ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Μ.Δ.Ε.: ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟ ΓΑΛΛΟΦΩΝΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΧΩΡΟ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΑ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Η μετάφραση του πολιτισμικού στοιχείου στο αστυνομικό μυθιστόρημα: Η περίπτωση των έργων του Maurice Attia Σταυρούλα Δημογέροντα Τριμελής συμβουλευτική επιτροπή Επιβλέπων: Γραμμενίδης Συμεών, Καθηγητής Μέλη: Εξάρχου Καλλιόπη-Στυλιανή, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λουπάκη Ελπίδα, Επίκ. Καθηγήτρια Θεσσαλονίκη, 2017 Μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος «Γλωσσικών, Λογοτεχνικών και Διαπολιτισμικών σπουδών στο Γαλλόφωνο και Ευρωπαϊκό χώρο», με ειδίκευση στη Μεταφρασεολογία - Μετάφραση Λογοτεχνίας και Επιστημών του ανθρώπου του τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Πριν την παράθεση των αποτελεσμάτων αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, Καθηγητή Συμεών Γραμμενίδη, ο οποίος με τη στήριξη, την καθοδήγηση αλλά και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, συνέβαλε στην πραγμάτωση της παρούσας εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης, την Αναπλ. Καθηγήτρια Καλλιόπη- Στυλιανή Εξάρχου και την Επικ. Καθηγήτρια Ελπίδα Λουπάκη, οι οποίες δέχτηκαν αρχικά να συμμετέχουν στην τριμελή επιτροπή αξιολόγησης της διπλωματικής μου εργασίας, ενώ συνέβαλαν παράλληλα στην διεκπαιρέωσή της με την προθυμία και τις πολύτιμες υποδείξεις τους. Τέλος, ευχαριστώ τους γονείς μου Πασχάλη και Κατερίνα, καθώς και τα αδέρφια μου Χριστίνα και Αναστάσιο, για την υπομονή και την ηθική συμπαράσταση που πρόσφεραν, για την ολοκλήρωση της διπλωματικής μου εργασίας. 2
Περίληψη Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί η μελέτη και η απόδοση του πολιτισμικού στοιχείου σε ένα προς μετάφραση λογοτεχνικό κείμενο και ο ρόλος που αυτό διαδραματίζει στο πλαίσιο της μεταφραστικής διαδικασίας. Η έρευνα βασίστηκε στη μελέτη τόσο του πρωτοτύπου όσο και του μεταφράσματος των τριών αστυνομικών μυθιστορημάτων Το μαύρο Αλγέρι, Η κόκκινη Μασσαλία και το Παρίσι μπλουζ, του Μωρίς Αττία. Μέσα από την βιβλιογραφική ανασκόπηση αλλά και την αντιπαραβολική μελέτη, των έργων που επιλέχθηκαν ως ερευνητικό αντικείμενο, αναδείχθηκε ο βαθμός στον οποίο ο πολιτισμός επηρέασε και συνεχίζει να επηρεάζει τη μεταφρασεολογική επιστήμη και σκέψη, αλλά και το γεγονός ότι αποτελεί βασικό γνώμονα της ίδιας της μεταφραστικής πράξης, αφού καθορίζει τις μεταφραστικές αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε είναι ότι το πολιτισμικό στοιχείο γενικά, σε ένα κείμενο λογοτεχνίας ειδικά, κατέχει σημαντικές διαστάσεις που δεν δύνανται να παραληφθούν από το μεταφραστή, οι επιλογές του οποίου έγκεινται κυρίως στους στόχους που οφείλει να εκπληρώσει το πρωτότυπο κείμενο αλλά και τις επιδιώξεις, όπως και τους κανόνες που διέπουν τον πολιτισμό υποδοχής, ενώ σημαντική θέση κατέχει και η προσωπική του επιθυμία να εκπληρώσει ή όχι τις προσδοκίες τόσο του ενός όσο και του άλλου. 3
ABSTRACT The aim of this diploma thesis is to study cultural elements in a literary text for translation, in their very essence, as well as the strategies and techniques used for their transfer in a foreign language and civilization, in addition with the active role they take in the process of translation. The research was based on the study of both the original and the translation of the following crime novels, Alger la Noire, Pointe Rouge and Paris blues, written by the French author Maurice Attia. Through the bibliographical review as well as the comparative study of the novels selected we gave prominence to the extent to which culture has already affected in the past and continues to affect the field of translation studies, in addition to the fact that it constitutes a substantial guideline of the translation act itself, since it determines the decisions that need to be made by the translators. The conclusion reached is that cultural elements in general, in a literary text in particular, are of great extent that cannot be overlooked by the translator, whose choices mainly lie on the goals to be fulfilled by the original text, as well as the aims and rules prevailing in the host culture, while the translator s personal desire, to fulfill or not the expectations of both sides, is also of great importance. 4
Περιεχόμενα ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ABSTRACT... 4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 5 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ... 7 ΛΙΣΤΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ... 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ, ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗΣ;... 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 10 1.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ.... 11 1.1.1 Ορίζοντας την έννοια του πολιτισμού στη μεταφρασεολογία... 12 1.1.2 Η «πολιτισμική στροφή» στη μεταφρασεολογία... 14 1.1.3 Η θέση του πολιτισμού στη μεταφραστική διαδικασία... 16 1.2 Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ.... 17 1.2.1 Οι πολιτισμικοί ενδείκτες... 17 1.2.2 Mεταφραστικές προσεγγίσεις: στρατηγικές και τεχνικές... 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΕΙΔΟΥΣ.... 27 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 27 2.1 ΤΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΠΡΟΣ ΕΝΑΝ ΟΡΙΣΜΟ ΤΟΥ ΕΙΔΟΥΣ.... 28 2.2 ΤΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ.... 30 2.3 ΤΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΑΠΟ ΤΟ ΑΛΓΕΡΙ, ΣΤΗ ΜΑΣΣΑΛΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΚΕΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ, ΜΕΤΑΦΡΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΩΡΙΣ ΑΤΤΙΑ.... 40 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 40 3.1 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 41 3.2 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΩΡΙΣ ΑΤΤΙΑ... 42 3.2.1. Βιογραφικά στοιχεία... 42 3.2.2 Ταξίδι στο χρόνο... 43 3.2.3 Περί γραφής και πολιτισμού... 46 5
3.3 ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ... 52 3.3.1 Μετάφραση με ισοδύναμο αντικείμενο αναφοράς... 55 3.3.2 Μετάφραση χωρίς ισοδύναμο αντικείμενο αναφοράς... 62 3.3.3 Συμπεράσματα... 77 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 82 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 84 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 84 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 86 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ... 88 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 90 6
