Αιτιοκρατία και φυσική Ο Ντετερμινισμός ως φιλοσοφικό δόγμα σχετίζεται άμεσα με τη Νευτώνεια φυσική. Το πιο γνωστό παράδειγμα αποτελούν «το αμερικάνικο μπιλιάρδο και οι μπάλες του». Μετακινώντας και χτυπώντας τις μπάλες με προσχεδιασμένο τρόπο και τεχνική, μπορεί ο οποιοσδήποτε παίκτης να προβλέψει τη διάταξή τους μετά το κάθε χτύπημα, μέχρις ότου να τελειώσει το παιχνίδι. Δηλαδή με διαδοχικά χτυπήματα να εξαφανιστούν όλες μπαίνοντας στις οπές του τραπεζιού του μπιλιάρδου. Με την αντίστοιχη λογική, αφού οι «αρχικές συνθήκες» του Σύμπαντος έχουν ήδη τεθεί από την αρχή της δημιουργίας του, είναι θεωρητικά δυνατόν, με την πλήρη γνώση των νόμων της Φυσικής, να προβλέψει κανείς την ακριβή στιγμή και το ακριβές μέρος όπου θα λάβει χώρα ένα οποιοδήποτε συμπαντικό γεγονός στο μέλλον, έως τη συντέλεια του κόσμου. Σημειώνουμε ότι ο Ντετερμινισμός ουδέποτε απέκλεισε σαν έννοια την πιθανότητα και η σύγκρουσή του με τον Ιντετερμινισμό της Κβαντομηχανικής δεν προέρχεται από τη χρήση της Στατιστικής. Πάντως, η άποψη ότι ο Ντετερμινισμός δεν ισχύει στον μικρόκοσμο έδωσε πολλά επιχειρήματα στην παλαιά αντιδικία μεταξύ της αιτιοκρατικής άποψης για τον κόσμο μας και της αντίθετής της, ιντετερμινιστικής. Η κινητική θεωρία των αερίων των Μάξγουελ - Μπόλτσμαν (Maxwell - Boltzmann, 1865), για παράδειγμα, δεν ανασκευάζει την αιτιότητα. Απλώς, δεν δέχεται ότι μπορεί να γίνουν γνωστοί και κατανοητοί οι γενικοί νόμοι που διέπουν το Σύμπαν, οι οποίοι θεμελιώνονται στην αρχική περιγραφή των ατομικών περιπτώσεων σαν κάποια αντικειμενικά γεγονότα στον χώρο και τον χρόνο. Η στατιστική μέθοδος, ως γνωστόν, αποτελεί αφετηρία της διαδικασίας της εφαρμογής του πειράματος και ουσιαστικά μετασχημάτισε τον επιστημονικό νόμο που έτσι έγινε πιθανολογικός. Ο Ντετερμινισμός -χωρίς να αρνείται τη δυνατότητα παρατήρησης υλικών σημείων- δεν ακυρώνεται, απεναντίας έγινε μεθοδολογικός. Δηλαδή, υποδεικνύει κάποιες μεθόδους και ορισμένους τομείς έρευνας με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη πρόβλεψη των φυσικών γεγονότων. Η Κβαντομηχανική, όπως εν γένει γνωρίζουμε, θέτει στο περιθώριο τους νόμους της ατομικής Φυσικής, για τα στοιχειώδη σωματίδια, πάνω στα οποία θεμελιώνονται οι πιθανολογικοί νόμοι της κινητικής θεωρίας, ενώ ενδιαφέρεται γενικώς για στατιστικούς νόμους. Αυτό το γεγονός απαγορεύει κάθε ντετερμινιστική διαδικασία! Παρ' όλα αυτά, πολλοί φυσικοί πιστεύουν ότι η κατάσταση αυτή είναι προσωρινή και ότι δεν ακυρώνει την αναπόφευκτη πίστη σε εκείνη την -καθορισμένη- αρμονία του κόσμου, που κινητοποιεί, σύμφωνα με τον Αϊνστάιν, κάθε επιστημονική έρευνα. Τέλος, ο ιντετερμινισμός της αρχής του Χάιζενμπεργκ, που επιβεβαιώνει τη μη δυνατότητα μέτρησης δύο σύστοιχων μεγεθών την ίδια ακριβώς στιγμή -ποσότητα της κίνησης και θέση ενός μορίου- και αυτό επειδή
