν γνωρίζει τί γίνεται στή χώρα του, τουλάχιστον τόσο καλά ὅσο γνωρίζει τί γίνεται στίς ἄλλες χῶρες. Ἡ ἀδυναμία αὐτή δέν εἶναι μόνο θεωρητική (μιά ψυχολογική ἀντίδραση ἤ ξενομανία) ἀλλά στήν περίπτωσή μας ἔχει καί μεγάλες πρακτικές συνέπειες. Πῶς λ.χ. θά προσπαθήσει νά ἐφαρμόσει τό Σοσιαλισμό στήν Ἐλλάδα, ἄν δέν γνωρίζει ἄριστα καί ἐκτιμάει ὅσο τούς ἀξίζει τίς ὑποσυνείδητες ἔστω ὀρθόδοξες ἀντιλήψεις τοῦ 80% τῶν Ἑλλήνων πού ἔχουν (θέλουν δέν θέλουν) ποτιστεῖ μέ τήν Ὀρθοδοξία; Τώρα τελευταῖα πρόσεξα μάλιστα, πώς ἡ ἀξία τοῦ ἁγιορείτικου μοναστικοῦ κοινοβίου ἐντυπωσίασε μερικούς ἔξυπνους ἀλλά φραγκεμένους, ὅπως τους χαρακτηρίζει ὁ ἑλληνικός λαός, σοσιαλιστές πολιτικούς. Πόσο ἔχουν ἀντιδιαστείλει οἱ ἕλληνες σοσιαλιστές τό «θεσμό τῆς θρησκείας» τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης (ὑποδούλωση στό Βατικανό γιά τούς Ρωμαιοκαθολικούς ἤ γιά τούς Προτεστάντες ὑποδούλωση στό πνεῦμα τοῦ πουριτανισμοῦ, γιά νά φθάσει στόν καπιταλισμό) ἀπό τήν ἐλεύθερη ζωή καί σκέψη τῆς πρακτικά φωτισμένης Ὀρθοδοξίας; Αὐτή βασίζεται στό «δικαίῳ νόμος οὔ οἰκεῖται» (Ἀπόστολος Παῦλος) γιά νά φθάσει ὁ ἄνθρωπος ἔμπρακτα στήν ἀγάπη τοῦ ἐχθροῦ του. Φρονῶ πώς οἱ Ἕλληνες ἔχουν μέσα τους τό Σοσιαλισμό (κοινωνισμό - τό φιλότιμο τί εἶναι;) πού παλεύει μέ τόν ἀτομισμό τους. Ὁ ἐφαρμοσμένος Σοσιαλισμός στήν Ἑλλάδα δέν θά ριζώσει, ἄν δέν ὑπολογιστεῖ καί ἀξιοποιηθεῖ τό ὀρθόδοξο πνεῦμα (ἡ Ρωμιοσύνη), πού συνειδητά ἤ ὑποσυνείδητα ἔχει μπολιάσει καί μένει ἀνεξίτηλα (μέ νεκροφάνεια ἴσως) σέ κάθε Ἕλληνα, ἀκόμα καί θεωρητικά ἄν ἐμφανίζεται σάν ἄθεος. Γιατί ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι τρόπος ζωῆς καί ὄχι δογματική θεολογία, ἤ, νά τό πῶ καλλίτερα, ὄχι «καταφατική θωμιστική θεολογία». (1992) 62

9. Ἰδιοκτησία καί κοινωνικό πρόβλημα. Ἡ ἰδιοκτησία εἶναι θεσμός, τοῦ ὁποίου ἡ ἀξία ἀμφισβητεῖται, διότι ἀπετέλεσε τήν πηγή τοῦ κοινωνικοῦ λεγόμενου προβλήματος. Ἰ δ ι ο κ τ η σ ί α εἶναι ἡ κυριότητα, τήν ὁποία καθ οἱονδήποτε τρόπο ἀπέκτησε ὁ ἄνθρωπος ἐπί τῶν ὑλικῶν ἰδίως πραγμάτων, δηλαδή τῆς περιουσίας. Γιά νά ἀντιληφθοῦμε σαφῶς τή διδασκαλία τῆς χριστιανικῆς ἠθικῆς, στό θέμα τῆς ἰδιοκτησίας, ὀφείλουμε νά προσέξουμε ὅτι, ἐπειδή ἡ χριστιανική ζωή εἶναι δυσκατόρθωτη, ὁ Κύριος καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία παιδαγωγικότατα ὑποδεικνύουν διάφορους βαθμούς ἀρετῆς, ὥστε ὁ ἄνθρωπος νά δύναται νά σωθεῖ (νά εἶναι καλός χριστιανός) ἔστω κι ἄν πραγματοποιήσει τήν ἀρετή τῆς πρώτης βαθμίδας. Ὁ Κύριος ὑποδεικνύει δ ύ ο β α θ μ ί δ ε ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ῆ ς ἀ ρ ε τ ῆ ς στόν πλούσιο νεανία (Ματθ. ιθ 16-30), στό θέμα ἀκριβῶς τῆς ἰδιοκτησίας. Ἡ 1 η βαθμίδα εἰ θέλεις εἰσελθεῖν εἰς τήν ζωήν καί ἡ 2η βαθμίδα εἰ θέλεις τέλειος εἶναι. (Καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος ὑποδεικνύει βαθμίδες τελειότητος, Α Κορ. γ, ια 17. Ἐφεσ. δ 13-14). Καί ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος μιλώντας ἀκριβῶς γιά τήν ἰδιοκτησία κάνει σαφή διάκριση τῶν δύο βαθμίδων ἀρετῆς: Βαθμίδα 2 η ταῦτα μέν πρός τελείους εἰρήσθω. Πρός δέ (βαθμίδα 1 η ) τούς ἀτελέστερους ἐκεῖνα λέγομεν... (ΕΠΜ. 61, 129). Ἡ π ρ ώ τ η λ ο ι π ό ν β α θ μ ί δ α τῆς χριστιανικῆς ἀρετῆς δ έ χ ε τ α ι τ ό θ ε σ μ ό τ ῆ ς ἰ δ ι ο κ τ η σ ί α ς, γιατί ἡ πρός κτῆσιν τάση (ἀπόκτηση περιουσίας, ἰδιοκτησία) εἶναι μιά μορφή τῆς πρός συντήρηση