Λίστα Πινάκων Πίνακας 1... 77 Πίνακας 2... 77 Πίνακας 3... 78 Λίστα Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1... 78 Διάγραμμα 2... 79 Διάγραμμα 3... 80 7
Εισαγωγή Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη της απόδοσης του πολιτισμικού στοιχείου που εμφανίζεται στο αστυνομικό μυθιστόρημα, κατά τη μεταφορά του σε μια γλώσσα-στόχο, στην προκειμένη περίπτωση στην ελληνική. Πιο συγκεκριμένα, σκοπός είναι να οριστεί το πολιτισμικό στοιχείο, βιβλιογραφικά αλλά και σε επίπεδο περιεχομένου, και να αποσαφηνιστεί ο ρόλος που κατέχει στη μεταφραστική πράξη, καθορίζοντας τη διαδικασία λήψης αποφάσεων από τον μεταφραστή. Επίσης, μέσα από την έκθεση και ανάλυση των μεθόδων αντιμετώπισής του, στο πλαίσιο πάντα της μεταφοράς του σε μια γλώσσα υποδοχής, επιδιώκεται η περιγραφή των μεταφραστικών τάσεων του εκάστοτε πολιτισμού υποδοχής, ή όπως προαναφέρθηκε, του ελληνικού πολιτισμού στην παρούσα μελέτη. Τα έργα που μελετήθηκαν για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα αστυνομικής λογοτεχνικής γραφής, αφού όπως σημειώθηκε παραπάνω η συγκεκριμένη μελέτη επικεντρώνεται στο αστυνομικό λογοτεχνικό είδος, και χαίρουν θερμής αποδοχής από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ο λόγος που επιλέχθηκαν είναι διότι περιέχουν πλήθος πολιτισμικών, αλλά και κοινωνικό-πολιτικών στοιχείων, τα οποία εγγράφονται τόσο στο πλαίσιο του γαλλικού όσο και του μη γαλλικού πολιτισμού. Η απόδοσή τους λοιπόν στην ελληνική γλώσσα παρουσιάζει μεταφραστικό ενδιαφέρον, ως προς τα ζητήματα που προκύπτουν και τους τρόπους που χρησιμοποιούνται προς επίλυσή τους, ενώ σκιαγραφεί και τις τάσεις που κυριαρχούν στον ελληνικό μεταφραστικό και μεταφρασεολογικό χώρο. Η παρούσα εργασία κατανέμεται σε τρία κεφάλαια και το καθένα πραγματεύεται μία από τις τρεις παραμέτρους της έρευνας: το πολιτισμικό στοιχείο, το αστυνομικό μυθιστόρημα και τη μελέτη της περίπτωσης. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο θα προχωρήσουμε σε μια παράθεση των ορισμών του πολιτισμού, εστιάζοντας στα χαρακτηριστικά που αποκτά αυτός ως έννοια στον πλαίσιο της μεταφρασεολογικής επιστήμης, όπως και στον προσδιορισμό της σχέσης που διατηρείται μεταξύ πολιτισμού και μετάφρασης. Ιδιαίτερη σημασία θα δοθεί στον τρόπο με τον οποίο η ύπαρξη του πολιτισμού μετέβαλε την μεταφρασεολογική έρευνα, αλλά και πως αυτή επηρεάζει την κατάρτιση και το έργο του μεταφραστή. 8
Στη συνέχεια, στο δεύτερο κεφάλαιο θα περάσουμε στο αστυνομικό λογοτεχνικό είδος. Αρχικά θα στραφούμε προς έναν ορισμό του είδους, προσδιορίζοντας τα συστατικά στοιχεία που το απαρτίζουν και διαχωρίζουν τη θέση του από τα υπόλοιπα λογοτεχνικά είδη. Έπειτα, θα ακολουθήσει η παράθεση των ζητημάτων που προκύπτουν σε επίπεδο τεχνικής και πως η εκάστοτε τεχνική που υιοθετείται γεννά νέα είδη αστυνομικής λογοτεχνίας. Δεν θα παραλειφθεί μάλιστα μια συνοπτική παρουσίαση των πιο αντιπροσωπευτικών και ευρέως διαδεδομένων ειδών του αστυνομικού μυθιστορήματος. Τέλος, θα γίνει αναφορά στην ύπαρξη του είδους στον ελληνικό χώρο, στην αποδοχή του από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, αλλά και στους Έλληνες εκπροσώπους της αστυνομικής λογοτεχνίας. Έχοντας προσεγγίσει τους δυο βασικούς άξονες της έρευνας σε θεωρητικό επίπεδο, στο τρίτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, θα προχωρήσουμε στην έκθεση της περίπτωσης που μελετήθηκε, μέσα από μια συνοπτική παρουσίαση των βιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα, αλλά και των έργων που μελετήθηκαν, ενώ θα αναλυθούν τα πολιτισμικά στοιχεία που εντοπίστηκαν στα έργα του Μωρίς Αττιά κατόπιν της μελέτης αλλά και οι μεταφραστικές τεχνικές που επιστρατεύτηκαν για την απόδοσή τους στην ελληνική γλώσσα. Στην αρχή του κεφαλαίου μάλιστα, δεν θα παραλειφθεί και η αναφορά στην μεθοδολογική προσέγγιση της έρευνας, ενώ το κεφάλαιο θα κλείσει με την παράθεση των συμπερασμάτων που θα εξαχθούν μέσα από στατιστική ανάλυση, ως προς το βαθμό χρήσης της εκάστοτε τεχνικής, αποβλέποντας στον προσδιορισμό της ευρύτερης στρατηγικής που υιοθετήθηκε από τους μεταφραστές για την μεταφορά των έργων στην ελληνική γλώσσα. 9
Κεφάλαιο 1 ο : Πολιτισμός και μετάφραση, μια σχέση αλληλεξάρτησης; Εισαγωγή Το ζήτημα που πραγματεύεται το παρόν κεφάλαιο αφορά την έννοια του πολιτισμού και τη σχέση που διατηρεί αυτός με την μετάφραση, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος του κεφαλαίου επιχειρείται η απόδοση ενός ορισμού του πολιτισμού, στο πλαίσιο της μεταφρασεολογικής επιστήμης, αλλά και ο καθορισμός της σφαίρας επιρροής του στην μεταφραστική διαδικασία. Παρατηρώντας κανείς την εξελικτική πορεία της μεταφρασεολογικής μελέτης διαπιστώνει ότι η σημασία, που διαδραματίζει ο πολιτισμός στη μετάφραση, αναδείχθηκε όταν το αντικείμενο της μεταφραστικής έρευνας διευρύνθηκε και στράφηκε σε ερωτήματα που εξετάζουν το κείμενο τόσο στον πολιτισμό προέλευσης όσο και σε εκείνον υποδοχής. Πως επιλέγεται ένα κείμενο προς μετάφραση και ποιος είναι ο ρόλος του μεταφραστή σε αυτή την επιλογή; Με ποια κριτήρια επιστρατεύεται η εκάστοτε μεταφραστική στρατηγική και ποιος είναι ο βαθμός αποδοχής που χαίρει ένα κείμενο στον πολιτισμό υποδοχής (Bassnett, 1998: 123); Η ανάγκη λοιπόν αποσαφήνισης των παραπάνω, αλλά και άλλων συναφών ερωτημάτων, ήταν που έστρεψε μεγάλη μερίδα της μεταφραστικής έρευνας προς την κατεύθυνση του πολιτισμού και τον ανέδειξε ως συστατικό στοιχείο της επιστήμης της μετάφρασης. Η μελέτη, όπως προαναφέρθηκε, δεν περιορίστηκε μόνο στο θεωρητικό κομμάτι της σχέσης πολιτισμού και μετάφρασης αλλά προχώρησε και στην επιρροή που αυτός διαδραματίζει σε πρακτικό επίπεδο, τόσο ως κειμενικός όσο και ως εξωκειμενικός παράγοντας που καθορίζει και οριοθετεί την δράση του μεταφραστή. Αναλυτικότερα, στο δεύτερο μέρος του κεφαλαίου καθορίζονται ο ορισμός και τα χαρακτηριστικά των πολιτισμικά φορτισμένων εννοιών που συναντώνται στο πλαίσιο ενός κειμένου, αλλά και τα μεταφραστικά ζητήματα που προκύπτουν από την ύπαρξή τους και πως αυτά ορίζουν τις επιλογές του μεταφραστή. Επίσης, γίνεται μία παρουσίαση των επικρατέστερων μεταφραστικών στρατηγικών και τεχνικών που επιστρατεύονται για την απόδοση των πολιτισμικών στοιχείων στη γλώσσα-στόχο, ενώ παρατηρείται ο βαθμός στον οποίο αυτές χαρακτηρίζουν τον ίδιο τον μεταφραστή αλλά και τον πολιτισμό υποδοχής. 10