υπάρχει πάντοτε η ενέργεια των διαδικασιών της μεθόδου της παρατήρησης επί του αντικειμένου της παρατήρησης, έφερε σε δυσχερή θέση τον μεθοδολογικό ντετερμινισμό, αφού εγκαταλείφθηκε από πολλούς φυσικούς και ερευνητές. Ωστόσο, οι ντετερμινιστές φυσικοί απαντούν ότι η άποψη πως η κβαντική θεωρία απορρίπτει τον Ντετερμινισμό στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην Ερμηνεία της Σχολής της Κοπεγχάγης για την Κβαντομηχανική (The Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics) και σπουδαίοι φυσικοί, όπως οι Σρέντινγκερ, Αϊνστάιν, Πενρόουζ και αρκετοί άλλοι, δεν δέχτηκαν ποτέ την άποψη ότι η Κβαντομηχανική είναι αντίθετη με τον Ντετερμινισμό. Υποστηρίζουν ακόμη: 1. Η κβαντική Μηχανική, που βασίζεται στην αρχή της απροσδιοριστίας, έχει παρερμηνευθεί και η ιδέα της «τυχαιότητας» έχει λανθασμένα εξηγηθεί με την άποψη ότι «είναι δυνατόν να συμβεί ένα γεγονός χωρίς να υπάρχει καμία σύνδεσή του με προηγούμενα αίτια». Οι «τυχαίες» κινήσεις των διαφόρων σωματιδίων -αναφερόμαστε στον μικρόκοσμοείναι τυχαίες, με την έννοια ότι δεν υπάρχει ανθρώπινο μέτρο τέτοιο ώστε να μπορούν να υπολογιστούν ή να προβλεφθούν με ακρίβεια! Δηλαδή, δεν είναι τυχαίες με την έννοια ότι δεν υπάρχει αίτιο που τις προκαλεί. Τα γεγονότα αυτά συμβαίνουν με βάση τη θεωρία των πιθανοτήτων και ίσως να υπάρχουν αίτια που ακόμη για μας -και για τη Φυσική που γνωρίζουμε- είναι άγνωστα. 2. Στην περίπτωση που οι ερμηνείες οι οποίες δίνονται στην Κβαντομηχανική από εκείνους που αντιτάσσονται στον Ντετερμινισμό είναι σωστές, και όντως συμβαίνουν γεγονότα χωρίς να υπάρχει αίτιο, αυτά τα γεγονότα δεν είναι προϊόντα ανθρώπινης νόησης. Και πάλι δηλαδή, οι ενέργειες του ανθρώπου θα καθορίζονταν από έναν «τυχαίο κβαντικό μηχανισμό» και όχι από την ανεξάρτητη, ελεύθερη θέληση και τις επιλογές του. Οι φυσικοί οπαδοί του Ντετερμινισμού υποστηρίζουν ότι τα πάντα προκύπτουν από κάτι που έχει προηγηθεί. Ο Ντετερμινισμός θεωρήθηκε εξαρχής ως σύστημα σκέψης που ορίζει το σύνολο των αιτιωδών προσδιορισμών που φέρνει στην επιφάνεια η επιστήμη και βρίσκεται πάντα κοντά στην πρόγνωση. Αν ο προσδιορισμός του μέλλοντος μέσω της γνώσης του παρόντος επιτρέπει τη δυνατότητα πρόβλεψης, της οποίας η ακρίβεια και η μονιμότητα προσδιορίζουν κάποια ιδέα της εμφάνισης της επιστημονικής βεβαιότητας, δεν ισχύει λιγότερο ότι ο Ντετερμινισμός δεν περιορίζεται σε τυφλή πίστη στη συστηματική γνώση ενός διατεταγμένου Σύμπαντος. Εν κατακλείδι, οι ντετερμινιστές θεωρούν ότι όσοι τάσσονται κατά του Ντετερμινισμού σπάνια επιχειρηματολογούν ουσιαστικά για τα αρνητικά σημεία της φιλοσοφικής αυτής θεωρίας και για τον τρόπο με τον οποίο η αντίθετη θεώρηση θα κάλυπτε τα αντίστοιχα κενά που δημιουργεί η πρώτη. Η απουσία αιτίου δεν μπορεί να αποτελεί πηγή βούλησης. Μια ελεύθερη και ηθικά υπεύθυνη βούληση μπορεί να