τοῦ ἀτόμου φυσικῆς ὁρμῆς παντός ἀνθρώπου. Ὡς φυσική ὁρμή λοιπόν δέχεται ὁ χριστιανισμός τήν ἰδιοκτησία, διότι συμβάλλει στή σωματική ζωή τοῦ ἀνθρώπου (καί τῆς οἰκογένειάς του) καί ἐμμέσως καί τῆς πνευματικῆς ζωῆς, διότι ὅπως ἔλεγαν οἱ Ρωμαῖοι, πρῶτον νά ζῆ καί ὕστερον νά φιλοσοφῇ ὁ ἄνθρωπος (primo vivere, deinde philosophare). Ὁ θεσμός τῆς ἰδιοκτησίας ἐξαγιάζεται διά τῆς καλῆς καί ἐνάρετης χρήσεως τῆς περιουσίας. Ἡ καλή (χριστιανική) χρήση τῆς περιουσίας εἶναι ἡ δίκαιη κτήση, ἡ φιλαλληλία, ἡ γιά τό κοινό καλό χρήση καί στόν εὐρύ κύκλο παροχή ἐλεημοσύνης πρός τούς φτωχούς. Ἡ πρώτη αὐτή βαθμίδα εἶναι ὁ συνήθης τρόπος ζωῆς τῶν κοσμικῶν χριστιανῶν, εὐλογημένος ἀπό τήν χριστιανική Ἐκκλησία. Ἡ δ ε ύ τ ε ρ η β α θ μ ί δ α ε ἶ ν α ι ἡ χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή κ ο ι ν ο κ τ η μ ο σ ύ ν η (προσφέρει ἕκαστος ὅ,τι δύναται καί λαμβάνει μόνο ὅ,τι ἔχει ἀνάγκη). Εἶναι τρόπος τελείας ὁμαδικῆς χριστιανικῆς ζωῆς καί διά τοῦτο κατάλληλος σέ εὐρύ κύκλο μόνο γιά τούς λίγους καί ἐκλεκτούς χριστιανούς. Τοῦτο τόν τρόπο ζωῆς ὑπέδειξε ὁ Κύριος ὡς τέλειο στόν πλούσιο νεανία καί τόν δίδαξαν πολλοί καί μεγάλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Π.χ. ὁ Μ. Βασίλειος λέει: Ἡμεῖς ἐγκολπιζόμεθα τά κοινά, τά τῶν πολλῶν μόνοι ἔχομεν... τό πρῶτον τῶν χριστιανῶν ζηλώσαμεν σύστημα ὅπως ἦν αὐτοῖς ἅπαντα κοινά... (ΕΠΜ 31, 324-325). Ὁ Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός ἤ Θεολόγος λέει:... Μιμήσασθε ἰσότητα Θεοῦ καί οὐδείς ἔσται πένης... Μιμῆσθαι νόμον Θεοῦ... ὅς βρέχει ἐπί δικαίους καί ἁμαρτωλούς...γῆν δέ χερσαίοις πᾶσιν ἥπλωσεν ἄνετον... Οὐ δυναστείᾳ κρατουμένας, οὐχ ὁρίοις διερρυγμένας ἀλλά καί κοινάς τάς αὐτάς καί 63

9. Ἰδιοκτησία καί κοινωνικό πρόβλημα. πλουσίας...σύ μοι βλέπε τήν πρώτην ἰσονομίαν μή τήν τελευταίαν διαίρεσιν μή τοῦ κρατήσαντος νόμον, ἀλλά τόν τοῦ Κτίσαντος (ΕΠΜ. 35, 889-892). Ἡ δεύτερη αὐτή βαθμίδα βασίζεται στή χριστιανική διδασκαλία τῆς ἀπόλυτης ἀδελφικῆς σχέσης μεταξύ τῶν χριστιανῶν. Θυμηθεῖται π.χ. τά χωρία (Α Κορ. ι 24 Πραξ. κ 25, Ρωμ. ιε 27 καί ἰδίως Α Κορ. ιβ 12-27), ὅπου ὁ Παῦλος λέει, ὅτι ὁ Χριστός εἶναι ἡ κεφαλή καί μέλη τοῦ σώματος οἱ χριστιανοί, στούς ὁποίους μή ᾖ σχίσμα ἐν τῷ σώματι, ἀλλά τό αὐτό ὑπέρ ἀλλήλων μεριμνῶσι τά μέλη καί εἴτε συμπάσχει... εἴτε... συγχαίρει πάντα τά μέλη. Ἡ διδασκαλία αὐτή τοῦ χριστιανισμοῦ ἔχει ἤδη ἐφαρμοσθεῖ σέ σχετικό ἤ ἀπόλυτο βαθμό. Ἐκτός τῆς ἐφαρμογῆς τῆς κοινοκτημοσύνης ἀπό τήν ὁμάδα τοῦ Ἰησοῦ καί τῶν ἀποστόλων (κοινό ταμεῖο, γλωσσόκομον Ἰωάν. ιβ 6) ἀναφέρουμε καί τά γνωστότερα παραδείγματα: 1) Ἡ πρώτη Ἐκκλησία τῶν Ἰεροσολύμων (34 μ. Χ.), στήν ὁποία μετεῖχαν ὅλοι οἱ ἀπόστολοι τοῦ πλήθους τῶν πιστευσάντων ἦν ἡ καρδία καί ἡ ψυχή μία καί οὐδέ εἱς τι τῶν ὑπαρχόντων αὐτῷ ἔλεγεν ἴδιον εἶναι, ἀλλ ἦν αὐτοῖς ἅπαντα κοινά... Οὐδέ γάρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς (Πράξ. δ 32-ε 11.) Δηλαδή ἐφαρμοζόταν σχετική κοινοκτημοσύνη. 2) Ἡ χριστιανική οἰκογένεια (ἀπό 34 μ.χ, ἕως σήμερα), στήν ὁποία ἡ ἀτομική περιουσία τῶν μελῶν εἶναι σέ κοινή χρήση. Π.χ. ἄν τό καιρό τοῦ γάμου της θυγατέρα ἔχει στήν ἀτομική της ἰδιοκτησία σπίτι καί ὁ μικρότερός της ἀδελφός ἀσθενήσει, πουλᾶ εὐχαρίστως τήν κατοικία της (τήν προίκα της) γιά νά θεραπευθεῖ ὁ ἀδελφός. Δηλαδή ἐφαρμογή τῆς σχετικῆς κοινοκτημοσύνης. Καί 3) τό κοινόβιο μοναστήρι, στό ὁποῖο κανείς ἀπ τούς μοναχούς δέν ἔχει δικιά του περιουσία (ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 4 ου μ.