1.1 Η έννοια του πολιτισμού και η θέση του στη μετάφραση. Ο πολιτισμός συνιστά μια έννοια που παραπέμπει σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, επιδέχεται πλήθος ερμηνειών και εξελίσσεται συνεχώς, ακολουθώντας πάντα τις επιταγές της εκάστοτε εποχής και κοινωνίας. Επιπλέον, αποτελεί μια έννοια που συναντάται σε πολλούς επιστημονικούς κλάδους, γεγονός που καθιστά κάθε προσπάθεια οριοθέτησης αλλά και απόδοσης ενός ορισμού του, αρκετά περίπλοκη. Λαμβάνοντας υπόψη ότι στο επίκεντρο της παρούσας εργασίας βρίσκεται ο πολιτισμός ως συστατικό στοιχείο της γλώσσας και η απόδοσή του μέσα από τη μετάφραση, γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή του όρου και παρατίθενται συνοπτικά παρακάτω ορισμένοι από τους επικρατέστερους ορισμούς του πολιτισμού, οι οποίοι υιοθετούνται από την επιστήμη της μεταφρασεολογίας. Η ανάγκη λοιπόν για τη χρήση ενός όρου, ο οποίος θα χρησιμοποιούνταν για να εκφράσει την ανάπτυξη της σκέψης και του τρόπου συμπεριφοράς των ανθρώπων μέσω της εκπαίδευσης, γεννήθηκε, τόσο στην Αγγλία όσο και τη Γαλλία, ήδη από τον 16 ο αιώνα, όπου βλέπουμε τον όρο «culture» (στα αγγλικά και γαλλικά - «Kultur» στα γερμανικά), πέρα από τη σύνδεσή του με την γεωργική καλλιέργεια αλλά και τη θρησκευτική λατρεία, να απαντά και στις ανάγκες που προαναφέρθηκαν. Συνυπήρχε φυσικά με τον όρο «civilization» (στα αγγλικά, «civilisation» στα γαλλικά και «zivilisation» στα γερμανικά), ο οποίος δεν αφορούσε μόνο τη συνολική βελτίωση μιας κοινωνίας αλλά και τα ήθη και έθιμά της (Smith, 2006: 25-26). Για τους όρους «civilisation» και «culture» κάνει λόγο και ο γάλλος ιστορικός Fernand Braudel (2002: 51-53), αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι ο όρος «civilisation», προερχόμενος από τις λέξεις «civilisé - civiliser» (civil > λατ.civilis, civis), οι οποίες βρισκόταν ήδη σε χρήση κατά τον 16 ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε στη Γαλλία για να δηλώσει το αντίθετο της βαρβαρότητας, ενώ ακολούθησε ο όρος «culture», περιγράφοντας την παιδεία και τη καλλιέργεια του ατόμου. Στην ελληνική γλώσσα, η λέξη «πολιτισμός» εμφανίστηκε το 1804, όταν την πρότεινε ο Αδαμάντιος Κοραής ως την ελληνική απόδοση του γαλλικού όρου «civilisation» (Δημαράς, 1989: 74) ενώ παράλληλα αναπτύχθηκε και ο όρος «κουλτούρα» ως απόδοση της λέξης «culture», δημιουργώντας έτσι εννοιολογική σύγχυση στα ελληνικά γράμματα. Παρόλα αυτά, όπως αναφέρει ο Φλώρος (2015: 71), ο όρος «πολιτισμός», ο οποίος περιγράφει το σύνολο των πεποιθήσεων, των τρόπων συμπεριφοράς αλλά και το 11
σύνολο των πνευματικών και υλικών αγαθών μιας κοινωνίας, χαίρει ευρύτερης διάδοσης στην ελληνική γλώσσα από εκείνη του όρου «κουλτούρα», ο οποίος εστιάζει κυρίως στην πνευματική και καλλιτεχνική καλλιέργεια και παραγωγή. 1.1.1 Ορίζοντας την έννοια του πολιτισμού στη μεταφρασεολογία Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο πολιτισμός είναι μια έννοια που έχει απασχολήσει πολλούς και διαφορετικούς μεταξύ τους επιστημονικούς κλάδους. Στη συγκεκριμένη εργασία θα εστιάσουμε στον κλάδο της μετάφρασης, αφού όπως φαίνεται η τελευταία συνδέεται άρρηκτα με την έννοια του πολιτισμού και της πολιτισμικής διαμεσολάβησης. Πως όμως ορίζεται η έννοια του πολιτισμού στην επιστήμη της μεταφρασεολογίας; Πολλοί είναι οι ορισμοί και οι προσεγγίσεις που υιοθετήθηκαν κατά διαστήματα στις διάφορες μεταφρασεολογικές μελέτες. Ένας από τους παλαιότερους και σημαντικότερους ορισμούς, που επηρεάζεται από το πεδίο της ανθρωπολογίας, είναι εκείνος του Tylor (στο Γραμμενίδης, 2009: 39 και στο Floros, 2005: 62), ο οποίος χαρακτηρίζει τον πολιτισμό ως: το πολύπλοκο εκείνο σύνολο, το οποίο συμπεριλαμβάνει τις γνώσεις, τις πεποιθήσεις, την τέχνη, τα ήθη και τα έθιμα, τη δικαιοσύνη και κάθε άλλη ικανότητα που αποκτά ένας άνθρωπος ως μέλος μιας κοινωνίας. Στη συνέχεια, ακολούθησαν και άλλοι ορισμοί, όμως αυτός που φαίνεται να ανταποκρίνεται περισσότερο στην μεταφρασεολογική σκέψη είναι εκείνος του Göhring (στο Φλώρος, 2015: 73), ο οποίος χαρακτηρίζει τον πολιτισμό, στο πλαίσιο μιας διαπολιτισμικής επικοινωνίας, ως: οτιδήποτε χρειάζεται ένα άτομο να γνωρίζει, να κατέχει και να αισθάνεται, ώστε να είναι σε θέση να κρίνει πότε η συμπεριφορά ενός μέλους μιας κοινωνίας συμφωνεί ή αποκλίνει από αυτό που απαιτεί ο κοινωνικός του ρόλος, αλλά και να είναι σε θέση το ίδιο το άτομο να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις προσδοκίες της συγκεκριμένης κοινωνίας, εφόσον επιθυμεί κάτι τέτοιο και δεν είναι πρόθυμο να υποστεί τις συνέπειες μιας αποκλίνουσας συμπεριφοράς. 1 Ο ορισμός αυτός όμως, ενώ εστιάζει στις συμπεριφορές που πρέπει να υιοθετηθούν, δεν προσεγγίζει καθόλου τον λειτουργικό ρόλο που διαδραματίζει ο ίδιος ο πολιτισμός στο κοινωνικό σύνολο. Το κομμάτι αυτό καλύπτει ο Mudersbach (στο Floros, 2007), στον ορισμό του οποίου η λειτουργία αποτελεί τον πυρήνα του πολιτισμού (Floros, 2005: 17), παραδεχόμενος μάλιστα πως ο ίδιος ο πολιτισμός αποτελεί λειτουργία και δηλώνει πως ο 1 Για μια αναλυτικότερη παρουσίαση των προσεγγίσεων και των ορισμών που προηγήθηκαν του Göhring βλ. Φλώρος, 2015. Επίσης, βλ. Γραμμενίδης, 2009 και Floros, 2005. 12
συστηματικός χαρακτήρας ενός πολιτισμικού συστήματος είναι εκείνος που δίνει τη δυνατότητα για μια λειτουργική οργάνωση του πολιτισμικού φαινομένου, ισάξια με εκείνη των κειμενικών στοιχείων. 2 Κατά τον Floros (2007: 7), η προσέγγιση αυτή του Mudersbach φαίνεται να είναι και η πιο λειτουργική για την επιστήμη της μετάφρασης αφού ο πολιτισμός ως λειτουργία στοχεύει στην επιβεβαίωση της έννοιας του «ανήκειν» και στη διατήρηση της ομοιογενούς ταυτότητας μιας κοινωνίας, αποτελώντας σημείο σύγκρισης μεταξύ πολιτισμών και μεταξύ των στοιχείων τους, τα οποία συναντώνται στα διάφορα κειμενικά είδη. Αναφέρει επίσης, ότι η ευελιξία με την οποία οργανώνεται ένας πολιτισμός, ως πολιτισμικό σύστημα, εμπερικλείει κάθε πιθανή πλευρά έκφρασής του, την οποία ενδέχεται να συναντήσει ο μεταφραστής σε ένα κείμενο, ενώ παρέχεται συγχρόνως στον τελευταίο, άφθονος χώρος δημιουργικής έκφρασης και ανάδειξης των προσωπικών του ικανοτήτων, χωρίς ωστόσο να αφήνεται η όλη μεταφραστική διαδικασία στην διαισθητική ικανότητα του μεταφραστή. Επιπλέον, ένα πολιτισμικό σύστημα, αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών, οι οποίες βοηθούν στην κατανόηση του κειμένου-πηγή, τόσο σε επίπεδο μικροδομών όσο και σε επίπεδο μακροδομών, 3 αλλά και στην σύγκριση με τον πολιτισμό της γλώσσας-στόχου και κατ επέκταση στην αναπαραγωγή του κειμένου-στόχος. Συνοψίζοντας επί των ορισμών, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με την Snell-Hornby (στο Γραμμενίδης, 2009: 42-43), πολιτισμός είναι ένα σύνολο γνώσεων, ικανοτήτων και αντιλήψεων και συνδέεται με τη συμπεριφορά και τις κοινωνικές ή γλωσσικές 2 Ως πολιτισμικό σύστημα ορίζεται η συνθήκη που δημιουργήθηκε από τα μέλη μιας κοινωνίας, με σκοπό να καλύψει μία συγκεκριμένη λειτουργία ενός συγκεκριμένου πεδίου της ζωής και η οποία αποτελείται από όλες εκείνες τις γνώσεις και εκτιμήσεις που μοιράζονται τα μέλη μεταξύ τους, σε σχέση με το προαναφερθέν πεδίο, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι προσωπικές προτιμήσεις του καθενός. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ενός πολιτισμικού συστήματος αποτελεί επίσης, ο λεπτομερής τρόπος οργάνωσής του, ο οποίος διευκολύνει τη σύγκριση δυο διαφορετικών πολιτισμικών συστημάτων (Floros, 2005: 15). 3 Η μικροδομή ενός κειμένου επικεντρώνεται στο λεξιλογικό επίπεδο και σε πολιτισμικά στοιχεία υπό τη μορφή μεμονωμένων λέξεων, εκφράσεων ή συντακτικών δομών. Η μακροδομή ενός κειμένου ξεπερνά τα όρια μιας απλής πρότασης και ασχολείται με την ολότητα του κειμένου αλλά και με την πολιτισμική διάσταση που λαμβάνει ένα κείμενο στο σύνολό του, μια θεώρηση που έχει ονομαστεί Gestalt και περιγράφει το κείμενο ως ένα σύνολο που αποτελείται από επιμέρους στοιχεία, δομικά,υφολογικά, πολιτισμικά, λειτουργικά κ.α. (βλ. Φλώρος, 2015). 13