δημιουργηθεί από -και να υπάρξει μέσα σε- έναν κόσμο, όπου όλα έχουν μια αιτία ύπαρξης πίσω τους. ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ Ο Ισαάκ Νεύτων ήταν ένας πιστός που έγραψε περισσότερα για την ερμηνεία της Αγίας Γραφής από όσα για Μαθηματικά και Φυσική, αλλά αυτοί που ήρθαν μετά από αυτόν δε συμμερίσθηκαν όλοι την ίδια πίστη. Στην αρχή του 19ου αιώνα ο μαρκήσιος ντε Λαπλάς, ένας διακεκριμένος Μαθηματικός και Φυσικός, εξέφρασε την άποψη ότι η φύση κυβερνιέται από ένα σύνολό αυστηρών φυσικών νόμων (μερικών γνωστών, μερικών που δεν έχουν ανακαλυφθεί ακόμη), και είναι συνεπώς αδύνατο για τη φύση να ξεφύγει απ' αυτούς τους νόμους. Κατά την άποψη του Λαπλάς αυτή η απαίτηση επεκτείνεται στα μικρότερο σωματίδια, στα πιο απομακρυσμένα μέρη του σύμπαντος και επίσης στα ανθρώπινα όντα και τις λειτουργίες των σκέψεών τους. Ο Λαπλάς έθετε σαν αξίωμα ότι αφότου δόθηκε στο σύμπαν η αρχική του διαμόρφωση, όλα τα μελλοντικό γεγονότα, περιλαμβανομένων και των ανθρωπίνων εμπειριών του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος, είναι προκαθορισμένα με τρόπο μη αναστρέψιμο. Αυτό αντιπροσώπευε μια ακραία μορφή επιστημονικού ντετερμινισμού, που προφανώς δεν άφηνε θέση για Θεό (εκτός από την αρχή) ή για την ιδέα της ελεύθερης βούλησης. Αυτό προκάλεσε μεγάλη έξαψη στις επιστημονικές και θεολογικές κοινότητες. (Όπως χαρακτηριστικά είπε ο Λαπλάς στο Ναπολέοντα, όταν ερωτήθηκε για το Θεό: «Δεν χρειάζομαι αυτήν την υπόθεση»). Έναν αιώνα αργότερα αυτή η αντίληψη του Λαπλάς για απόλυτο επιστημονικό ντετερμινισμό ανετράπη όχι από θεολογικά επιχειρήματα αλλά από επιστημονικές γνώσεις. Η επανάσταση, η γνωστή με το όνομα Κβαντομηχανική, άρχισε απλά σαν μια προσπάθειά να εξηγηθεί ένα άλυτο από την κλασική φυσική πρόβλημα σχετικό με το φάσμα του φωτός. Βασιζόμενοι σ' έναν αριθμό παρατηρήσεων ο Max Planck και ο Α. Einstein έδειξαν ότι το φως δεν παίρνει όλες τις δυνατές τιμές ενέργειας αλλά είναι «κβαντωμένο» σε σωματίδια ορισμένης ακριβούς ενέργειας, γνωστά ως φωτόνια. Κατά βάθος λοιπόν το φως δεν είναι απεριόριστο διαιρετό, αλλά αποτελεί ένα ρεύμα από φωτόνια, ακριβώς όπως η διακριτική ικανότητα μιας ψηφιακής κάμερας δεν μπορεί να γίνει λεπτομερέστερη από ένα απλό πίξελ. Την ίδια εποχή ο Νiels Bohr εξέταζε τη δομή του ατόμου και προβληματιζόταν πώς γίνεται και τα ηλεκτρόνια μπορούν και διατηρούνται σε τροχιά γύρω από τον πυρήνα. Το αρνητικό φορτίο του κάθε ηλεκτρονίου