χ. αἰώνα μέχρι σήμερα). Χαρακτηριστικά ὁ Μ. Βασίλειος γράφει πρός τούς μοναχούς τά ἑξῆς: Προσήκει μέντοι τόν ἀσκητήν, τόν τήν προεκτεθεῖσαν κοινωνίαν ἑλόμενον πάσης ἰδιαζούσης τῶν ὑλικῶν κτήσεων ἐλεύθερον εἶναι. Εἰ γάρ μή τοῦτο ποιεῖ πρῶτον μέν τήν ἀκριβή κοινωνίαν διέφθειρε τῷ τῆς κτήσεως ἰδιάζοντι ἔπειτα δέ καί ἀπιστίας καθ ἑαυτοῦ μεγάλα ἐξήνεγκε δείγματα. Καί (δότε μοι τολμῆσαι μικρόν) δεύτερον τίς Ἰούδας γενόμενος ἀπό κλοπῆς ἀρχόμενος (κλοπή ἡ ἰδιάζουσα κτῆσις), καί καταστρέφων εἰς προδοσίαν. (ΕΠΜ. 31, 1425). Στά μοναχικά κοινόβια ἐφαρμόζεται ἡ ἀπόλυτη κοινοκτημοσύνη. Ἑπομένως εἶναι δυνατή ἡ πραγματοποίηση καί τῆς δεύτερης βαθμίδας τῆς περί ἰδιοκτησίας χριστιανικῆς διδασκαλίας, ἀλλά ἀπό τούς ὀλίγους ἐκλεκτούς (πνευματικά) χριστιανούς. Π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς γιά νά χαρακτηρισθεῖ μιά ἐνέργεια καί π ρ ά ξ η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή, δηλαδή γιά νά χαρακτηρισθεῖ ἡ ἐφαρμογή τῆς διδασκαλίας τῆς 1 ης ἤ 2 ης βαθμίδας ὡς χριστιανικῆς, εἶναι οἱ ἑξῆς: 1) Ἡ ἐνέργεια θά ἐπιδιώκει κατά πρῶτον πνευματικά καί ψυχικά ὠφέλη. Τά καλά καί συμφέροντα ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν (Αἴτηση στή Θ. Λειτουργία). Ζητεῖτε πρῶτον τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καί τήν δικαιοσύνην αὐτοῦ, καί ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν (Ματθ. ς 33). 2) Ἡ ἐνέργεια θά προέρχεται ἀπό ἀπόλυτα ἐλεύθερη βούληση καί ὄχι ἀναγκαστικά. Ἑκαστος καθώς προαιρεῖται τῇ καρδίᾳ μή ἐκ λύπης ἤ ἐξ ἀνάγκης, ἱλαρόν γάρ δότην ἀγαπᾷ ὁ Θεός. (Β Κορ. θ 7). 3) Ἡ ἐνέργεια νά εἶναι ἀποτέλεσμα μόνο τῆς ἀγάπης (πρός τό Θεό καί τόν πλησίον). Ἐάν ψωμίσω (διανείμω ὡς ψωμί) πάντα τά ὑπάρχοντά μου... ἀγάπην δέ μή ἔχω, οὐδέν ὠφελοῦμαι. (Α Κορ. ιγ 3). 64

9. Ἰδιοκτησία καί κοινωνικό πρόβλημα. Ὁ θεσμός τῆς ἰδιοκτησίας καί οι συνέπειές του δημιούργησαν, σύν τῷ χρόνῳ, τό Κ ο ι ν ω ν ι κ ό λεγόμενο Π ρ ό β λ η μ α. Τό κοινωνικό πρόβλημα δύναται εὑρύτερα νά ἐξετασθεῖ στό μάθημα Στοιχεῖα Δημοκρατικοῦ Πολιτεύματος. Στά Θρησκευτικά θά συγκρίνουμε περιληπτικά μόνο τά σημεῖα, τά ὁποῖα μοιάζουν, φαινομενικά ἔστω, πρός τή χριστιανική κοινοκτημοσύνη, δηλαδή τό σύστημα τοῦ κομμουνισμοῦ. Ἡ κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ή θ ε ω ρ ί α εἶναι μιά πρόταση γιά τή λύση τοῦ κοινωνικοῦ προβλήματος. Ἀντίθετη πρός αὐτή εἶναι ἡ κεφαλαιοκρατική θεωρία πού διδάσκει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀπόλυτος κύριος τῆς ἰδιοκτησίας του, χωρίς κανένα ἠθικό περιορισμό. Τό σύστημα τοῦ κομμουνισμοῦ τό ἐφαρμόζουν ἰδίως ἡ Ρωσσία καί ἡ (Λαϊκή) Κίνα, ἐνῶ ἐμεῖς καί ὅλα σχεδόν, τά ἄλλα κράτη, χρησιμοποιοῦμε τό ἀστικό λεγόμενο σύστημα. Ὁ Κομμουνισμός (ἐκ τῆς λατινικῆς λέξεως communis = κοινός) ἀνεπτύχθη ἰδίως ἀπό τόν γερμανοεβραῖο Κάρολο Μάρξ (γι αὐτό ὀνομάζεται καί μαρξισμός), ὑποστηρίζει ὅτι τό κακό στόν κόσμο προέρχεται ἀπό τήν ὕπαρξη τοῦ θεσμοῦ τῆς ἰδιοκτησίας καί μόνο, ἡ ὁποία σύν τῷ χρόνῳ διήρεσε τούς ἀνθρώπους σέ διάφορες κοινωνικές τάξεις. Ἐπιδιώκει τήν κατάργηση τῆς ἀτομικῆς ἰδιοκτησίας (θά εἶναι ἰδιοκτήτης τῶν πάντων τό κράτος) καί κατάργηση τῶν κοινωνικῶν τάξεων. Μέσα δέ γιά τήν πραγματοποίηση τῆς θεωρίας του χρησιμοποιεῖ τόν πόλεμο, τή βία καί τήν καλλιέργεια τοῦ μίσους