προσδοκίες και νόρμες. 4 Γενικότερα, η έννοια του πολιτισμού αναφέρεται στον τρόπο ζωής, έκφρασης, συμπεριφοράς και σκέψης μιας κοινωνίας αλλά και στα ήθη και έθιμά της, στοιχεία που εκφράζονται μέσα από τη γλώσσα τόσο σε επίπεδο μικροδομής όσο και μακροδομής (Γραμμενίδης, 2009: 45). 1.1.2 Η «πολιτισμική στροφή» στη μεταφρασεολογία Ο αδιαμφισβήτος δεσμός που συνδέει τον πολιτισμό με τη γλώσσα, όχι μόνο δεν πέρασε απαρατήρητος από τους θεωρητικούς, οι οποίοι άρχισαν να κάνουν λόγο για την πολιτισμική διάσταση των κειμένων και για τη γλώσσα και τον πολιτισμό ως δυο αλληλεξαρτώμενα στοιχεία, αλλά έστρεψε και την μεταφρασεολογική έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση. 5 Ως «πολιτισμική στροφή» χαρακτηρίζεται η μετατόπιση από την κειμενική στην πολιτισμική διάσταση της μετάφρασης, λαμβάνοντας υπόψη ευρύτερα ζητήματα από εκείνα που συναντώνται σε λεξιλογικό επίπεδο, όπως το περικείμενο, την ιστορία και τις εκάστοτε μεταφραστικές συμβάσεις (Bassnett, 1998: 123). Μια αντίληψη για την οποία έκανε λόγο η Snell-Hornby (στο Munday, 2001/2002: 206) σε άρθρο της, το οποίο δημοσιεύτηκε στην συλλογή δοκιμίων των Susan Bassnett και André Lefevere το 1990 (στο Munday, 2001/2002: 206), με τίτλο Translation, History and Cutlure, εγκαινιάζοντας μια εποχή, κατά την οποία η μεταφρασεολογική επιστήμη απομακρύνθηκε από τις μέχρι τότε γλωσσολογικές προσεγγίσεις και μετατοπίστηκε από τη μετάφραση ως κείμενο στη μετάφραση ως πολιτισμική διάσταση (Munday, 2001/2002: 206). Μέσα από τη «πολιτισμική στροφή», ο πολιτισμός αναδείχθηκε ως ένα δυναμικό και περίπλοκο σύνολο, το οποίο υπόκειται συνεχώς μεταβολές και εμπεριέχει συνεπώς την έννοια της ημιτέλειας, η οποία συναντάται στη μεταφραστική διαδικασία, ενώ η ίδια η μετάφραση χαρακτηρίστηκε ως το ενδιάμεσο πεδίο μεταξύ 4 Η έννοια της «νόρμας» χρησιμοποιήθηκε από τον Toury για να περιγράψει τους κοινωνικοπολιτικούς παράγοντες που ισχύουν σε έναν πολιτισμό, μια κοινωνία και μια χρονική περίοδο και καθορίζουν τη μεταφραστική συμπεριφορά, επηρεάζοντας τη διαδικασία λήψης αποφάσεων από το μεταφραστή (βλ. Munday, 2001/2002: 186-189). 5 Για μια ιστορική ανασκόπηση των θεωριών και των προσεγγίσεων ως προς την πολιτισμική προσέγγιση της μεταφρασεολογικής σκέψης βλ. Φλώρος, 2015. Ανάμεσα σε άλλους αναφέρεται στους Vinay & Darbelnet, οι οποίοι ασχολήθηκαν με τις πολιτισμικές διαφορές αγγλικών και γαλλικών κειμένων. Στον Nida, ο οποίος χαρακτήρισε τη γλώσσα ως αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού αλλά και στην Snell-Hornby, σύμφωνα με την οποία οι λειτουργίκές μεταφραστικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν (όπως η θεωρία του σκοπού, η θεωρία των πολυσυστημάτων, οι μεταφραστικές νόρμες του Toury κ.α.), αποτελούν προπομπό της «πολιτισμικής στροφής». 14
πολιτισμών, ένας χώρος όπου οι πολιτισμοί συγχωνεύονται και δημιουργούν νέες οντότητες (Wolf στο Φλώρος, 2015: 84 και Γραμμενίδης, 2009: 71-72). Βέβαια, όπως η επιστήμη της μεταφρασεολογίας στράφηκε προς τον πολιτισμό, δεν άργησε να συμβεί το ίδιο και με τις πολιτισμικές σπουδές, οι οποίες στράφηκαν προς τη μετάφραση. Οι πολιτισμικές σπουδές όπως και η επιστήμη της μεταφρασεολογίας έχουν χαρακτηριστεί ως διεπιστημονικά πεδία σπουδών και η συνάντησή τους, αναμενόμενο ήταν, όχι μόνο να θέσει υπό αμφισβήτηση τα μεταξύ τους όρια αλλά και να οδηγήσει στη δημιουργία ένος νέου χώρου διάδρασής τους (Bassnett, 1998: 125). 6 Όπως παρατηρεί μάλιστα η Bassnett (1998: 126), οι δυο επιστήμες φαίνεται να συγκλίνουν, στα επιστημονικά πεδία που μελετούν από κοινού, όπως εκείνο της λογοτεχνίας, στο οποίο και οι δυο αμφισβήτησαν τον διαχωρισμό που ήθιστε παραδοσιακά να υιοθετείται μεταξύ «υψηλού» και «χαμηλού» πολιτισμού, προκαλεσαν τον λογοτεχνικό κανόνα και ώθησαν προς μια διεύρυνση της λογοτεχνικής μελέτης, ώστε αυτή να εμπερικλείει όλες τις λειτουργίες που αποκτά ένα κείμενο, σε ορισμένες πολιτισμικές συνθήκες. Ενώ συνεχίζει παραθέτοντας διάφορα πεδία στα οποία θα μπορούσαν οι δυο επιστήμες να συνεργαστούν όπως: Στην έρευνα σε σχέση με τη διαδικασία ενσωμάτωσης που λαμβάνει χώρα μεταξύ των γλωσσών και τον τρόπο με τον οποίο ο κάθε πολιτισμός κατασκευάζει την δική του εικόνα για συγγραφείς και κείμενα. Στη συγκριτική μελέτη σε σχέση με τον τρόπο που τα κείμενα μετατρέπονται σε πολιτισμικό κεφάλαιο μέσω των πολιτισμικών ορίων. Στην περαιτέρω έρευνα, αυτού που ο Venuti αποκάλεσε ως «εθνοκεντρική βία της μετάφρασης», αλλά και σε σχέση με την πολιτική διάσταση της μετάφρασης. Στην διεύρυνση της έρευνας ως προς τη διαπολιτισμική κατάρτιση και τις συνέπειες μιας τέτοιας κατάρτισης στη σημερινή κοινωνία (Bassnett, 1998: 138). Η πολιτισμική προσέγγιση της μετάφρασης ωστόσο δεν έχαιρε της ίδιας αποδοχής από όλους τους θεωρητικούς, όπως για παράδειγμα η House (στο Γραμμενίδης, 2009: 74), για την 6 Η μεταφρασεολογία είναι διεπιστημονική αφού μελετά τη μεταφραστική διαδικασία σε όλο της το εύρος και για τη διεκπαιρέωση της έρευνάς της δανείζεται στοιχεία από άλλες επιστήμες. Βρίσκεται συνεπώς στο σημείο συνάντησης πολλών επιστημών, όπως η γλωσσολογία, η λογοτεχνία, η σημειολογία, η ψυχολογία, η υφολογία, οι νέες τεχνολογίες, οι πολιτισμικές σπουδές κ.α. (Γραμμενίδης, 2015: 24). Το ίδιο ισχύει και για τις πολιτισμικές σπουδές, που ενημερώνονται συγχρόνως από διάφορα επιστημονικά πεδία, όπως η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η εθνογραφία, ο κινηματογράφος, οι καλές τέχνες κ.α. (Φλώρος, 2015: 84). 15