78 ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ έπρεπε να το ελκύει προς το θετικό φορτίο του κάθε πρωτονίου στον πυρήνα, καταλήγοντας τελικά σε μια αναπόφευκτη κατάρρευση όλης της ύλης. Ο Bohr δέχθηκε αξιωματικά μια παρόμοια κβαντική εξήγηση, αναπτύσσοντας μια θεωρία ότι τα ηλεκτρόνια μπορούν να υπάρχουν μόνο σε έναν αριθμό ορισμένοι καταστάσεων. Τα θεμέλια της Κλασικής Μηχανικής άρχισαν να τρίζουν αλλά οι πιο βαθιές φιλοσοφικές συνέπειες αυτών των ανακαλύψεων παρουσιάσθηκαν κατόπιν από τον Φυσικό Werner Heisenberg όταν έδειξε πειστικά ότι σ' αυτόν τον παράξενο κβαντικό κόσμο των πολύ μικρών αποστάσεων και λεπτών σωματιδίων, ήταν αδύνατο να μετρηθεί η θέση και η ορμή ενός σωματιδίου την ίδια στιγμή με οποιαδήποτε ακρίβεια. Αυτή η αρχή της αβεβαιότητας που έχει το όνομα του Heisenberg ανέτρεψε τον ντετερμινισμό του Λαπλάς με ένα χτύπημα γιατί έδειξε ότι η αρχική διαμόρφωση του σύμπαντος δε θα μπορούσε ποτέ να προσδιορισθεί με τόση ακρίβεια, όπως θα απαιτούσε το προγνωστικό μοντέλο του Λαπλάς. Κατά τα τελευταία ογδόντα χρόνια οι συνέπειες της Κβαντομηχανικής για μια κατανόηση του νοήματος του σύμπαντος υπήρξαν αντικείμενο πολλών υποθέσεων. Ο Εinstein, αν και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αρχική ανάπτυξη της κβαντομηχανικής, αρχικό απέρριψε την έννοια της αβεβαιότητας, με την περίφημη παρατήρηση: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια». Ο θεϊστής μπορεί να απαντήσει ότι το παιχνίδι δε θα φαινόταν να είναι ζάρια για το Θεό, έστω κι αν είναι για μας. Όπως επισημαίνει ο Hawking: «Μπορούμε ακόμη να φανταστούμε ότι υπάρχει μια σειρά νόμων που προσδιορίζει πλήρως τα γεγονότα για ένα υπερφυσικό ον το οποίο θα μπορούσε να παρατηρεί την παρούσα κατάσταση του σύμπαντος χωρίς να τη διαταράσσει». 12 Η ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Η παραπάνω σύντομη ανασκόπηση της φύσης του σύμπαντος οδηγεί στην επανεκτίμηση της ευλογοφάνειας της υπόθεσης του Θεού με ένα γενικότερο τρόπο. Θυμάμαι τον Ψαλμό 19 όπου ο Δαυίδ λέει: «Οι ουρανοί διηγούνται δόξαν Θεού, ποίησιν δε χειρών αυτού αναγγέλλει το στερέωμα». Σαφώς, η επιστημονική κοσμοθεωρία δεν είναι τελείως επαρκής για να απαντήσει σε όλα τα ενδιαφέροντα ερωτήματα για την προέλευση του σύμπαντος, και δεν
Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ 79 υπάρχει ριζικά τίποτε σε σύγκρουση ανάμεσα στην ιδέα ενός δημιουργού Θεού και σε ό,τι η επιστήμη έχει ανακαλύψει. Στην πραγματικότητα η υπόθεση Θεός λύνει μερικά βασανιστικά ερωτήματα για το τι συνέβη πριν από το Big Bang και γιατί το σύμπαν φαίνεται τόσο εξαιρετικά ρυθμισμένο για να είμαστε εμείς εδώ. Για το θεϊστή που οδηγείται από το επιχείρημα του Ηθικού Νόμου (Κεφ. 1) να αναζητήσει ένα Θεό που όχι μόνο έβαλε το σύμπαν σε κίνηση, αλλά ενδιαφέρεται για τα ανθρώπινα όντα, μια τέτοια σύνθεση μπορεί εύκολα να επιτευχθεί. Το επιχείρημα θα διατυπωνόταν κάπως έτσι: Εάν υπάρχει Θεός, αυτός είναι υπερφυσικό ον. Εάν είναι υπερφυσικός, τότε δεν περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους. Αν