μεταξύ τῶν διαφόρων τάξεων. Ὁ χριστιανισμός διδάσκει τήν ἀγάπη, ὁ κομμουνισμός διδάσκει τήν ἀθεΐα καί χαρακτηρίζει τή θρησκεία ὡς ὄπιο (δηλητήριο, ναρκωτικό) γιά τό λαό, ἄν καί ὁμολογεῖ ὅτι ἡ πρώτη ἰδεώδης κοινοκτημοσύνη εἶναι τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, τήν ὁποία προσπαθεῖ νά μιμηθεῖ. Ὥστε ὁ κομμουνισμός ἐνῶ ἐμφανίζεται ὡς μιά οἰκονομολογική θεωρία, κατέληξε νά εἶναι μία ὁλοκληρωμένη κοσμοθεωρία καί ὑποστηρίζει τόν ἄκρατο ὑλισμό, δηλαδή ὅτι μόνο ἡ ὕλη ὑπάρχει καί δέν ὑπάρχει πνεῦμα καί Θεός. Δέν θά ἀναφέρουμε τίς φιλοσοφικές ἀντιφάσεις τοῦ διαλεκτικοῦ ὑλισμοῦ καί τοῦ κομμουνισμοῦ, οὔτε τό ἀψυχολόγητο τῆς οἰκονομολογικῆς του θεωρίας οὔτε τήν ἀποτυχία του τῆς ἐπί 60 περίπου χρόνια ἐφαρμογῆς του στή Ρωσσία, ἀλλά ἁπλῶς θά σ υ γ κ ρ ί ν ο υ μ ε δι ὀλίγων στό ἠθικό ἐπίπεδο τ ή ν κ ο σ μ ο θ ε ω ρ ί α τ ο υ π ρ ό ς τ ή χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή. 1) Ὁ χριστιανισμός διδάσκει ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἀγάπη καί ὅτι ὁ ἄνθρωπος χωρίς ἀγάπη οὐδέν ἐστί, ἀλλ εἶναι χαλκός ἠχῶν ἤ κύμβαλον ἀλαλάζον (Α Κορ. ιγ 1-2). Ὁ κομμουνισμός διδάσκει καί καλλιεργεῖ τό μῖσος. Ἑπομένως εἶναι κατά βάσιν ἀντίθετες οἱ κοσμοθεωρίες τους. Ὅτι ἡ ἀγάπη δίνει μιά γλυκύτητα στήν ψυχή καί μιά εὐτυχία, τή μεταδίδει μάλιστα καί στούς ἄλλους ἀνθρώπους καί δημιουργεῖ μιά εὐτυχισμένη κοινωνία, εἶναι γνωστό. Ἐνῶ ἀντίθετα τό μῖσος φθείρει τή ψυχή καί ἑπομένως ἀναπτύσσει τή δυστυχία τοῦ ἀτόμου καί τῆς κοινωνίας. 2) Ἡ βία, τήν ὁποία κηρύσσει ἡ κουμμουνιστική θεωρία εἶναι βεβαίως ἕνα πρόχειρο μέσο ἐπικράτησης ὄχι πάντοτε τοῦ δίκαιου, ἀλλά τοῦ ἰσχυροῦ τῶν ὑλικῶν ὅπλων καί μέσων. Ἀλλά ἕως πότε θά εἶναι ἰσχυρός; Ἄν εἶναι ἄτομο θά γεράσει καί θά ἐξασθενήσει. Ἄν εἶναι σύστημα ἀνθρώπινο (καί ὄχι θείας ἔμπνευσης) θά καταργηθεῖ, διότι διά τῆς ἐξελίξεως θά δημιουργηθοῦν νεώτερα καί ἰσχυρότερα συστήματα. Ἡ βία ἔχει παροδική ἀξία, διότι καταργεῖ κάθε ἐλευθερία τῆς σκέψης, τοῦ λόγου καί τῆς 65

9. Ἰδιοκτησία καί κοινωνικό πρόβλημα. δράσης στόν ἄνθρωπο. Ἡ ἐλευθερία κατά τό χριστιανισμό εἶναι τό διακριτικό γνώρισμα μεταξύ ἀνθρώπου καί ζώου, καί δωρίθηκε στόν ἄνθρωπο ἀπό τό Θεό, ὁ ὁποῖος τό σεβάστηκε. Δηλαδή ὁ κομμουνισμός ἐνεργεῖ τά πάντα γιά μιά ὑλική ἀπόλαυση καί μόνο. Εἶναι δηλαδή ὠμός ὑλισμός. Ἐνῶ ὁ χριστιανισμός ὑποτάσσει τήν ὕλη στό πνεῦμα. Εἶναι δηλαδή ἰδεαλισμός. Δηλαδή δύο ἄκρα ἀντίθετα καί ἑπομένως δέν δύνανται νά συμβιβαστοῦν. 4) Ὁ ἀθεϊσμός τῆς κομμουνιστικῆς κοσμοθεωρίας καί ἡ ἀντιθρησκευτική της προπαγάνδα φέρνουν τό χριστιανισμό σέ ἀσυμβίβαστη ρήξη μέ τόν κομμουνισμό. Καί ἐν τούτοις ὁ κομμουνισμός ὑποστηρίζει ὅτι ἐφαρμόζει τή χριστιανική κοσμοθεωρία, ἀλλά εὔκολα μπορεῖ νά προσέξει ὁ καθένας, ὅτι ὁ κομμουνισμός ἀφέρεσε τό βασικό πνεῦμα καί τό κίνητρο τοῦ χριστιανισμοῦ ἀπό τήν κοινοκτημοσύνη του (ἀγάπη, ψυχική σωτηρία, ἐλευθερία)καί τότε θά ἀντιληφθεῖ ὅτι ε ἶ ν α ι ἀ π ό σ υ σ τ ή μ α τ ο ς ἀ ν τ ι χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή θ ε ω ρ ί α. Εἶναι μιά χονδροειδής πλαστογραφία τοῦ χριστιανισμοῦ. Ὅπως τό ἀνθρώπινο σῶμα χωρίς ψυχή δέν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλά πτῶμα ἀνθρώπου, ἔτσι καί ἡ κομμουνιστική κοινοκτημοσύνη εἶναι ἕνα πτῶμα, σέ σύγκριση μέ τήν ἔμψυχη καί χαριτωμένη χριστιανική κοινοκτημοσύνη. Ὁ Ἰουλιανός ὁ ἀποστάτης θέλησε οἱ ἱερεῖς τῶν εἰδωλολατρῶν, νά χρησιμοποιήσουν τό σύστημα τῆς δράσεως τῶν χριστιανῶν ἱερέων, ἀλλά ἀπέτυχε, γιατί τοῦ ἔλλειπε τό χριστιανικό πνεῦμα (ἀγάπη κ.λ.π.) καί τέλος πεθαίνοντας ὡμολόγησε: Νενίκηκάς με Ναζωραῖε!. Τό ἴδιο συμβαίνει καί μέ τόν κομμουνισμό. Προσπαθεῖ νά δημιουργήσει πνευματικά ἔργα χωρίς πνεῦμα, μιά ἰδεώδη κοινωνία χωρίς ἀγάπη, ἀλλά μέ μῖσος. Ἑπομένως καμιά σύγκριση δέν γίνεται κατ οὐσίαν μεταξύ τοῦ ὑλιστικοῦ κομμουνισμοῦ καί τοῦ πνευματικοῦ χριστιανισμοῦ. (1966) 66