οποία όλη αυτή η μετατόπιση από τη γλωσσολογική στην πολιτισμική προσέγγιση αποτελεί απόρροια της γενικότερης τάσης που χαρακτηρίζει την μεταφρασεολογία να μιμείται άλλα επιστημονικά πεδία. Εντούτοις, η «πολιτισμική στροφή» στην ουσία δεν απορρίπτει την γλωσσολογική προσέγγιση αφού όπως χαρακτηριστικά δηλώνει ο Φλώρος (2015: 84), πρόκειται για δύο αλληλοσυμπληρούμενες προσεγγίσεις και δεν νοείται να μην συμπεριληφθεί ο γλωσσικός παράγοντας στην πολιτισμική προσέγγιση της μετάφρασης (βλ. Lambert στο Γραμμενίδης, 2009: 76). Γεγονός αποτελεί τέλος, ότι από τη μετατόπιση αυτή προς την πολιτισμική διάσταση της μετάφρασης ερευνήθηκαν και άλλα ζητήματα όπως η μετάφραση και το φύλο, η φεμινιστική θεωρία, η μετα-αποικιακή μεταφρασεολογία, οι σχέσεις εξουσίας και ιδεολογίας στη μετάφραση αλλά και η μετάφραση ως μεταγραφή (βλ. Munday, 2001/2002: 207-223, Φλώρος, 2015: 85 και Λουπάκη, 2015: 155-178). Επίσης, όπως αναφέρει ο Φλώρος (2015: 86) τα τελευταία χρόνια η πολιτισμική προσέγγιση έχει στραφεί, πέρα από τα λογοτεχνικά κείμενα και στα χρηστικά, όπως τα τουριστικά, αλλά και σε διαφημίσεις, ιστοσελίδες, ηλεκτρονικά παιχνίδια και ειδησεογραφικά κείμενα, όπου πλέον στη θέση του όρου «μετάφραση» συναντάται η έννοια της προσαρμογής, αλλά και της μεταδημιουργίας (κυρίως στο πεδίο των διαφημίσεων), ενώ η ίδια η διαδικασία της μετάφρασης εκλαμβάνεται πλέον ως μία διαδικασία πολιτισμικής διαμεσολάβησης. 1.1.3 Η θέση του πολιτισμού στη μεταφραστική διαδικασία Σε συνέχεια των ορισμών και των προσεγγίσεων που παρατέθηκαν παραπάνω, το γεγονός ότι ο πολιτισμός αποτελεί συστατικό στοιχείο της γλώσσας, όχι μόνο επιβεβαιώνεται αλλά ενισχύεται και με την άποψη ότι διαδραματίζει αξιοσημείωτο ρόλο στην ίδια τη μεταφραστική διαδικασία, αφού η γλώσσα αποτελεί βασικό εργαλείο της τελευταίας. Ο πολιτισμός λοιπόν διαμορφώνει και πλαισιώνει το προς μετάφραση κείμενο, τοποθετώντας το σε ένα ορισμένο πολιτισμικό σύστημα, όπως προαναφέρθηκε, καθορίζοντας παράλληλα τις μεθοδολογικές επιλογές του μεταφραστή με στόχο τη μεταφορά του κειμένου-πηγή σε μια γλώσσα-στόχο. Όλα αυτά προϋποθέτουν φυσικά την ικανότητα που πρέπει να κατέχει ο μεταφραστής, να αναγνωρίζει και να ερμηνεύει τα στοιχεία του πολιτισμικού συστήματος που χαρακτηρίζουν το προς μετάφραση κείμενο. Ο πολιτισμός συνεπώς, επηρεάζει την κατάρτιση και παιδεία του μεταφραστή. Ο Katan (1999: 12-15) αναφερόμενος στο έργο του μεταφραστή κάνει λόγο για πολιτισμικό 16
διαμεσολαβητή, υιοθετώντας μάλιστα τον ορισμό του Taft (στο Katan, 1999: 12) ως προς το ρόλο που οφείλει να διαδραματίσει ο μεταφραστής ως πολιτισμικός διαμεσολαβητής και στις ικανότητες που πρέπει να αναπτύξει ώστε να ανταπεξέλθει στο ρόλο αυτό, ο οποίος συνοψίζεται ως εξής: Ο πολιτισμικός διαμεσολαβητής διευκολύνει την επικοινωνία, τη κατανόηση και τη διάδραση μεταξύ ατόμων και ομάδων με διαφορετικό πολιτισμικό και γλωσσικό υπόβαθρο, ερμηνεύοντας και μεταφέροντας εκφράσεις, προθέσεις, αντιλήψεις και προσδοκίες από τη μία πολιτισμική ομάδα στην άλλη, εδραιώνοντας μια ισορροπημένη επικοινωνία μεταξύ τους. Για να το κατορθώσει αυτό πρέπει να είναι διπολιτισμικός, αναπτύσσοντας τις γνωστικές, επικοινωνιακές, τεχνικές και κοινωνικές του ικανότητες στο πλαίσιο και των δυο πολιτισμών. Σε ένα πιο γενικευμένο πλαίσιο, όσον αφορά τη σύνδεση μετάφρασης και πολιτισμού, αυτή θα μπορούσε να παρουσιαστεί σύμφωνα με τα εξής τρία επίπεδα: Το επίπεδο της λεκτικής δραστηριότητας. Το επίπεδο του κειμενικού περιεχομένου. Το επίπεδο της ηθικής διάστασης της μεταφραστικής πράξης, το οποίο χαρακτηρίζεται από τις μεθόδους που εφαρμόζονται και αντιπροσωπεύουν τις μεταφραστικές νόρμες της γλώσσας-στόχου, ενώ παράλληλα αναδεικνύουν τη πολιτισμική συμπεριφορά του πολιτισμού-στόχου, σε σχέση με τον βαθμό αποδοχής του Ξένου. Η ηθική διάσταση της μετάφρασης επηρεάζει και συνπορεύεται με τα δυο προηγούμενα επίπεδα (Γραμμενίδης, 2009: 79). Συμπερασματικά, γίνεται κατανοητό ότι ο πολιτισμός εμπλέκεται στη μεταφραστική διαδικασία τόσο διαμέσου της γλώσσας, αφού επηρεάζει την δομική και υφολογική οργάνωση του λόγου, αλλά και ως ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, το οποίο καθορίζει τις μεταφραστικές επιλογές, ενώ παράλληλα η ίδια η μετάφραση αποτελεί μέσο έκφρασης και ανάδειξης του εκάστοτε πολιτισμικού στοιχείου. 1.2 Ο ορισμός του πολιτισμικού στοιχείου. 1.2.1 Οι πολιτισμικοί ενδείκτες Τα πολιτισμικά στοιχεία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, συναντώνται σε ένα κείμενο τόσο σε επίπεδο μικροδομών, ως μεμονωμένες λεξιλογικές μονάδες ή υπό μορφή όρων που 17
αντικατοπτρίζουν την εξωγλωσσική πραγματικότητα, όσο και μακροδομών, παρουσιάζοντας τον πολιτισμό ως σύνολο, ως τις συμβάσεις γραφής, για παράδειγμα, που ισχύουν στο εκάστοτε κειμενικό είδος (Γραμμενίδης, 2009: 105). Δεν είναι λίγοι οι θεωρητικοί μάλιστα, που κατά καιρούς προσπάθησαν να τα κατηγοριοποιήσουν και να δώσουν έναν ορισμό των πολιτισμικά φορτισμένων στοιχείων. Ο Newmark (1988: 94) αναφέρεται στα πολιτισμικά στοιχεία ενός κειμένου ως cultural words, στρεφόμενος γύρω από την ιδέα ότι κύριο χαρακτηριστικό τους αποτελεί το γεγονός ότι κατά τη μεταφορά τους σε μια άλλη γλώσσα δημιουργούν μεταφραστικό πρόβλημα, το οποίο θα επιλυθεί μόνο εάν βρεθεί ένα κοινό πολιτισμικό σημείο ανάμεσα στη γλώσσα-πηγή και εκείνη στόχο. Συμπληρώνει ότι είναι εύκολο να εντοπίσει κανείς πολλές από τις πολιτισμικές λεξιλογικές μονάδες αφού σχετίζονται με ένα ιδιαίτερο λεξιλογικό πεδίο και δεν μπορούν να μεταφραστούν κυριολεκτικά, εκτός από κάποια έθιμα που μπορούν να μεταφραστούν περιγραφικά, ενώ διακρίνει τα πολιτισμικά στοιχεία στις εξής κατηγορίες (Newmark,1988: 95-102): 1. Οικολογία, στην οποία συμπεριλαμβάνει τη χλωρίδα, τη πανίδα, τους ανέμους, τις πεδιάδες, τους λόφους και γενικότερα τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες που υφίστανται σε ένα κοινωνικό σύνολο. 2. Υλικός πολιτισμός, στον οποίο εμπερικλείει την ένδυση, τη γαστρονομία, τα μέσα μεταφοράς αλλά και τις οικιστικές και πολεοδομικές ιδιαιτερότητες μιας κοινωνίας. 3. Κοινωνικός πολιτισμός, αναφερόμενος σε πολιτισμικές έννοιες που σχετίζονται με την εργασία και τις διάφορες δραστηριότητες που εξασκεί κανείς στον ελεύθερό του χρόνο και οι οποίες ενδέχεται να αποτελούν ξεχωριστό πολιτισμικό γνώρισμα μιας κοινωνίας. 4. Οργάνωση, εννοώντας την κοινωνική, πολιτική και διοικητική οργάνωση ενός κοινωνικού συνόλου. Σε αυτή ο Newmark συμπεριλαμβάνει τη θεσμική ορολογία αλλά και τίτλους, διευθύνσεις και γενικότερα λεξιλογικές μονάδες που χρησιμεύουν σε ειδικά ή τεχνικά κείμενα, ενώ δεν περιθωριοποιεί και τους ιστορικούς ή διεθνείς όρους που χρησιμοποιούνται στις εν λόγω οργανωτικές κατηγορίες. 5. Έθιμα, διαδικασίες, δραστηριότητες και έννοιες, θρησκευτικής και καλλιτεχνικής φύσεως. 6. Κινήσεις, χειρονομίες και συνήθειες, όπως για παράδειγμα χαιρετισμοί και τρόποι προσφώνησης. 18