δεν περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους, τότε δεν υπάρχει λόγος να περιορίζεται από το χρόνο. Αν δεν περιορίζεται από το χρόνο, τότε υπήρξε στο παρελθόν, υπάρχει στο παρόν και θα υπάρχει στο μέλλον. Οι συνέπειες αυτών των συμπερασμάτων θα περιελάμβαναν: Μπορούσε να υπάρχει πριν από το Big Bang και θα μπορούσε να υπάρχει μετά το θάνατο ή το τέλος του σύμπαντος, αν αυτό κάποτε συμβεί. Μπορούσε να ξέρει την ακριβή έκβαση του σχηματισμού του σύμπαντος πριν ο σχηματισμός αυτός αρχίσει. Μπορούσε να κάνει πρόγνωση για έναν πλανήτη κοντά στο εξωτερικό όριο ενός μέσου σπειροειδούς γαλαξία ότι θα έχει ακριβώς τα κατάλληλα χαρακτηριστικά για να επιτρέπει τη ζωή. Μπορούσε να κάνει πρόγνωση ότι ο πλανήτης θα οδηγούσε στην ανάπτυξη πλασμάτων που αισθάνονται, μέσω του μηχανισμού της εξέλιξης, με τη φυσική επιλογή. Μπορούσε ακόμη να ξέρει από πριν τις σκέψεις και τις πράξεις αυτών των πλασμάτων, ακόμη κι αν αυτά έχουν ελεύθερη θέληση. θα έχω να πω πολύ περισσότερα για τα επόμενα στάδια αυτής της σύνθεσης,
80 ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ αλλά οι γενικές γραμμές μιας ικανοποιητικής αρμονίας μεταξύ επιστήμης και πίστης είναι τώρα ευδιάκριτες. Αυτή η προτεινόμενη σύνθεση δεν έχει σκοπό να συγκαλύψει όλα τα προ-βλήματα και τις περιοχές ασυμφωνίας. Πιστοί ορισμένων θρησκειών στον κόσμο ασφαλώς συναντούν ειδικές δυσκολίες με μερικές από τις λεπτομέρειες της προέλευσης του σύμπαντος που προβλέπει η επιστήμη. Οι ντεϊστές όπως ο Εinstein, που βλέπουν το Θεό να έχει ξεκινήσει όλη τη δημιουργία αλλά κατόπιν να μη δίνει καμία σημασία σε μεταγενέστερες εξελίξεις, είναι γενικά ευχαριστημένοι με τα πρόσφατα συμπεράσματα της Φυσικής και της Κοσμολογίας, με την πιθανή εξαίρεση της αρχής της αβεβαιότητας. Αλλά ο βαθμός αποδοχής των απόψεων αυτών από τις κυριότερες θεϊστικές θρησκείες, ποικίλει κάπως. Η ιδέα μιας περιορισμένης στο χρόνο έναρξης του σύμπαντος δε συντονίζεται τελείως με το Βουδισμό, για τον οποίο ένα ταλαντευόμενο σύμπαν θα ήταν πιο συμβατό. Οι θεϊστικοί, όμως, κλάδοι του Ινδουϊσμού δε συναντούν καμία αξιόλογη σύγκρουση με το Big Bang. Ούτε οι περισσότεροι (αλλά όχι όλοι) ερμηνευτές του Ισλάμ. Πηγές Δρ. Στράτος Θεοδοσίου Αναπληρωτής καθηγητής - Aστροφυσικής-Aστρονομίας και Mηχανικής: «Η φιλοσοφία της φυσικής- από των Καρτέσιο στη θεωρία των πάντων» Εκδόσεις Δίαυλος (Αθήνα, 2008) Heisenberg Werner, Physics and Beyond, Trans. Arnold Pomerans, Harper and Row, New York 1971. Einstein Albert, Η εξέλιξη των ιδεών στη Φυσική, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1976. Bohr Niels, Atomic Physics and Human Knowledge, Vintage, New York 1966. Hawking, Brief History of Time, 63. Francis S. Collins: «Η γλώσσα του Θεού» εκδ. Παπαζήση Αθήνα 2009