10. Στόν παλαιό καιρό... στήν ἐποχή μας... Μέ ἀφορμή τήν ἔκθεση τοῦ Θησαυροῦ τῆς Κέρου στό Μουσεῖο Κυκλαδικῆς Τέχνης, ὁ Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλῆς ἔκανε μιά διαπίστωση. Τόν παλιό καιρό (εἶπε) εἴχαμε λίγους πλούσιους καί πολλούς δωρητές. Στήν ἐποχή μας ἔχουμε πολλούς πλούσιους καί λίγους δωρητές. Πολύ σωστή ἡ διαπίστωση αὐτή γιά τήν Ἑλλάδα βέβαια. Ἄν ἐξετάσουμε ὅμως καί τήν αἰτία αὐτῆς τῆς διαφορᾶς μεταξύ τοῦ ἄλλοτε καί τοῦ τώρα, τότε ἡ διαπίστωση αὐτή θά γίνει ρεαλιστικότερη, παραστατικώτερη καί ὠφελιμώτερη. Στήν κοινωνία μας ἐπικρατεῖ ὁ Δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός, πού βάση του ἔχει τόν ἀτομισμό. Ἐνῶ ἄλλοτε στήν Ἑλλάδα ἐπικρατατοῦσε (παραδοσιακά ἔστω καί ὑποσυνείδητα) τό ὀρθόδοξο πνεῦμα, πού τόνιζε τήν κοινωνικότητα καί τήν ἀλληλεγγύη. Αὐτό τό πνεῦμα τῆς κοινότητας, πού καλλιέργησε ἡ Ἐκκλησία μας στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας διατήρησε καί ἀνέπτυξε τήν αὐτοθυσία καί τήν αὐθόρμητη προσφορά ἀπ τόν πιό πλούσιο μέχρι τόν πιό φτωχό. Σήμερα ὅμως ὅσο ὁ Ἕλληνας ἀπομακρύνεται ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση τόσο γίνεται περισσότερο ἐγωϊστής - ἀτομιστής. Γι αὐτό στήν ἐποχή μας ἔχουμε πολλούς πλούσιους καί λίγους δωρητάς, ἐνῶ τόν παλιό καιρό, πού τό πνεῦμα τῆς ὀρθοδοξίας ἦταν ζωντανό εἴχαμε λίγους πλούσιους (ἀλλά) καί πολλούς δωρητές. (1991) 67

11. Ἡ Ὀρθοδοξία γιά τήν πρόοδο. Μελετώντας τήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας βλέπουμε τρεῖς τρόπουςδρόμους-προσπάθειες γιά πρόοδο. Ὁ ἕνας εἶναι ὁ δογματικός, ὁ ἄλλος ὁ ἐρευνητικός καί ὁ τρίτος ὁ ἐλαστικός. Ὁ δογματικός τρόπος - δρόμος γιά τήν πρόοδο τῆς ἀνθρωπότητας: ὁ ἄνθρωπος δημιουργεῖ ἕνα σύστημα σχέσεων τῶν ἀνθρώπων στά διάφορα ἐπίπεδα: πνευματικό, διοικητικό, οἰκονομικό κλπ. Μ αὐτό τό σκληρό σύστημαθεωρία (δόγμα) φρονεῖ πώς θά φέρει τήν ἐλευθερία καί τήν εὐτυχία στόν κόσμο. Ἀγωνίζεται, θυσιάζεται, ἀλλά στό τέλος ἀποτυγχάνει. Εἶναι μιά οὐτοπία. Ν ἀρχίσουμε ἀπό τήν Πολιτεία τοῦ Πλάτωνα, τήν πολιτεία τῆς Γενεύης (πού μοιάζει μέ τόν πουριτανισμό, κι ὁ Καλβῖνος τήν ἤθελε γιά πρότυπο χριστιανικῆς πολιτείας), ἀπ τή μαρξιστική θεωρία (πού χαρακτήριζε ὅλες τίς ἄλλες οὐτοπίες, ἐκτός ἀπ τή δική της), ἀπ τόν ἐθνικοσοσιαλισμό καί τόν ὑπαρκτό σοσιαλισμό, πού μόλις χθές κατέρρευσε; Ὅλες εἶναι μιά οὐτοπία πού, τό πολύ σέ μερικές δεκάδες χρόνια, ἀντιμετωπίζοντας τήν πραγματικότητα τῆς ζωῆς ξεπέφτουν καί διαλύονται. Τί φταίει; Μά, ἁπλούστατα, ὁ ὀρθολογισμός τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ μεγάλη-ἡ ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη τοῦ ἀνθρώπου στό μυαλό του, στή σοφία του. Δηλαδή ὁ ἀνθρώπινος ἐγωϊσμός. Ὁ ὀρθολογισμός (ἐγωϊσμός) αὐτός εἶναι μιά ἀπ τίς βασικές ἀρχές-τά χαρακτηριστικά τοῦ σύγχρονου εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Ὁ δεύτερος τρόπος-δρόμος τῆς προόδου