O Aixelá (1996: 57-58) εν συνεχεία κάνει λόγο για culture-specific items ή CSI, λέγοντας επίσης, ότι πρόκειται για τα κειμενικά εκείνα στοιχεία, των οποίων η λειτουργία και οι συνδηλώσεις δημιουργούν μεταφραστικό πρόβλημα κατά τη μεταφορά τους σε ένα κείμενο-στόχο, ως αποτέλεσμα όμως της μη ισοδυναμίας ή της διαφορετικής διακειμενικότητας, με την οποία επιφορτίζεται το εκάστοτε στοιχείο στο πολιτισμικό σύστημα του κειμένου-στόχος. Με την αντίληψη αυτή βέβαια δημιουργείται ένα ευρύ πεδίο στο οποίο κάθε στοιχείο, ανάλογα με τη κειμενική του λειτουργία, μπορεί να χαρακτηριστεί ως πολιτισμικό, ενώ προσθέτει και τη χρονική παράμετρο ως συστατικό στοιχείο των πολιτισμικά φορτισμένων εννοιών, αφού αντικείμενα, συνήθειες και αξίες, σε μια ορισμένη χρονική στιγμή ξεπερνούν τα όρια της κοινωνίας, στην οποία περιορίζονταν μέχρι πρώτινος. Ο Aixelá (1996: 59) τέλος διακρίνει τα πολιτισμικά στοιχεία σε δύο μεγάλες κατηγορίες από τη πλευρά του μεταφραστή. Την κατηγορία των κύριων ονομάτων και εκείνη των κοινών εκφράσεων, στην οποία συμπεριλαμβάνει τους θεσμούς, τα αντικείμενα, τις συνήθειες και τις απόψεις που εντοπίζονται σε ένα πολιτισμικό σύστημα και δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στην κατηγορία των κύριων ονομάτων. Στις πολιτισμικά φορτισμένες έννοιες αναφέρεται και ο Ballard (2010: 15) με την ονομασία désignateurs de référents culturels ή DRC, δηλώνοντας ότι πρόκειται για τα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά εκείνα που συνιστούν στο σύνολό τους έναν πολιτισμό, στην πλειοψηφία τους επιδέχονται έναν σαφή προσδιορισμό και αποτελούνται κυρίως από δυο κατηγορίες: των κύριων ονομάτων και των κοινών ονομάτων. Σε σχέση με την κατηγοριοποίηση των πολιτισμικών στοιχείων πρότεινε επιπλέον τον διαχωρισμό τους στα πολιτισμικά εκείνα στοιχεία που παραπέμπουν σε οικουμενικές αξίες και σε στοιχεία κοινά σε δυο ή περισσότερους πολιτισμούς και σε εκείνα που φέρουν έναν ξεχωριστό συμβολισμό και συναντώνται αποκλειστικά σε ένα και μόνο πολιτισμικό σύστημα (βλ. Ballard στο Γραμμενίδης, 2009: 110). 7 Στην ελληνική γλώσσα, ως προς την ονοματοδοσία των πολιτισμικών στοιχείων ενός κειμένου, έχουν προταθεί από τον Γραμμενίδη (2009: 107) οι όροι πολιτισμικά φορτισμένα γλωσσικά στοιχεία ή πολιτισμικοί ενδείκτες, τους οποίους ορίζει ως: 7 Για μια εκτενέστερη βιβλιογραφική ανασκόπηση των ονομάτων που έχουν κατά καιρούς επιδοθεί στις πολιτισμικά φορτισμένες λεξικές μονάδες βλ. Γραμμενίδης, 2009: 107. 19
[...] λεξικές μονάδες ή συνδυασμούς λεξικών μονάδων, οι οποίοι δηλώνουν χαρακτηριστικά αντικείμενα και έννοιες του τρόπου ζωής, του πολιτισμού, της κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης κάθε οργανωμένης οντότητας, κοινωνικής ή εθνικής και είναι άγνωστα στον υπόλοιπο κόσμο. (Γραμμενίδης, 2009: 108) Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι, οι πολιτισμικοί ενδείκτες αντιπροσωπεύουν ένα ευρύ φάσμα των κοινωνικών και πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων ενός πολιτισμικού συστήματος. Η χρήση τους είναι αναπόφευκτη, ιδίως στο λογοτεχνικό κειμενικό είδος, αφού προσδίδουν τοπικό χρώμα στο εκάστοτε έργο και το τοποθετούν εντός των ορίων ενός εθνικού συνόλου, όπως αναπόφευκτες είναι και οι δυσκολίες που δημιουργούν στο επίπεδο της μεταφραστικής διαδικασίας, αφού απαιτούν ειδικής μεταχείρησης από τους μεταφραστές, τόσο σε επίπεδο κατάρτισης όσο και σε επίπεδο προσωπικής δεξιοτεχνίας και λήψης αποφάσεων ως προς την επιλογή των μεταφραστικών προσεγγίσεων και τεχνικών. 1.2.2 Mεταφραστικές προσεγγίσεις: στρατηγικές και τεχνικές Οι μέθοδοι μέσα από τις οποίες η επιστήμη της μεταφρασεολογίας προσεγγίζει την ύπαρξη του πολιτισμικού στοιχείου, σχετίζονται άμεσα με τον τρόπο που το τελευταίο εμφανίζεται στα διάφορα κειμενικά είδη, δηλαδή σε επίπεδο μικροδομών και μακροδομών. Οι μικροδομικές προσεγγίσεις λοιπόν εστιάζουν κυρίως στο λεξιλόγιο και στις λεξιλογικές μονάδες ενώ οι μακροδομικές αντιμετωπίζουν το κείμενο ως σύνολο. Αναλυτικότερα, και πριν περάσουμε στις μεταφραστικές τεχνικές που πραγματεύονται τους πολιτισμικούς ενδείκτες σε επίπεδο μικροδομών, κρίνεται απαραίτητη η παρουσίαση των μεταφραστικών στρατηγικών, οι οποίες αποτελούν γενικά σχέδια δράσης και ασχολούνται με τα κείμενα στο σύνολό τους. Η επιλογή της εκάστοτε στρατηγικής από τον μεταφραστή κρίνεται από διάφορους παράγοντες όπως τον τύπο του κειμένου προς μετάφραση και το σκοπό που υπηρετεί, τις προσδοκίες του αναγνωστικού κοινού της γλώσσας-στόχου, τις μεταφραστικές νόρμες που επικρατούν στον πολιτισμό-στόχο αλλά και από το βαθμό στον οποίο ο ίδιος ο μεταφραστής επιθυμεί να προβάλλει ή να συγκαλύψει τα στοιχεία του ξένου πολιτισμού. 8 Από το αν δηλαδή η μετάφραση θα είναι, χρησιμοποιώντας τους όρους του Ladmiral (στο Φλώρος, 2015: 87 και Γραμμενίδης, 2009: 117) πηγοκεντρική, 8 Η Reiß (στο Munday, 2001/2002: 124-125 αλλά και στο Φλώρος, 2015: 76-77) κατηγοριοποίησε τα κείμενα σε τέσσερις τύπους βασισμένη στις γλωσσικές τους λειτουργίες: τα πληροφοριακά, τα εκφραστικά, τα λειτουργικά και τα οπτικοακουστικά κείμενα. 20
προσανατολισμένη στη γλώσσα-πηγή, ή στοχοκεντρική, προσανατολισμένη στη γλώσσα και τον πολιτισμό-στόχο. Με τους όρους αυτούς του Ladmiral προσεγγίζουμε και ένα από τα παλαιότερα ζεύγη στρατηγικών, εκείνο της κυριολεκτικής (literal) ή της ελεύθερης (free) μετάφρασης, όπου κυριολεκτική νοείται η μετάφραση που ακολουθεί τη μορφή και τις σημασίες του κειμένου-πηγή ενώ προσαρμόζεται στις γραμματικές και συντακτικές δομές της γλώσσας-στόχου (Φλώρος, 2015: 87). Ο Berman (στο Γραμμενίδης, 2009: 118-121 και Godard, 2001: 49-82) εν συνεχεία διακρίνει δυο είδη μεταφραστικών στρατηγικών, την εθνοκεντρική (traduction ethnocentrique) και την κατά γράμμα (traduction littérale) μετάφραση. Η εθνοκεντρική μετάφραση πραγματοποιείται με στόχο την αφομοίωση κάθε ίχνους της γλώσσας-πηγής από τη γλώσσα-στόχο, δίνοντας την εντύπωση ότι πρόκειται για ένα κείμενο πρωτότυπο, το οποίο δεν έχει υποστεί καμία επεξεργασία και δεν μυρίζει μετάφραση, απορρίπτοντας το Ξένο ως κάτι αρνητικό ή ως προσαρμόσιμο για τον περαιτέρω εμπλουτισμό του πολιτισμού-στόχου και γεννώντας παράλληλα στον αναγνώστη του κειμένου-στόχος τις ίδιες εντυπώσεις με τον αναγνώστη του κειμένου-πηγή (Φιλιππάτος, 2001: 102-103). Η κατά γράμμα μετάφραση αντιθέτως, αποφεύγοντας τον μιμητισμό και αναπαράγοντας κυρίως τη λογική που εδρεύει στην οργάνωση του κειμένου-πηγή, διευρύνει το λόγο και απομακρύνεται από τις ισχύουσες νόρμες προωθώντας μια πολυφωνική διαλεκτική ενώ παράλληλα αποδέχεται και αναδεικνύει το Ξένο. Με το ζεύγος αυτό ο Berman έθεσε το ζήτημα της ηθικής διάστασης της μετάφρασης, ενώ συνέβαλε στην αναθεώρηση της αντίληψης που ήθελε την τελευταία μόνο ως μια διαδικασία αφομοίωσης, σε μια διαδικασία αναγνώρισης της διαγλωσσικής και διαπολιτισμικής ετερότητας, όπως υπογραμμίζει και ο Venuti (στο Godard, 2001: 55-56) στο έργο του The Scandals of Translation: Towards an Ethics of Difference (1998), στο σεβασμό του Ξένου και στη δυνατότητα, που μπορούμε να του παρέχουμε, να εκφραστεί μέσα από τις δικές του μορφές και με τους δικούς του τρόπους (Φιλιππάτος, 2001: 106). Ο ίδιος ο Venuti επίσης, στο έργο του The Translator s Invisibility: a history of translation (1995), μέσα από μια ιστορική ανασκόπηση των μεταφραστικών στρατηγικών από τον 17 ο αιώνα μέχρι σήμερα, πραγματεύεται την έννοια της ευχέρειας και πως αυτή δύναται να διατηρηθεί, όχι απομακρύνοντας αλλά συνυπάρχοντας με τις ξένες πολιτισμικές και γλωσσικές διαφορές. 9 9 Στο έργο του αυτό ο Venuti αναφερόμενος στην προσδοκία ενός ευανάγνωστου αποτελέσματος στη γλώσσα-στόχο, στην επιθυμία για μια μετάφραση που θα χαρακτηρίζεται από τον ρέων λόγο και τη διαφάνεια, πραγματεύεται συγχρόνως την αφάνεια του μεταφραστή (βλ. Σπυροπούλου, 2001). 21
Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν κάνει λόγο για τις στρατηγικές της ξενοποίησης (foreignization) και της οικειοποίησης (domestication). Η στρατηγική της οικειοποίησης συνδέεται άμεσα με την έννοια της ευχέρειας, που προαναφέρθηκε, την προσαρμογή στη γλώσσα-στόχο και την απόδοση της φυσικότητας στην γλωσσική έκφραση ενώ η στρατηγική της ξενοποίησης αποβλέπει στην διατήρηση της πολιτισμικής ετερότητας και στον περιορισμό του εθνοκεντρικού χαρακτήρα της μετάφρασης (Venuti, 1995: 20). 10 Η επιλογή ωστόσο της εκάστοτε στρατηγικής έγκειται στην ιδεολογική σφαίρα του μεταφραστή και στην προσωπική του επιθυμία να ευνοήσει τον πολιτισμό-πηγή ή τον πολιτισμό-στόχο, διαδραματίζοντας παράλληλα σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση του δικού του πολιτισμικού συστήματος, αφού όπως αναφέρθηκε παραπάνω, πρόκειται για ένα σύνολο που συνεχώς εξελίσσεται. Κλείνοντας το κομμάτι των μεταφραστικών στρατηγικών θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθούμε και σε μία τελευταία προσέγγιση, η οποία, αν και δεν αποτελεί στρατηγική με την κυριολεκτική έννοια του όρου, πραγματεύεται το κείμενο σε επίπεδο μακροδομών. Η Christiane Nord λοιπόν σε συνέχεια της λειτουργικής προσέγγισης των Reiß και Vermeer (στο Nord, 2006: 132), 11 στην οποία ο σκοπός του κειμένου-στόχος, το οποίο εκλαμβάνεται ως μία παροχή πληροφοριών από την οποία ο αποδέκτης λαμβάνει τις πληροφορίες εκείνες που επιθυμεί ή έχει ανάγκη, είναι που καθορίζει την επιλογή των μεταφραστικών στρατηγικών στοχεύοντας σε ένα λειτουργικό αποτέλεσμα, εστιάζει στον επικοινωνιακό στόχο που εξυπηρετεί το μετάφρασμα στη γλώσσα και τον πολιτισμό υποδοχής (Nord, 2006: 133), 12 αναφερόμενη σε δύο βασικές αρχές που οφείλουν να διέπουν τη μετάφραση, εκείνες 10 Για μια αναλυτικότερη παρουσίαση των στρατηγικών της ξενοποίησης και της οικειοποίησης βλ. Γραμμενίδης, 2009: 122-127, Φλώρος, 2015: 87-88 και Munday, 2001/2002: 236-239 όπου αναφέρονται ως επιχώρια και ξενική μετάφραση. 11 Εδώ γίνεται λόγος για τη «θεωρία του Σκοπού» που ανέπτυξαν οι Reiß και Vermeer, σύμφωνα με την οποία μία μετάφραση εξαρτάται αποκλειστικά από τον σκοπό που επιδιώκεται να πετύχει στον πολιτισμό-στόχο. Ο σκοπός αυτός εμπερικλείεται εξαρχής στη μεταφραστική εντολή και καθορίζει τις μεθοδολογικές επιλογές του μεταφραστή (βλ. Munday, 2001/2002: 133-134 και Φλώρος, 2015 80-81). 12 Σύμφωνα με τη Nord η επικοινωνία λαμβάνει χώρα εν μέσω καταστάσεων, οι οποίες περιορίζονται τόσο χρονικά όσο και τοπικά, περιορίζονται δηλαδή σε ένα ορισμένο πολιτισμικό περιβάλλον και καθορίζουν τόσο τη γλώσσα όσο και κάθε επικοινωνιακή πράξη (Nord, 2006: 133-134). Συνεπώς η μετάφραση, ως επικοινωνιακή πράξη, στοχεύει στην πολιτισμική μεταφορά, η οποία αποτελεί και βασικό γνώμονα της λειτουργικής της επάρκειας. 22
της λειτουργικότητας και της συνέπειας. Πιο συγκεκριμένα, η αρχή της λειτουργικότητας, η οποία προϋπήρχε ήδη στις λεγόμενες λειτουργικές προσεγγίσεις, σχετίζεται με τον σκοπό της μετάφρασης, ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, καθορίζει τις μεταφραστικές μεθόδους και στρατηγικές που θα χρησιμοποιηθούν, ενώ η αρχή της συνέπειας, που εισήχθει από τη Nord, συνδέεται κυρίως με την ευθύνη που βαρύνει τον μεταφραστή απέναντι στον συγγραφέα του πρωτοτύπου, το σκοπό της μεταφραστικής εντολής αλλά και τις προσδοκίες του παραλήπτη (Nord, 2006: 142 και Γραμμενίδης, 2009: 150-152) και όχι με τις έννοιες της πίστης και της ακρίβειας μεταξύ κειμένου-πηγή και κειμένου-στόχος ως γλωσσικές οντότητες (Nord, 2002: 35). Με την αρχή της συνέπειας επίσης, η Nord επιδιώκει να θέσει τα θεμέλια μιας σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ του συγγραφέα του κειμένου-πηγή και του μεταφραστή ενώ προτρέπει παράλληλα τον μεταφραστή να λάβει υπόψη του τις πολιτισμικά φορτισμένες έννοιες που συναντώνται τόσο στον πολιτισμό-πηγή όσο και στον πολιτισμό-στόχο και επηρεάζουν τη μεταφραστική διαδικασία, όπως και τις νόρμες ή τις συνθήκες που ισχύουν στον πολιτισμόστόχο τη στιγμή που η μεταφραστική διαδικασία βρίσκεται σε εξέλιξη (Nord, 2002: 35-37). Το δίπολο αυτό κατά τη Nord (στο Φλώρος, 2015: 92-93 και Munday, 2001/2002: 138-140) επηρεάζει καθοριστικά τη μεταφραστική διαδικασία ενώ αναδεικνύει τρεις διαστάσεις της λειτουργικής προσέγγισης της μετάφρασης, η χρήση των οποίων ενδείκνυται και για την εκπαιδευτική κατάρτιση των μεταφραστών, όπως αυτές παρατίθενται παρακάτω: η σημασία της μεταφραστικής εντολής ο ρόλος της ανάλυσης του πρωτοτύπου αλλά και η ανάγκη για μια λειτουργική ιεράρχιση των μεταφραστικών προβλημάτων, η οποία σχετίζεται τόσο με τον καθορισμό της επιζητούμενης λειτουργίας του μεταφράσματος αλλά και με εκείνον των λειτουργικών στοιχείων που κρίνεται απαραίτητο να προσαρμοστούν στις συνθήκες του κειμένου-στόχος, όσο και με τον προσδιορισμό της μεταφραστικής στρατηγικής, που κρίνεται κατάλληλη προς υιοθέτηση με βάση τον κειμενικό τύπο, αλλά και των μεταφραστικών ζητημάτων που ανακύπτουν ως απόρροια της ανάλυσης του πρωτοτύπου. Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των επικρατέστερων μεταφραστικών στρατηγικών οδηγούμαστε στις μεταφραστικές τεχνικές, οι οποίες πραγματεύονται το κείμενο σε επίπεδο μικροδομών και συντελούν στην υλοποίηση των μεταφραστικών στρατηγικών που προαναφέρθηκαν. Οι θεωρητικοί που ασχολήθηκαν με τα μεταφραστικά ζητήματα που 23