τῆς ἀνθρωπότητας εἶναι ὁ ἐρευνητικός. Δέν ξέρω, δέν εἶμαι βέβαιος. Ψάχνω νά βρῶ τόν τρόπο πού θά ἐπιτύχω τήν πρόοδο. Δέν ἔχω θεωρία δική μου, δέν ἔχω δόγμα. Ἁπλῶς μιά πιθανότητα ἔχω. Διαισθάνομαι πώς πρός τά ἐκεῖ εἶναι ἡ πρόοδος, γι αὐτό καί ψάχνω, ἐρευνῶ νά βρῶ τόν καλύτερο τρόπο. Δέν βασίζομαι ἀπόλυτα στόν ἑαυτό μου. Σάν κάτι νά περιμένω, σάν κάτι νά μοῦ λείπει. Αἰσθάνομαι τήν ἀδυναμία μου. Δέν ἔχω ἀπόλυτη πεποίθηση στόν ἑαυτό μου. Μέχρις ἐδῶ φθάνω. Κάνω ὅ,τι μπορῶ, ἀλλά δέν εἶμαι βέβαιος ὅτι θά πετύχω. Μέ τήν ἐλπίδα ζῶ. Ἐλπίζω δηλαδή πώς, παρά τίς ἀδυναμίες μου, θά τά καταφέρω νά ἐπιτύχω κάποια πρόοδο. Γενικά: Ὁπωσδήποτε θά καλυτερεύσει ἡ κατάσταση. Μερικοί τό δεύτερο αὐτό τρόπο τόν χαρακτηρίζουν ἠθικό σοσιαλισμό. Ποῦ βασίζεσαι; Δέν ξέρω κι ἐγώ ποῦ βασίζω τήν ἐλπίδα μου. Εἶμαι ἐνθουσιασμένος, ζῶ μέ τά αἰσθήματά μου. Ἔχω δηλαδή κάποια ἀόριστη διαίσθηση πώς θά πᾶμε στό καλύτερο. Δέν ἐλπίζω ἀπόλυτα στόν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος κάνει ὅτι μπορεῖ-ψάχνει συνέχεια. Θά ἔρθει ὅμως ἡ πρόοδος ἀπ ἔξω, ἔστω τήν ὥρα πού δέν θά τό περιμένεις. Δέν ξέρω πῶς. Πάντως θά ἔρθει. Ἔχουμε ἐδῶ τή σχετικοποίηση τοῦ ἀνθρώπινου ὀρθολογισμοῦ. Ἔχουμε ἐδῶ κάποιο ρεαλισμό, ἀλλά μέ ἀκαθόριστη βάση. Ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι οὔτε πάνσοφος, οὔτε παντοδύναμος. Ἁπλῶς, βασισμένος στή διαίσθησή του, προσπαθεῖ (ἐρευνᾶ) γιά νά δημιουργήσει μιά πρόοδο, γιά τό καλύτερο. Τά ἀποτελέσματα ὅμως εἶναι πολύ λίγα, σέ σχέση μέ τούς κόπους του, καί πολλές φορές παραπαίει, γιατί δέν ἔχει θετικότητα καί μονιμότητα καί τό μόνο ποῦ τοῦ μένει εἶναι ἡ καλή πρόθεση. 68

11. Ἡ Ὀρθοδοξία γιά τήν πρόοδο. Ὁ Οὐίνστον Τσῶρτσιλ λ.χ. γιά νά ἐνισχύσει τήν ἄποψη τοῦ σκληροῦ δογματικοῦ τρόπου καί νά κατακρίνει τούς πολιτικούς του ἀντιπάλους ἔλεγε: Οἱ σοσιαλιστές εἶναι σάν τόν Κολόμβο. Ὅταν ξεκινοῦν, δέν ξέρουν πού πᾶνε. Ὅταν φθάνουν, δέν ξέρουν πού βρίσκονται. Καί ταξιδεύουν μέ ἔσοδα τοῦ κράτους. Κι ἀκόμα βασισμένος στή σκληρή λογική (τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ) ἔλεγε: Ὅποιος στά νιάτα του δέν εἶναι σοσιαλιστής, δέν ἔχει καρδιά. Κι ὅποιος στήν ὥριμη ἡλικία δέν εἶναι συντηρητικός, δέν ἔχει μυαλό. Ἔχει λεχθεῖ πώς ἡ θρησκεία συμβιβάζει τίς ἀντιθέσεις. Καί στό θέμα μας φρονῶ πώς ὑπάρχει κάποια προσέγγιση ἀπόψεων. Ὁ ὀρθόδοξος χριστιανός δέν μπορεῖ βέβαια νά ἀνεχθεῖ τόν ἐγωϊστικό ὀρθολογισμό τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, μέ τίς κοινωνικοοικονομικές θεωρίες. Ἀλλ οὔτε πάλι νά ἀρκεστεῖ στήν ἀοριστία τῆς αἰσθήσεως τοῦ ἀνατολίτικου πολιτισμοῦ, ἤ τοῦ ἠθκοσοσιαλισμοῦ. Ὁ τρίτος τώρα τρόπος-δρόμος τῆς προόδου τῆς ἀνθρωπότητας. Ὁ ἄνθρωπος ἐδῶ εἶναι ἀμετακίνητος στή μεταφυσική του πίστη, ἀλλά πολύ ἐλαστικός καί εὐέλικτος στήν πρακτική του ζωή. Θυμᾶμαι ἕναν ἱερέα (τόν πατέρα Γεώργιο Μακρῆ) πού ἔλεγε πολύ χαρακτηριστικά: Ὁ χριστιανός μοιάζει μέ τό καλῆς ποιότητας κερί. Μόνο του μέ τή ζέστη δέν λιώνει, ὅπως τό κακῆς ποιότητας κερί. Δηλαδή ὁ τρίτος τρόπος-δρόμος εἶναι ἐλαστικός, εἶναι πιό ἀνθρώπινος καί φαίνεται σάν ἕνας συνδυασμός τοῦ πρώτου καί τοῦ δεύτερου τρόπου-δρόμου. Χαρακτηρίζω λοιπόν ὀρθόδοξο χριστιανικό τόν τρίτο τρόπο-δρόμο γιά τήν πρόοδο. Ἄν καί ἔχει δογματισμό στά μεταφυσικά θέματα, δέν ἔχει στά πρακτικά, στά πνευματικά θέματα. Λ.χ. ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος λέει χαρακτηριστικά: Σᾶς παρακαλῶ, μήν πολύ ζητᾶτε νά ἐφαρμόσετε ὅ,τι συνηθίζεται, ἀλλά νά ἐπιδιώκετε, ὅ,τι εἶναι πνευματικά χρήσιμο, κι ὄχι ὅ,τι φθείρει τήν ψυχή. Κι ἀκόμη, ἄν τύχει κάτι νά εἶναι ψυχικά ὠφέλιμο, (πρέπει) νά γίνεται ἀπό μᾶς, ἔστω κι ἄν δέν συνηθίζεται. Ἄν πάλι κάτι εἶναι βλαβερό, ἔστω κι ἄν συνηθίζεται, νά τό ἀποφεύγουμε καί νά τό περιφρονοῦμε. (Migne, 54, 489, ἤ λῆμμα 1329, στό Κοινωνική Διδασκαλία Ἑλλήνων Πατέρων ). Ὁ ὀρθόδοξος λοιπόν χριστιανικός αὐτός τρόπος-δρόμος, ἔχει κι αὐτός τό συναίσθημα τῆς ἐλπίδας, ὄχι ὅμως μιᾶς ἀόριστης ἐλπίδας, ἀλλά μιᾶς ἐλπίδας θετικῆς, βασισμένης στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι εἶναι τώρα ἁρμονικά δεμένα ἡ λογική καί τό συναίσθημα. Ὅπως ἀκριβῶς ὁ ὁλοκληρωμένος ἄνθρωπος, πού εἶναι ταυτόχρονα καί λογικός καί συναισθηματικός, κι ὄχι ὅπως ἤθελε ὁ Τσῶρτσιλ νά εἶναι ὁ ἄνθρωπος διαδοχικά καί ἀντιθετικά, ἤ λογικός ἤ συναισθηματικός. Ἡ μεγάλη ὅμως ἀλήθεια, πού δέν τήν προσέχουμε, εἶναι πώς τέλειος ἄνθρωπος δέν ὑπάρχει. (Μόνον ὁ Θεός εἶναι τέλειος). Ἀλλά ὁ προσανατολισμός μας εἶναι τό τέλειο. (Κατά τό δυνατόν ἐξομοιοῦσθε τῷ Θεῷ ). Γενικά: στούς ἄντρες ἐπικρατεῖ ἡ λογική, ἐνῶ στίς γυναῖκες τό συναίσθημα. Ὁ εὐρωπαϊκός λεγόμενος πολιτισμός εἶναι ἐπηρεασμένος ἀπ τή λογική (ὀρθολογισμός) -ἀπ τήν ἀνδρική νοοτροπία, καί μάλιστα σέ ὀξύτατο βαθμό-φθάνει στόν ἀπόλυτο ὀρθολογισμό. Εἶναι δηλαδή ἕνας ἀντρικός πολιτισμός. Τό συναίσθημα δέν ὑπάρχει; Δέν ὑπάρχει ἡ ἁρμονική συνύπαρξη λογικῆς καί συναισθήματος. (Γι 69

11. Ἡ Ὀρθοδοξία γιά τήν πρόοδο. αὐτό φουντώνει ὁ φεμινισμός σάν ἀντίδραση τοῦ ἀνδροκρατούμενου πολιτισμοῦ). Ὁ ὀρθόδοξος λοιπόν τρίτος δρόμος χρησιμοποιεῖ τή λογική, ἀλλά τῆς περιορίζει τό συναίσθημα, πού κι αὐτό χρησιμοποιεῖται. Ἔτσι ἡ λογική δέν φθάνει στόν ἐγωϊστικό ὀρθολογισμό. Χρησιμοποιεῖ αἴσθημα καί ἐλπίδα, ἀλλά ἐδῶ δέν εἶναι ἀόριστα, ἀκαθόριστα καί ἀβάσιμα, γιατί βασίζονται στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί τοῦ συνανθρώπου του, πού εἶναι ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Τό συναίσθημα του δηλαδή εἶναι θετικό καί ἔμπρακτο. Βασίζεται στό: ὅτι κάνατε σ αὐτούς τούς ἀσήμαντους ἀδελφούς μου (εἶπε ὁ Θεός), σ ἐμένα τό κάνατε. (Ματθ. 25, 40: Ἐφ ὅσον ἐποιήσατε ἑνί τούτων τῶν ἀδελφῶν μ ου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοί ἐποιήσατε ). Ὄχι λοιπόν ἀόριστα γιά κάποιο καλό, ἀλλά γιά τό καλό πού ὠφελεῖ τόν ἀδελφό μου, κατά τήν κρίση τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι μόνο πιστεύει πώς θά καταλήξουμε νά δημιουργήσουμε προοδευτικά μιά εὐτυχισμένη κοινωνία, γιατί μήν πλανᾶσθε, ἀδελφοί μου ἀγαπητοί (ἔγραφε ὁ ἅγιος Ἰάκωβος ὁ Ἀδελφόθεος) κάθε καλή προσφορά (πού φαίνεται γιά ἀνθρώπινη ἐπιτυχία) καί κάθε τέλειο δῶρο ἔρχεται (στήν ἀνθρώπινη κοινωνία) ἀπό ψηλά, ἀπό τόν Πατέρα τῶν φώτων... ). (Ἰακ. 1, 16-17: Μή πλανᾶσθε, ἀδελφοί μου ἀγαπητοί, πᾶσα δόσις ἀγαθή καί πᾶν δώρημα τέλειον ἄνωθέν ἐστι καταβαῖνον ἀπό τοῦ πατρός τῶν φώτων... ). Μ αὐτή τή βάση, μ αὐτή τήν πίστη ξεκινᾶ ὁ χριστιανός γιά πρόοδο καί εὐτυχία. Τόν προτρέπει ὁ ἴδιος ὁ Θεός γιά πρόοδο: καί κατακυριεύσατε αὐτῆς (τῆς γῆς) (Γεν. 1, 18), εἶπε ὁ Θεός στόν ἄνθρωπο, ὅταν τόν δημιούργησε. Ὁ πρῶτος τρόπος-δρόμος γιά πρόοδο καί εὐτυχία χρησιμοποιεῖ τόν ἐγωϊστικό ὀρθολογισμό, ἐφαρμόζεται ἀπ τήν ἀστική νοοτροπία (φιλελευθερισμός κλπ), τή μαρξιστική θεωρία, τόν ἐθνικοσοσιαλισμό καί τόν ὑπαρκτό σοσιαλισμό, ἀλλά τελικά ὁδηγεῖ στήν ἀποτυχία (λ.