προκύπτουν στο επίπεδο μικροδομής του κειμένου και στράφηκαν προς μία ταξινόμηση των τεχνικών που επιστρατεύονται προς επίλυση των ζητημάτων αυτών, δεν είναι λίγοι. Στη συνέχεια θα προχωρήσουμε σε μια συνοπτική παράθεση ευρέως διαδεδομένων μεταφραστικών τεχνικών, που προτάθηκαν από καταξιωμένους μελετητές της επιστήμης της μετάφρασης, ενώ στο τρίτο μέρος της παρούσας εργασίας θα επεκταθούμε αναλυτικότερα σε ορισμένες από αυτές. Μία από τις πλέον αντιπροσωπευτικές μικροδομικές προσεγγίσεις λοιπόν είναι εκείνη του Newmark (1988: 103), ο οποίος ξεχωρίζει δώδεκα πιθανούς τρόπους μετάφρασης των πολιτισμικών ενδεικτών, όπως αυτοί παρατίθενται επιγραμματικά παρακάτω: 1. (transference) 2. Μετάφραση με πολιτισμικό ισοδύναμο (cultural equivalent) 3. Ουδετεροποίηση (neutralization) 4. Κυριολεκτική μετάφραση (literal translation) 5. Μετάφραση με σήμανση (label) 6. Εγκλιματισμός (naturalisation) 7. Μετάφραση με στοιχειώδη ανάλυση (componential analysis) 8. Μετάφραση με απαλοιφή (deletion) 9. Μετάφραση με συνδυασμό δύο ή περισσότερων τεχνικών (couplet, triplet etc.) 10. Αποδεκτή καθιερωμένη μετάφραση (accepted standard translation) 11. Μετάφραση με τη χρήση παράφρασης, σχολίου ή σημείωσης (paraphrase, gloss, notes) 12. Μετάφραση με τη χρήση προσδιοριστή (classifier). 13 Με τις μεταφραστικές τεχνικές, οι οποίες ως επί το πλείστον προτιμώνται από τους επαγγελματίες μεταφραστές, ασχολήθηκε και η Baker (1992/2011: 23-47) καταλήγοντας στις εξής κατηγορίες: 1. Μετάφραση με τη χρήση υπερώνυμου όρου (superordinate) 2. Μετάφραση με τη χρήση μιας ουδέτερης ή λιγότερο εκφραστικής λέξης (neutral/less expressive word) 13 Η απόδοση των παραπάνω όρων στην ελληνική γλώσσα υιοθετείται από τον Γραμμενίδη (2009: 176-177). Τους συναντούμε ωστόσο και στα έργα άλλων μελετητών, όπως στο Φλώρος (2015: 90-91), με ελάχιστες διαφορές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η απόδοση των όρων transference και naturalisation, για τους οποίους ο Φλώρος προτείνει τις έννοιες αυτούσιο δάνειο και προσαρμοσμένο δάνειο αντίστοιχα. 24
3. Μετάφραση με πολιτισμική αντικατάσταση (cultural substitution) 4. Μετάφραση με τη χρήση μιας δάνειας λέξης, μόνη της ή σε συνδυασμό με κάποια επεξήγηση (loan word or loan word plus expanation) 5. Μετάφραση με παράφραση με τη χρήση συγγενικής ή μη λέξης (paraphrase using related or unrelated words) 6. Μετάφραση με παράλειψη (omission) 7. Μετάφραση με τη χρήση εικόνων (illustration) Ενώ και ο Aixelá (1996: 61-65) προχώρησε στον προσδιορισμό ορισμένων μεταφραστικών τεχνικών, τις οποίες διέκρινε σε δυο κατηγορίες, βασισμένος στον βαθμό συντήρησης των πολιτισμικών ενδεικτών στην πρωτότυπη μορφή τους από τη μία και αντικατάστασης τους από άλλους συναφής ενδείκτες από την άλλη. Στις τεχνικές όπου οι πολιτισμικοί ενδείκτες διατηρούνται ως έχει, συμπεριλαμβάνονται οι εξής τεχνικές: 1. Επανάληψη (repetition) 2. Ορθογραφική προσαρμογή (orthographic adaptation) 3. Γλωσσική (μη-πολιτισμική) μετάφραση (linguistic non-cultural translation) 4. Εξωκειμενικό σχόλιο (extratextual gloss) 5. Ενδοκειμενικό σχόλιο (intratextual gloss) Αντιθέτως σε εκείνες όπου οι πολιτισμικοί ενδείκτες αντικαθίστανται ανήκουν οι παρακάτω τεχνικές: 1. Συνωνυμία (synonymy) 2. Περιορισμένη καθολικοποίηση (limited universalization) 3. Απόλυτη καθολικοποίηση (absolute universalization) 4. Εγκλιματισμός (naturalization) 5. Απαλοιφή (deletion) 6. Αυτόνομη δημιουργία (autonomous creation) Οι προσεγγίσεις φυσικά των μεταφραστικών τεχνικών δεν σταματούν εδώ καθώς και άλλοι θεωρητικοί ασχολήθηκαν με αυτές, είτε επιβεβαιώνοντας τις επικρατέστερες και συνηθέστερες μεταφραστικές τεχνικές, αποδίδοντας νέους ορισμούς σε ήδη υπάρχουσες και αναλύοντας περαιτέρω την εφαρμογή και τα αποτελέσματά τους είτε προσθέτοντας νέες. 14 14 Με τις μεταφραστικές τεχνικές ασχολήθηκε και η Leppihalme (στο Γραμμενίδης, 2009: 179-180) αλλά και ο Ballard (στο Γραμμενίδης, 2009: 182-183), οι οποίοι κινήθηκαν στο ίδιο μήκος κύματος με τις προσεγγίσεις των μεταφραστικών τεχνικών που αναφέρονται παραπάνω, ενώ μία από τις πρώτες προσεγγίσεις των 25
Συμπερασματικά να αναφέρουμε ότι, παρά τις διαφορετικές έννοιες που καλούνται για να χαρακτηρίσουν ονομαστικά την εκάστοτε τεχνική, φαίνεται ότι επί της ουσίας πολλές από αυτές αποσκοπούν στην επίλυση συναφών μεταφραστικών ζητημάτων, γι αυτό και πολλές φορές ανακύπτουν δυσκολίες ως προς την αναγνώριση και τον διαχωρισμό του εκάστοτε προβλήματος που καλείται να επιλύσει η κάθε τεχνική. Επίσης, η επιλογή και χρήση μιας τεχνικής επηρεάζεται από διάφορα κριτήρια, όπως τη μεταφραστική εντολή και τη μεταφραστική στρατηγική που υιοθετείται, με σκοπό να εκπληρώσει κάποιους ορισμένους στόχους αλλά και επιδιώξεις. μεταφραστικών τεχνικών αποτελεί εκείνη των Vinay & Darbelnet (στο Φλώρος, 2015: 89-90), οι οποίοι τις κατηγοριοποίησαν βασισμένοι σε δύο στρατηγικές: την απευθείας μετάφραση και την πλάγια μετάφραση. 26
Κεφάλαιο 2 ο : Παρουσίαση και ανάλυση του αστυνομικού λογοτεχνικού είδους. Εισαγωγή Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο βασικός άξονας της παρούσας διπλωματικής εργασίας στρέφεται γύρω από τη μετάφραση του πολιτισμικού στοιχείου στο αστυνομικό μυθιστόρημα, και έχοντας ήδη αναλύσει το πρώτο σκέλος στο προηγούμενο κεφάλαιο, το παρόν κεφάλαιο επικεντρώνεται στη μελέτη του αστυνομικού λογοτεχνικού είδους. Πως ένα μυθιστόρημα μπορεί να χαρακτηριστεί «αστυνομικό»; Το ότι ένα μυθιστόρημα περιέχει το στοιχείο του μυστηρίου, δεν το κατατάσσει αυτομάτως και στην κατηγορία του «αστυνομικού». Μέχρι που εκτείνονται τα όρια του και ποιοί είναι οι κανόνες που το διέπουν; Διότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα καλό αστυνομικό μυθιστόρημα είναι πρώτα από όλα ένα καλό μυθιστόρημα (Bourdier, 1996: 14), το οποίο ακολουθεί κάποιους συγγραφικούς κανόνες. Προχωρώντας προς έναν πρώτο ορισμό του αστυνομικού μυθιστορήματος, θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε εκείνον του Murch (στο Bourdier, 1996: 17), σύμφωνα με τον οποίο ως αστυνομικό μπορεί να χαρακτηριστεί το μυθιστόρημα, του οποίου το εδιαφέρον έγκειται στην μεθοδική ανακάλυψη, πάντα μέσα από λογικές διεργασίες, των στοιχείων εκείνων που περιβάλλουν ένα γεγονός ή μια σειρά από μυστηριώδη γεγονότα, με στόχο την αφύπνιση της περιέργειας του αναγνώστη. Πέρα από τον Murch όμως, πολλοί είναι οι θεωρητικοί που ασχολήθηκαν με την ανάλυση και οριοθέτηση του είδους, στην προσπάθειά τους να το τοποθετήσουν αναμέσα στα υπόλοιπα λογοτεχνικά κειμενικά είδη, και με τη μελέτη των αναλύσεων αυτών ασχολείται το πρώτο μέρος του παρόντος κεφαλαίου. Στη συνέχεια, στο δεύτερο μερός του κεφαλαίου αναπτύσσεται το ζήτημα των τεχνικών που χαρακτηρίζουν τη γραφή του αστυνομικού μυθιστορήματος. Τι είναι εκείνο που την καθιστά ξεχωριστή και ποια άλλα είδη γενόνται στους κόλπους της; Μυθιστόρημα αίνιγμα, μαύρο μυθιστόρημα, μυθιστόρημα αγωνίας. Τι ενώνει και τι χωρίζει αυτά τα είδη; Τέλος, μεταφερόμενοι στο τρίτο κομμάτι του παρόντος κεφαλαίου και ολοκληρώνοντας την ανάλυση και παρουσίαση του αστυνομικού λογοτεχνικού είδους, αυτό δεν θα μπορούσε παρά να κλείσει με μια αναφορά στη θέση του αστυνομικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα, απαντώντας σε ερωτήματα όπως: πότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά ή ποια η θέση που 27