χ. τό 1967 ὁ Ντανιέλ Μπέλ, μᾶς βεβαιώνει μέ τό ὁμότιτλο βιβλίο του γιά Τό τέλος τῶν ἰδεολογιῶν ). Ὁ ἄνθρωπος ἐπειδή ἐμπιστεύθηκε τόν ἑαυτό του καί ὄχι τό Θεό, ἔλεγε ὁ Μ. Φώτιος, ἔχασε τήν εὐτυχία του, τόν Παράδεισο. (Migne 101, 169B, ἤ λῆμμα 3067, στό ὅ.π.). Ὁ δεύτερος τρόπος-δρόμος βασίζεται στήν ἀοριστία, ὅπως ὁ ἠθικός σοσιαλισμός καί καταλήγει συνήθως νά χάνονται τά ἀποτελέσματά του καί νά μένει ἡ κάποια καλή του πρόθεση. Ἀλλά αὐτός πάλι ξεχνάει πώς ὁ Θεός προνοεῖ καί εὐεργετεῖ (τόν ἄνθρωπο) μ ὅλα τά δημιουργήματά του, ὅπως ἔλεγε ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός. (Migne 94, 968B, ἤ λῆμμα 3021 στό ὅ.π.). Φρονῶ ὅμως πώς καί γιά τούς δύο τρόπους-δρόμους ἰσχύουν τά λόγια τοῦ ἀββᾶ Νείλου: Ὁ Θεός εἶναι πού οἰκονομεῖ τά πάντα, καί ἡ μέν ἐπίμονη ἀνθρώπινη προσπάθεια (γιά πρόοδο λ.χ.), ἄν δέν βοηθήσει ὁ Θεός καί χωρίς τήν ἐπίμονη ἀνθρώπινη προσπάθεια τά οἰκονομεῖ (τά φέρνει) ἔτσι πού (μόνος του) προσφέρει τέλεια εὐτυχία στόν ἄνθρωπο. (Migne, 79, 733C, ἤ λῆμμα 2292, στό ὅ.π.). Ἐμεῖς σήμερα οἱ Νεοέλληνες βρισκόμαστε συνήθως ἀσυναίσθητα σ ἕνα πολιτιστικό κενό. Δυτικά μας ὁ Δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός μέ τόν ἐγωϊστικό ὀρθολογισμό του. Ἀνατολικά μας ὁ Ἀνατολίτικος πολιτισμός, ὁ συναισθηματικός. Ὁ Νεοέλληνας (ὀρθόδοξος χριστιανός) δέν ἔχει συνειδητοποιήσει τό δικό του τρόπο ζωῆς κι ἔτσι παραπαίει. Ἕλκεται συνήθως ἀπ τήν ἐκπληκτική ὁμολογουμένως ἐμφάνιση τοῦ Δυτικοῦ πολιτισμοῦ, μέ τήν ἀπαράμιλλη 70

11. Ἡ Ὀρθοδοξία γιά τήν πρόοδο. τεχνολογία καί ὀργάνωσή του (ἀποτελέσματα τοῦ ὀρθολογισμοῦ του) καί χάνει τή βάση-τό πνεῦμα τοῦ δικοῦ του ὀρθόδοξου πολιτισμοῦ. Πρέπει ὅμως νά προσέξουμε πώς γενικά ἡ βάση ὁποιουδήποτε πολιτισμοῦ, δέν εἶναι τά τεχνολογικά ἐπιτεύγματά του (πού εἶναι μορφές τῆς ὕλης), οὔτε οἱ καλλιτεχνικές ἤ φολκλορικές ἰδιορρυθμίες του. Ὅλ αὐτά εἶναι ἐκδηλώσεις ἑνός βαθύτερου πνεύματος-τῆς φιλοσοφίας τοῦ πολιτισμοῦ, ὅπως συνήθως χαρακτηρίζεται. Στήν Εὐρώπη ὅμως (καί στήν ΕΟΚ) ὅταν λένε πολιτισμό ἐνννοῦν (καί στέκουν) μόνο καί μόνο στίς ἐκδηλώσεις τοῦ πολιτισμοῦ δέν προχωροῦν στό βάθος, στήν πηγή, στό πνεῦμα τοῦ πολιτισμοῦ, στή φιλοσοφία τοῦ πολιτισμοῦ. Κι ἐμεῖς, πού ἀνεπαρκῶς γνωρίζουμε καί δέν ἔχουμε ἐκτιμήσει τόν ὀρθόδοξο πολιτισμό μας, χάνουμε τήν πίστη μας σ αὐτόν, τή ζωντάνια μας καί τή δημιουργικότητά μας, κι ἔτσι καταλήγουμε νά γίνουμε πνευματική ἐπαρχία τοῦ ἐγωϊστικοῦ ὀρθολογισμοῦ τῆς Δύσεως. Ἀλλά κάποιοι ἀπ τούς δυναμικώτερους διανοούμενους τῆς Εὐρώπης αἰσθάνονται τό πνευματικό αὐτό κενό τοῦ Δυτικοῦ πολιτισμοῦ, τή δύση τῆς Δύσης, καί προσπαθοῦν νά βροῦν διέξοδο. Μερικοί καταλήγουν στούς γκουρού, ἄλλοι ὅμως, ὅταν γνωρίσουν μερικές πτυχές τῆς Ὀρθοδοξίας, ἐνθουσιάζονται. Ἐμεῖς ὅμως (οἱ περισσότεροι Νεοέλληνες) ἀποχαυνωμένοι μέ τήν τεχνολογική λάμψη τῆς Δύσης δέν μποροῦμε οὔτε νά εὐτυχήσουμε, οὔτε νά βοηθήσουμε τούς ἀπογοητευμένους διανοούμενους τῆς Δύσεως. Πρέπει ὅμως ὅλοι νά μελετήσουμε καί νά ἐμβαθύνουμε στό πνεῦμα τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ καί νά τόν ἀξιολογήσουμε συγκριτικά. Φρονῶ πώς μιά τέτοια μελέτη θά μᾶς βοηθήσει νά χαροῦμε καλύτερα τή ζωή μας καί νά μπορέσουμε νά συμβάλουμε πολιτιστικά στήν ΕΟΚ βοηθώντας τούς ἔξυπνους διανοούμενους τῆς Εὐρώπης πού προβληματίζονται. (1993) 71